Η οργή του Θεού...

Δεκαετία ΄90, Κάστρο της Αντιμάχειας, Κω.

Το «ἰοίην» είναι η μόνη εναπομείνασα λέξη από το απόσπασμα 182 της Σαπφούς. Μεταφράζεται ως «Μπορώ να πάω παρακάτω». Θέληση για αναγέννηση, επίγνωση και ελπίδα, ξεπερνώντας τις δυσκολίες χωρίς να βάζουμε όρια. Πήγαινε παραπέρα...

Οι μεσαιωνικοί Ευρωπαίοι μπορεί να μην ήξεραν τι κάνουμε τώρα και γιατί συμβαίνουν οι σεισμοί. Ωστόσο, μία έρευνα από το Πανεπιστήμιο του Durham δείχνει ότι οι μεσαιωνικές κοινωνίες στην Ευρώπη ανέπτυξαν περίπλοκες αντιδράσεις σε σεισμικές καταστροφές. 

Οι κοινότητες που επηρεάστηκαν από τη σεισμική δραστηριότητα μπόρεσαν να εφαρμόσουν στρατηγικές που συχνά μοιάζουν με τη σύγχρονη διαχείριση κινδύνου, οργανωμένες γύρω από την ανακούφιση, την αποκατάσταση, την ανασυγκρότηση και τον μελλοντικό σχεδιασμό.

Στις 18 Οκτώβρη 1493 στις 14:30 το μεσημέρι, σεισμός με εκτιμώμενο μέγεθος 6,9-6,8 βαθμών έπληξε το νησί της Κω καταστρέφοντας σχεδόν όλα τα κτίρια και σκοτώνοντας περίπου 5.000 ανθρώπους. Δεν ήταν ο μόνος, το 1926 και το 1933 αλλά και το 2017 το νησί δοκιμάστηκε από ισχυρούς σεισμούς.

Πάνελ από λάδι από ξύλο ζωγραφισμένο από τον Francesco di Giorgio Martini που απεικονίζει τη Σιένα (Ιταλία) περιτριγυρισμένη από σκηνές και καταφύγια «al tenpo de tremuoti» (την εποχή του σεισμού) το 1467. 

Το πρώτο στάδιο ως απάντηση σε μια σεισμική καταστροφή - ανακούφιση - περιελάμβανε θρησκευτικές αντιδράσεις όπως κοινοτικές πομπές, αναθήματα και σε ορισμένες περιπτώσεις την αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων για να κατηγορηθούν.

Ωστόσο, υιοθετήθηκαν ευρέως ρεαλιστικές απαντήσεις, όπως η αναζήτηση επιζώντων και η διάσωση των θυμάτων, η παράδοση ιατρικής βοήθειας και προμήθειες τροφίμων.

«….μια εντυπωσιακή επιχείρηση διάσωσης. Έστειλαν στόλο από τα νησιά Λέρο και Κάλυμνο για να μεταφέρει γιατρούς και χειρουργούς από το τάγμα στο νησί μαζί με σημαντική προμήθεια φαρμάκων και ξυλείας για προσωρινά καταφύγια. Παρέδωσαν επίσης εργαλεία για το άλεσμα του αλευριού για να αντιμετωπίσουν την έλλειψη βασικών τροφίμων κατά την αρχική φάση έκτακτης ανάγκη...Στο επόμενο στάδιο, αποκατάσταση, ένα από τα πιο επείγοντα αντίμετρα ήταν η προσωρινή στέγαση του εκτοπισμένου πληθυσμού. Οι σεισμικοί αυτοί καταυλισμοί αποτελούνταν συνήθως από σκηνές και ξύλινους στρατώνες και βρίσκονταν είτε έξω από μόνιμους οικισμούς είτε σε μεγάλους ανοιχτούς χώρους. Ήταν κατειλημμένα για μήνες, ή και χρόνια, προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνος τραυματισμού από δομική κατάρρευση…». 

Η παραπάνω περιγραφή δεν θα ήταν παράταιρη στις μέρες μας, αλλά στην πραγματικότητα είναι η απάντηση των Ιπποτών σε έναν τρομερό σεισμό στο νησί της Κω το 1493. 

Το απόσπασμα είναι από το talk.com, το οποίο καθιστά σαφές ότι στη μεσαιωνική περίοδο οι άνθρωποι γνώριζαν καλά τους κινδύνους των μετασεισμών. 

Μια άλλη αναφορά του σεισμού του 1493 λέει: «…Μεταξύ των πρώτων αντιμέτρων, το Τάγμα των Ιπποτών έστειλε τον Γεράλντο του Αγίου Σίμωνα με ολόκληρο τον στόλο του στην Κω για να μεταφέρει γιατρούς και χειρουργούς, φάρμακα, ξυλεία για την ανέγερση προσωρινών καταυλισμών και μυλόπετρες για την υποστήριξη της παραγωγής ψωμιού και πάνω από μεγάλες ποσότητες φαγητού και κρασιού. Μερικές μέρες αργότερα εστάλησαν επίσης χτίστες για να επισπεύσουν την ανοικοδόμηση των κάστρων στην Κω και την Αντιμάχεια, αν και το τελευταίο τελικά εγκαταλείφθηκε και ξαναχτίστηκε σε νέα τοποθεσία. Ταυτόχρονα, χορηγήθηκε φορολογική μείωση στον τοπικό πληθυσμό, με σκοπό την ελαχιστοποίηση της εγκατάλειψης των πληττόμενων οικισμών. Η ανάκαμψη ήταν πολύ γρήγορη και μόλις ένα χρόνο αργότερα, οι πιο στρατηγικές περιοχές που επλήγησαν είχαν ήδη αποκατασταθεί σε καλή κατάσταση. Τα επόμενα χρόνια, ο ντόπιος πληθυσμός συνέβαλε οικονομικά στην ανοικοδόμηση και πλήρωσε, για παράδειγμα, για την ανέγερση νέων σπιτιών στα επισκευασμένα και ανακατασκευασμένα κάστρα της Κω και της Αντιμάχειας. 

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η εξαιρετικά υψηλή οικονομική και κοινωνική επένδυση ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη. Ο Φλωρεντινός προσκυνητής Bonsignore Bonsignori, ο οποίος επισκέφτηκε την Κω το 1497, σημείωσε ότι η πόλη ήταν εντελώς ερειπωμένη από τους σεισμούς και ούτε ένα σπίτι δεν στεκόταν ακόμα, αλλά ο Μέγας Μαγίστρος την είχε ήδη ξαναχτίσει εντελώς νέά κοντά στην παλιά.» .» Όλα αυτά ακούγονται εξαιρετικά αποτελεσματικά και γρήγορα και θα μπορούσαν ξεκάθαρα να μας διδάξουν μερικά πράγματα μέχρι σήμερα. 

Ο σεισμός του 1493 συνέβη στις 18 Οκτωβρίου στις 2.30 μ.μ., και υπολογίζεται ότι σκότωσε 5.000 ανθρώπους. Είναι επίσης σαφές ότι η Κως είναι αρκετά ατυχής και εξακολουθεί να υποφέρει από σεισμούς.

Οργή του θεού

Ο σεισμός του 1481 της Ρόδου ερμηνεύτηκε ως εκδήλωση της οργής του Θεού και ενθάρρυνε την υιοθέτηση θρησκευτικών αντιδράσεων, όπως συλλογικές πομπές και κατασταλτικά πρότυπα ενάντια σε μια σειρά από αμαρτίες. 

Παρόλα αυτά, η αποκατάσταση και ανακατασκευή των κατεστραμμένων κτιρίων και υποδομών ξεκίνησε άμεσα και ολοκληρώθηκε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. 

Όσον αφορά τον σεισμό της Κω του 1493, ο εξαιρετικός πλούτος της τεκμηρίωσης που παρήγαγε το Συμβούλιο των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη μας επιτρέπει να ανιχνεύουμε τις αντιδράσεις που αναπτύχθηκαν μετά από αυτό το σεισμικό γεγονός σε καθημερινή βάση. 

Ανακατασκευή

Το στάδιο ανακατασκευής της αντισεισμικής απόκρισης καλύπτει όλες εκείνες τις μακροπρόθεσμες ενέργειες που στοχεύουν στην επαναφορά μιας περιοχής στην κανονικότητα μετά από σοβαρές καταστροφές. 

Τα μεσαιωνικά ιδρύματα διέταζαν συχνά προκαταρκτικές έρευνες προκειμένου να καταγράψουν τις ζημιές που προκλήθηκαν από τον σεισμό. Οι εργασίες ανακατασκευής πραγματοποιήθηκαν με βάση τις εκθέσεις που υποβλήθηκαν.

Ο προμαχώνας Del Carretto του μεσαιωνικού Κάστρου της Αντιμάχειας, δεκαετία ΄30.

Για παράδειγμα, αμέσως μετά τον σεισμό του 1303 στην Κρήτη, Βενετοί δικαστές στάλθηκαν στο νησί για να ερευνήσουν τις ζημιές. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι στρατηγικές υποδομές όπως τείχη πόλεων, οχυρώσεις, δημόσια παλάτια και γέφυρες αλλά και εκκλησίες ήταν στην κορυφή της λίστας. 

Σε λίγες περιπτώσεις, η ανοικοδόμηση περιελάμβανε την εγκατάλειψη μιας αστικής περιοχής και τη δημιουργία εντελώς νέων πόλεων. Οι δύο πρώτες νέες πόλεις που χτίστηκαν ως αποτέλεσμα της προγραμματισμένης μετασεισμικής εγκατάλειψης στην Ευρώπη είναι η Olot (1428) και η Vera la Nueva (1518), και οι δύο στην Ισπανία.

Ένα άλλο παράδειγμα, στο οποίο η ερευνητική ομάδα έχει διεξαγάγει αρχαιολογικές έρευνες, προέρχεται από τις Αζόρες της Πορτογαλίας. Το 1522 μια τεράστια κατολίσθηση που προκλήθηκε από σεισμό παρέσυρε την πρωτεύουσα του πρόσφατα αποικισμένου αρχιπελάγους, Vila Franca do Campo. Η νέα πόλη ιδρύθηκε αμέσως δυτικά της κατολίσθησης.

Προγραμματισμός εκ των προτέρων 

Οι αρχιτέκτονες και οικοδόμοι του μεσαίωνα γνώριζαν τον κίνδυνο μελλοντικών σεισμικών γεγονότων. 

Οι εργασίες ανακατασκευής στόχευαν επίσης στη βελτίωση της σεισμικής ανθεκτικότητας των επισκευασμένων ή νεόδμητων κατασκευών. 

Ένα μεσαιωνικό δέσιμο τύπου άγκυρας στο μοναστήρι της εκκλησίας του St. Trophime, Arles (Γαλλία). Ένα δημοφιλές στυλ είναι η άγκυρα με αστέρι, μια πλάκα αγκύρωσης χυτή ή σφυρηλατημένη σε σχήμα πεντάκτινου αστεριού. Άλλα ονόματα της πλάκας αγκύρωσης περιλαμβάνουν τριγωνική ροδέλα, κά.Φωτογραφία Etan J. Tal.

Είναι γνωστά αρκετά παραδείγματα από τη μεσαιωνική Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα και Κύπρο που δείχνουν την υιοθέτηση αντισεισμικών τεχνικών με τη μορφή στιβαρών ή υπερβολικών ενισχυμένων τοίχων και κονιάματος υψηλής ποιότητας. 

Περίπου από τον 14ο και τον 15ο αιώνα, αλληλένδετα ξύλινα κουφώματα με σιδερένιους δεσμούς τοίχου -γνωστά και ως επενδύσεις άγκυρας- χρησιμοποιήθηκαν στη μετασεισμική ανοικοδόμηση στην Ιταλία. 

Λίγες δεκαετίες αργότερα, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι επαίνεσε αυτή την τεχνική ως αποτελεσματική στην αντίσταση στους κραδασμούς που προκαλούνται από τους σεισμούς. 

Είναι ενδιαφέρον ότι πολλοί δεσμοί τοίχου από αναγεννησιακά κτίρια που κατασκευάστηκαν στη L'Aquila στον απόηχο του σεισμού του 1461 έχουν σχήμα κρίνου - το σύμβολο της Παναγίας. 

Σαφώς, για πολλά άτομα του ύστερου Μεσαίωνα, ένας συνδυασμός τεχνολογικών και λατρευτικών στοιχείων θεωρήθηκε απαραίτητος για την παροχή αποτελεσματικής προστασίας από τον κίνδυνο σεισμών.

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Waiting for the End of the World?New Perspectives on Natural Disasters in Medieval Europe-Christopher M. Gerrard, Paolo Forlin, Peter J. Brown,2020

https://www.google.co.uk/books/edition/Waiting_for_the_End_of_the_World/9sDyDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&dq=earthquake+Kos+1493&pg=PT61&printsec=frontcover

2.How medieval Europe recovered from earthquakes

https://theconversation.com/how-medieval-europe-recovered-from-earthquakes-139696

3.The prompt medieval response to the Kos earthquake of 1493

https://murreyandblue.wordpress.com/2022/10/18/the-prompt-medieval-response-to-the-kos-earthquake-of-1493/

4.Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023

https://geogeodifhs.blogspot.com/2023/02/e-book.html

5.Ο τρομερός σεισμός του 1493 που γκρέμισε τα κάστρα της Κω

https://geogeodifhs.blogspot.com/2023/02/1493.html

6.https://www.emidius.eu/AHEAD/event/14931018_1430_000