Ο θρύλος και το μυστήριο της Παναγιάς του Άλσους

«Κάπου, κάτι απίστευτο περιμένει να γίνει γνωστό»,Carl Edward Sagan [1934 -1996].

Εικονογραφία σε πέτρα από βυζαντινή εκκλησία του Ασκληπιείου όπως την έφερε στο φως ο Herzog, γύρω στο 1902.

Στις αρχές του 19ου αιώνα στον απόκοσμο προορισμό της Παναγιάς Ταρσού βουτηγμένο σε θρύλους, μυστήρια, σιωπές τόπο παίχτηκε η τελευταία πράξη  μιας συναρπαστικής, άγνωστης σε λεπτομέρειες ιστορίας που συνεχίζει να κεντρίζει το ενδιαφέρον μέχρι τις ημέρες μας. 

Εδώ θα συναντηθούν ένας γεμάτος όνειρα ενθουσιώδης αρχαιολόγος, ένας σπουδαίος αλλά ξεχασμένος ερευνητής και ένας ανήσυχος, μεγάλος εραστής της κώτικης φύσης.

Και όπως κάθε σενάριο έχει πρωτεργάτες, πρωταγωνιστές και κομπάρσους, εδώ είναι η ιστορία της Παναγιάς Ταρσού όπως την αφηγήθηκαν τρεις «δράστες», ο ένας πριν από τον θρίαμβο και οι δύο μετά την εύρεση του πιο σπουδαίου ιατρικού σανατορίου της αρχαιότητας. 

«Η πόλη δεν είναι μεγάλη, αλλά από άποψη κατασκευής είναι η πιο όμορφη από όλες και η πιο ευχάριστη να τη δεις για όσους περνούν», αυτό αναφέρει ο Στράβωνας στα γεωγραφικά του και ήταν μεταξύ των λίγων γνωστών για την αρχαία Κω. 

Η αναζήτηση του Ασκληπιείου, η εύρεση μέχρι την περιπετειώδη ανακάλυψη του ψηφίσματος των Χαλκιδαίων και τη μακρά ανασκαφή του δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από μία συναρπαστική κινηματογραφική χολιγουντιανή ταινία. 

Ανοίγω νήμα...

Που βρέθηκε η Παναγιά Ταρσού;

Αυτή είναι η «στοιχειωμένη» τοποθεσία της Παναγιάς Ταρσού στην τέταρτη, κατώτερη ταράτσα από τα δυτικά. Η φωτογραφία λήφθηκε τον Σεπτέμβριο του 1937 από Ιταλούς ανασκαφείς, περίπου 35 χρόνια από την ανακάλυψη του Ασκληπιείου.

«Τώρα να δείξετε τη δύναμη που έχει η Κως κι ο Μέροπας, και ποια δόξα είχε ο Θεσσαλός και ο Ηρακλής, και γιατί ήρθε ο Ασκληπιός από την Τρίκκη και για ποιο λόγο γέννησε εδώ[στην Κω] η Φοίβη τη Λητώ», μίμος του Ηρώνδα.

Ο μίμος βρέθηκε το 1891 σε τάφο στις αρχαίες Μοίρες της Αιγύπτου.Αυτός έφερε στην Κω, από την μακρινή Γερμανία, μετά από μια επταετία τον 27 χρονο Rudolf Herzog, ως ιντιάνα τζόουνς για να βρει ένα χαμένο θησαυρο. Το πιο διάσημο ιατρικό ασκληπιείο της αρχαιότητας. 

Σύντομα η Μοίρα του θα συνδεθεί με ένα ρομαντικό των αρχαίων επιγραφών που για 3 χρόνια γυρόφερνε στην Κω και ένα ντόπιο λάτρη της αρχαίας ιστορίας του νησιού.

Η Παναγιά Ταρσού βρέθηκε στις Θέρμες του Ασκληπιείου, δίπλα στο Επιγραφικό Μουσείο που τότε δεν υπήρχε. Εκεί οι ιερές πέτρες μετά από αιώνες σιωπής και ληθάργου άνοιξαν για πρώτη φορά το στόμα και  μαρτύρησαν το ένδοξο παρελθόν τους.

Η Παναγιά του άλσους, Ταρσού από παραφθορά των λέξεων «τ[ου] άρ[λ]σου», ήταν το κλειδί για την εύρεση του Ασκληπιείου. Η αποκωδικοποίηση του τοπωνυμίου οδήγησε ερευνητές, ανασκαφείς στην θέση όπου τελικά βρέθηκε το αρχαίο δισκοπότηρο όχι μόνο της αρχαιολογίας αλλά και της ιατρικής επιστήμης.

Οι πρωταγωνιστές 

Αρχίζω με τον Σκωτσέζο παντρεμένο με την Καλυμνιά Ολυμπίτη, Patton αυτόν που έκανε την «βρώμικη» δουλειά, συγκεντρώνοντας τον επιγραφικό τότε γνωστό θησαυρό του νησιού σε βιβλίο. 

Ήταν ο πρώτος που εντόπισε το μνημείο καταγράφοντας μάλιστα τον λογισμό του, το 1891, στο καταπληκτικό βιβλίο «Επιγραφές της Κω», στα αγγλικά, ίσως το καλύτερο βιβλίο που έχει ποτέ εκδοθεί για την Κω ,κατά την ταπεινή και περίεργη άποψη μου. 

Ακολουθεί ο φέρελπις με νεανικό πάθος ,τολμηρός Herzog.Μεταφράζοντας τα κείμενα του από την γερμανική γλώσσα- με την βοήθεια της παντοκράτειρας Google- μεταφέρω την άποψη του το 1932, από το επίσης σπουδαίο βιβλίο με συμβολικό τίτλο «Κως». 

Τέλος, θα μείνω για λίγο στο μνημειώδες πόνημα του αρχαιοδίφη Ιακώβου Ζαρράφτη που εκδόθηκε από τον αρχιμανδρίτη Φιλήμωνα Φωτόπουλο, το 1912. Για να μάθουν τα ελληνόπουλα την άγνωστη ιστορία του τόπου τους, μιας και τίποτα δεν είχε δημοσιευτεί μέχρι τότε στην Κω και στην Ελληνική γλώσσα.

Το Ασκληπιείο ανακαλύφθηκε την περίοδο που βρισκόταν το νησί υπό τον οθωμανικό ζυγό.

1.Ο Σκωτσέζος Πάτον

Στην επιγραφή [104] του βιβλίου του, ο Πάτον γράφει: 

«Η Παναγιά Ταρσού είναι μια ερειπωμένη εκκλησία σε έναν τόπο από  μεγάλους λόφους, περίπου μισό μίλι δυτικότερα του Κερμετέ. Είναι τώρα ιδιοκτησία της μονής της Πάτμου. Αυτή η πέτρα όπως η [137] και η [151] βρίσκεται σε χωράφι κάτω από την εκκλησία. Πάνω από την εκκλησία σε πλάτωμα υπάρχουν πολλά μάρμαρα μεταξύ αυτών η πέτρα [128]. Στην πλατεία κάτω από την εκκλησία βρήκα και άλλες πέτρες. Θραύσματα πετρών όπως αυτά δεν υπήρχαν κοντά στη πόλη. Δυστυχώς τα επιγράμματα δεν με βοηθούν να εντοπίσω τον αρχαίο ναό. Μπαίνω στον πειρασμό να υποθέσω ότι σε αυτή την θέση βρισκόταν το Ασκληπιείο. Η απόσταση από την πόλη είναι περίπου μισή ώρα περπάτημα. Πάνω από τον ναό είναι το Κοκκινόνερο και ιαματικές πηγές. Το Ασκληπιείο βρισκόταν «εν προαστίω», όχι κοντά στην πόλη. Τα ιερά του Ασκληπιού σαν γενικό κανόνα βρίσκονταν σε ψηλά μέρη [Πλούταρχος].Δύο πέτρες [13],[14] από το Ασκληπιείο τώρα στην πόλη, θα μπορούσαν εύκολα να μεταφερθούν από απόσταση». 

2. Ο Γερμανός Χέρζογκ

Ήταν μόλις 20 ετών και κάτι, φοιτητής όταν οι Μίμοι του Ηρώνδα έγιναν ξανά γνωστοί το 1891 μέσω της ανακάλυψης ενός άγνωστου παπύρου της Αιγύπτου.

«Αυτή η πρόσφατα ανοιγμένη λογοτεχνική πηγή μου έδωσε την έμπνευση να αναζητήσω συστηματικά τον Ασκληπιό και αργότερα το Ασκληπιείο της Κω», γράφει στις σημειώσεις του.

Ο επιστημονικός προβληματισμός για τη θέση του Ασκληπιείου ξεκινά με τον Γερμανό αρχαιολόγο Ludwig Ross. Το Μάιο του 1844 μπόρεσε να γνωρίσει την πόλη και το νησί για πρώτη φορά χωρίς πολλά εμπόδια από τον Τούρκο κυβερνήτη. «Σήμερα το απόγευμα συνεχίσαμε την περιήγησή μας στην πόλη και τους γύρω κήπους, χωρίς όμως να παρατηρήσουμε σημαντικά λείψανα της αρχαιότητας. Ούτε η θέση του ναού του Ασκληπιού δεν μπορεί να προσδιοριστεί, ο οποίος, σύμφωνα με τον Στράβωνα, φαίνεται ότι βρισκόταν πιο μακριά από την πόλη στην πλαγιά των βουνών». Όσο σωστή κι αν ήταν αυτή η ιδέα, είναι δύσκολο να στηριχτείς μόνο στα λόγια του Στράβωνα. Ο Ross είχε ήδη δει το αρχαίο πηγάδι, την «Πηγή του Ιπποκράτη», στο τρίτο ταξίδι του. Τώρα το κοίταξε πιο προσεκτικά. Δυστυχώς, αντί για το φανταστικό όνομα που, όπως είδαμε, όλοι οι ταξιδιώτες χρησιμοποιούσαν προηγουμένως επικαλούμενοι τους ντόπιους, του έδωσε το αρχαίο όνομα, Βουρίνα.

Ακολούθησε τον Martin Leake, ο οποίος είπε το 1840: «Η άφθονη πηγή νερού που τώρα ονομάζεται κρήνη του Ιπποκράτη, είναι μάλλον η ίδια που αναφέρεται στο 7ο Ειδύλλιο του Θεόκριτου όπως ανακαλύφθηκε από τον Χάλκωνα, βασιλιά της Κω, αλλά το ονομάζει στον συνοδευτικό χάρτη του Ιπποκράτη.

Στη συνέχεια, ο Ross είχε ήδη γράψει στο δεύτερο ταξίδι στο νησί (1841), χωρίς αυτοψία: «Η πόλη είναι εφοδιασμένη με καλό πόσιμο νερό προέρχεται από μια πλούσια πηγή στο μεγάλο βουνό, που οι κάτοικοι θεωρούν ότι είναι η Βουρίνα ώρες μακριά. Ο Newton, ο Παντελίδης, ο Rayet, ο Dubois, ο Paton και εγώ ακολουθούσαμε αυτό το όνομα.

Το 1876, ο Olivier Rayet δημοσίευσε το Memoire sur Vile de Kos ένα αξεπέραστο αριστούργημα στοργικής αναπαράστασης. Περιέχει την περιγραφή του ιερού με βάση τις αρχαίες ειδήσεις και τον χώρο  της Επιδαύρου.

Ο Marcel Dubois συνόψισε τα αποτελέσματα των ταξιδιών του το 1880, το '81 και το '82- στη διατριβή του θεωρούσε ότι ήταν μαθητής του Rayet περισσότερο από κληρονόμος. Όμως μια σειρά από λόγους για την υπόθεσή του έχουν αποδειχθεί εσφαλμένες. Αν και δεν αναφέρει τον Buondelmonti ως βασικό μάρτυρα, υποθέτει ότι για αυτόν η κατασκευή του φρουρίου και των δύο τζαμιών κοντά στο λιμάνι προήλθε από λεηλασία του Ασκληπιείου και υποδεικνύει αρχαία κατάλοιπα σε άμεση γειτνίαση. Ο ίδιος όμως αναγνώριζε ήδη ότι τα ερείπια στον κήπο του Σαράρα Γιουσούφ [πάνω από την τωρινή Πλατεία Ρήγα Φερραίου] κοντά στο λιμάνι ανήκαν σε λύκειο, κάτι που έγινε φανερό από περαιτέρω ευρήματα.

Το 1881 οι Benndorf και Niemann έμειναν επίσης για λίγο στο νησί. Αναφέρουν: «Χρησιμοποιήσαμε τον χρόνο που μας είχε απομείνει να ψάξουμε για το μέρος στην πεδιάδα δυτικά της πόλης όπου ο Olivier Rayet πίστευε ότι είχε αναγνωρίσει υπολείμματα του αρχαίου Ασκληπιείου. Επειδή δεν μπόρεσε να το προσδιορίσει με μεγαλύτερη ακρίβεια, βγήκαμε για αρκετές ώρες και το αναζητήσαμε σε έναν ευρύ κύκλο, δυστυχώς χωρίς να το βρούμε, παρά την καθοδήγηση ενός λόγιου Έλληνα που γνώριζε την περιοχή και γνώριζε τη μονογραφία του Rayet για την Κω.Αυτό που αναδεικνύει ο Rayet και που θα ήμασταν ευπρόσδεκτοι να καταγράψουμε ισχυρίστηκε ότι δεν το γνώριζε. Σε αυτή την πεζοπορία ήρθαμε στο χωριό Κερμετέ, μισή ώρα μακριά από την πόλη».

Αναζητήσαμε  τις παραδόσεις των ντόπιων και περιηγητών όπως ο William R. Paton, που έψαξαν στο νησί για επιγραφές κατά τα έτη 1888-1914. Προσπάθησε να ενισχύσει τις τοπογραφικές του παρατηρήσεις, που τον οδήγησαν σε μια θέση ερειπίων δυτικά του χωριού Κερμετέ, πολύ μακριά από την πόλη, με επιγραφικά, αν και όχι πειστικά, επιχειρήματα. Ήταν σε αυτό το μέρος, μεταξύ άλλων, όπου βρέθηκε η βάση τιμητικού αγάλματος για τον T. Quinctius Flamininus (αρ. 128), το οποίο αναμενόταν να στηθεί σε κυρίως ιερό. Διατύπωσε την υπόθεσή του σε μια σημείωση στην επιγραφή με αριθμό 103 από εκεί, η οποία αναφέρει ιερέα αλλά χωρίς να προσδιορίζει τη θεότητα και στην σελίδα 136 του βιβλίου του, με επιφυλακτικό τρόπο χωρίς σε βάθος έρευνα.

Η ώθηση για στοχευμένη έρευνα στο Ασκληπιείο ήρθε στο ίδιο έτος, κατά το οποίο εμφανίστηκαν οι πηγές της Κω, από το έδαφος της Αιγύπτου. Από τον Δ' Μίμο προέκυψε η φιλολογική απαίτηση να συγκριθεί η περιγραφή του Ασκληπιείου με την πραγματικότητα και αφού βρισκόταν κάτω από το έδαφος.Καθώς η αρχαιότητα ήταν για μένα ένα σύνολο, έθεσα το καθήκον για τον εαυτό μου και μπόρεσα να το αντιμετωπίσω ως υπότροφος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, με την υποστήριξη του οποίου έκανα ένα σύντομο αναγνωριστικό ταξίδι από την Αθήνα στην Κω, τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1898. Παρουσίασα τα αποτελέσματά σε μια ταξιδιωτική αναφορά από την Κω και ένα βιβλίο. 

Μεγαλύτερη σημασία για το μέλλον ήταν η φιλική και ενεργή βοήθεια που έλαβα από 4 πλευρές ξεκινώντας: από τον W. R. Paton, από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, από τη Γερμανική Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη και το πιο σημαντικό, από τη διεύθυνση του Οθωμανικού Μουσείου. Χωρίς αυτή τη συνεργασία, δεν θα ήταν δυνατή η υπέρβαση των τοπικών δυσκολιών. Στην ίδια την Κω, ωστόσο, αφέθηκα στην τύχη μου κατά τη διάρκεια των 10 ετών επιτόπιας εργασίας από το 1898 έως το 1907 και έπρεπε να δώσω πολλές μάχες με αντίσταση από διάφορες πλευρές, αλλά εγώ και τα αντίπαλα μέρη γνωρίζαμε και μάθαμε ότι είχα υποστήριξη όταν τα πράγματα έγιναν δύσκολα. 

Ο Πάτον είχε ουσιαστικά ολοκληρώσει το έργο του στο νησί με τις Επιγραφές της Κω. Ως εκ τούτου, όταν τον πλησίασα το 1898 για συμβουλές σχετικά με την έρευνα του Ασκληπιείου, μου πρότεινε να το συνδυάσω με την πάντα γόνιμη αναζήτηση νέων επιγραφών στην Κω. Η υπόθεση που εξέφρασε ο Dubois ότι το Ασκληπιείο είχε επίσης χρησιμεύσει ως λατομείο για την κατασκευή του φρουρίου του λιμανιού μου φάνηκε άξια εξέτασης. Δεδομένου ότι κανένας Ευρωπαίος δεν είχε ακόμη επιτραπεί να εισέλθει στο φρούριο για να παραλάβει τα αρχαία λείψανα, η άδεια να το κάνει αυτό υποσχόταν νέες προσθήκες σε τουλάχιστον νέες επιγραφές. Παρά τις καλύτερες συστάσεις, δεν ήμουν διαφορετικός από τους προκατόχους μου: με απέβαλαν και δεν μπήκα στο φρούριο. Επομένως, το ερώτημα έπρεπε να προσεγγιστεί τοπογραφικά. 

Προκειμένου να οριοθετήσω το προάστιο από την πόλη, αναζήτησα τον δακτύλιο του τείχους της πόλης για να εντοπίσω τα ελαφρά ίχνη μεμονωμένων τοίχων στην περιοχή. Περίπου 200 μέτρα έξω από αυτό τον ύποπτο δακτύλιο, παρατήρησα ένα μέρος όπου τελικά έλαβα την άδεια για μια πειραματική ανασκαφή μιας ημέρας. Η προσπάθεια με ανεπαρκείς πόρους αποδείχθηκε αρνητική. 

Με τον Πάτον, που με επισκέφτηκε στην Κω, συζήτησα επίσης την υπόθεση του ότι το Ασκληπιείο θα βρισκόταν στην Παναγιά Ταρσού, τοπικά. Παραδέχτηκε επίσης τα αρνητικά περιστατικά, ιδίως την προφανή έλλειψη ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος μεταξύ των ναών που ήταν αναμενόμενο για το Ασκληπιείο. Αλλά είπα ήδη στην ταξιδιωτική έκθεση ότι ο τόπος έπρεπε να εξεταστεί με ανασκαφή. Η μεγάλη απόδοση της αναζήτησής μου για επιγραφές και η εντύπωση όλου του νησιού κατά τη διάρκεια μιας πεζοπορίας μου έδωσε το καθήκον να εμβαθύνω την ιστορία του νησιού με τη βοήθεια της εδαφολογικής έρευνας, με το Ασκληπιείο φυσικά να είναι το επίκεντρο. 

Ως προπαρασκευαστική εργασία για αυτό, έγραψα το «Koish Research and Finds» το 1899. Με βάση αυτό το έργο και μετά από ρητή απαίτηση του Paton, η Ακαδημία του Βερολίνου μου μετέφερε τη συλλογή επιγραφών από την Κω και την Κάλυμνα, που είχε αρχικά. Προέκυψε ένα δίλημμα που ήταν δύσκολο να επιλυθεί. Υποστήριξα ότι μια τελική συλλογή των επιγραφών της Κω τόσο σύντομα μετά από αυτές που συγκεντρώθηκαν από τον Πάτον και εγώ δεν θα μπορούσε να είναι ικανοποιητική αν δεν γινόταν σοβαρή προσπάθεια να εντοπιστεί το Ασκληπιείο ως κύριο ιερό του νησιού, γιατί σε αυτό, θα έπρεπε να υπάρχει πλούσιος θησαυρός σημαντικών επιγραφών, αλλά οι πόροι της Επιτροπής Ελληνικών Επιγραφών της Ακαδημίας επαρκούσαν μόνο για τη συλλογή και αναθεώρηση των επιγραφών που βρίσκονταν πάνω από το έδαφος. 

Το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο ήταν υπεύθυνο για το αρχαιολογικό έργο. Αργότερα, όταν μου απελευθερώθηκε το φρούριο το 1900, μπόρεσα να προσδιορίσω ότι χτίστηκε κυρίως από τις πέτρες του τείχους της πόλης, δεν μπορούσε να παράσχει κανένα κεφάλαιο για αυτό. Έτσι, εκτός από την απαραίτητη συνεισφορά της Ακαδημίας για το ταξίδι και τις επιγραφικές εργασίες, το μόνο που απέμεινε για τις πειραματικές ανασκαφές ήταν η πολύ λιτή υποτροφία του ιδιώτη καθηγητή, που έμεινε στις διακοπές για το θερινό εξάμηνο του 1900. 

Όμως στην Κωνσταντινούπολη μου δόθηκε για άλλη μια φορά κάτι από τις αρμόδιες αρχές που θα μπορούσε να ανοίξει περισσότερες πόρτες παρά χρήματα, μια ενεργητική καλοπροαίρετη στήριξη που τέθηκε ξεκάθαρα στην προσοχή των τοπικών αρχών της Κω. Έλαβα επίσης αμοιβή για μικρές πειραματικές ανασκαφές ανάλογες με τα μέσα μου. Από την 1η Μαΐου έως τις 16 Σεπτεμβρίου 1900, δούλεψα για πρώτη φορά συστηματικά την επιγραφική εργασία στο νησί, αναθεωρώντας τις 450 επιγραφές του Πάτον και βρίσκοντας 350 νέες, αν και ως επί το πλείστον μικρότερες, επιπλέον των 225 μου από το 1898, έτσι ώστε το απόθεμα αυξήθηκε σε πάνω από 1000, δείγμα του πόσο πλούσιο είναι το έδαφος του νησιού σε αρχαία λείψανα. 

Τέλος, ήμουν ο πρώτος Ευρωπαίος που έλαβε άδεια να διεξαγάγει λεπτομερή έρευνα στο φρούριο του λιμανιού για τις επιγραφές και άλλα αρχαία κατάλοιπα. Από τις 70 περίπου επιγραφές, καμία δεν μπόρεσε να αποδοθεί στο Ασκληπιείο με απόλυτη βεβαιότητα. Οι πολλές μεγάλες βάσεις των τιμητικών αγαλμάτων πιθανότατα προήλθαν από αυτόν, αλλά και από την ίδια την πόλη, της οποίας τα τείχη κατεδαφίστηκαν συστηματικά για να χτιστεί το φρούριο.

Μετά την ολοκλήρωση της υπέργειας έρευνας για επιγραφές σε όλο το νησί, μπόρεσα να ξεκινήσω το σκάψιμο την 1η Αυγούστου, το οποίο ξεκίνησα στην πεδιάδα έξω από το υποτιθέμενο αρχαίο τείχος της πόλης κοντά στο λιμάνι και προς το δυτικό άκρο του τουρκικού Μαχαλά, Jenikapu. Η κατάρρευση αυτών των ανασκαφών ήταν ότι αμέσως συνάντησα παντού αρχαία λείψανα που έπρεπε να αποκαλύψω, έστω και μόνο επειδή μπορούσαν με κάποιο τρόπο να συνδεθούν με το Ασκληπιείο: 1. Λείψανα κτιρίων ρωμαϊκών χρόνων με ψηφιδωτά δάπεδα, το μεγαλύτερο από τα οποία απεικόνιζε τον Ορφέα μεταξύ των ζώων. 2. στυλοβάτης με όρθιους ακόμη ημικίονες στημένους για να χωρούν ξύλινα δοκάρια, που απέδωσα στο προσκήνιο θεάτρου. Το οφείλω στον Dörpfeld που με δίδαξε ότι ήταν μάλλον τα εμπόδια στη ροή ενός σταδίου που είχε στηθεί εδώ για τους γυμναστικούς αγώνες των Ασκληπιείων. 3. Ένα συντριβάνι ιερό της Δήμητρας με πολλές τερακότες κ.λπ. Η αρχική ανακάλυψη των ψηφιδωτών δαπέδων αποδείχθηκε τυχερή για το μέλλον, επειδή ως απάντηση στην αναφορά μου στο Οθωμανικό Μουσείο, ο διευθυντής Hamdi Bey μου ζήτησε να αφαιρέσω τα ψηφιδωτά από το έδαφος, αν είναι δυνατόν να τα μεταφέρω στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για το νέο κτίριο του Μουσείου και θα μπορούσε πραγματικά να το χρησιμοποιήσει. Για το σκοπό αυτό μου μετέφερε 1000 φρ. Αυτό το σημάδι καλής θέλησης και εμπιστοσύνης προκάλεσε μεγάλο σάλο στην Κω και ενίσχυσε τη θέση μου στους τοπικούς φορείς.

Στο μεταξύ, όμως, οι πόροι μου εξαντλήθηκαν και επομένως ολοκλήρωσα το σκάψιμο με μια μονοήμερη ανασκαφή στην Παναγιά Ταρσού, η οποία αποκάλυψε τόσα πολλά ότι ο στυλοβάτης του ναού ήταν ακόμα στη θέση του, οπότε η τοποθεσία ήταν σίγουρα ένα αξιόλογο αντικείμενο ανασκαφής, ακόμα κι αν δεν έπρεπε να είναι το Ασκληπιείο. Ωστόσο, δεν έκανα φασαρία για την ανακάλυψη ενός ναού, αλλά απέστρεψα την προσοχή από αυτόν, κάτι που απλώς θα ενθάρρυνε τις ληστρικές ανασκαφές και θα είχε διεγείρει πρόωρα την επιθυμία των ιδιοκτητών της γης για την ανασκαφή.

Τα αποτελέσματα της εξάμηνης επιτόπιας εργασίας μου στην Κω το 1900 επέκτεινε το ρομαντικό μου σχέδιο για την αναζήτηση του Ασκληπιείου στη σταθερή απόφαση να πραγματοποιήσω περαιτέρω έρευνα για τη συλλογή των δομικών στοιχείων της ιστορίας του νησιού στην πλήρη τοπική και χρονική του εμβέλεια. 

Το επόμενο έτος, το 1901, χρησίμευσε ως προπαρασκευαστική εργασία. Την άνοιξη αναθεώρησα τις λίγες επιγραφές από την Κω που είχαν έρθει εκεί και τις περίπου 100 από Βρετανικό Μουσείο που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τους Ιταλούς όταν κατεδαφίστηκαν μεμονωμένα κτίσματα φρουρίων. Μερικές από τις επιγραφές που βρέθηκαν στην Τουρκική περίοδο είναι σίγουρα από το Ασκληπιείο. Δεν υπήρχαν σχεδόν αρκετές βάσεις αγαλμάτων και δομικά στοιχεία γύρω από τη μεσαιωνική πόλη που θα ήταν βολικά έτοιμα για κατασκευή σε τέτοιους όγκους όπως υπάρχουν στο φρούριο. Οι ιταλικές ανασκαφές στο χώρο αποκάλυψαν επιπλέον ψηφιδωτά δάπεδα και καθιστούν πιθανό ότι συνδέθηκε με το λύκειο [L.Laurenzi,1932]. Και εδώ οι Ιταλοί συνέχισαν την ανασκαφή στο γειτονικό ακίνητο, το οποίο ήταν απρόσιτο για μένα. τότε, και μέσω των αντίστοιχων ευρημάτων τους επιβεβαίωσαν τον προσδιορισμό μου για το ιερό.Aνασκαφές έγιναν από τον Νεύτωνα [Charles Newton] στο γειτονικό νησί της Κάλυμνας, το οποίο ήταν πολιτικά συνδεδεμένο με την Κω στην αρχαιότητα. 

Την άνοιξη και το φθινόπωρο στο Παρίσι, μετά από πρόσκληση του κ. Delavillele Roulx, μπόρεσα να αντιγράψω τα αποσπάσματα του από τα έγγραφα των Ιωαννιτών από το 1306-1523 για την Κω, τα γειτονικά νησιά και το κάστρο της Αλικαρνασσού (Castellum St. Petri, τώρα Bodrum) στη βιβλιοθήκη του. Αυτό το πολύτιμο υλικό συνδέθηκε με τα ελληνικά έγγραφα της μονής Πάτμου και συλλέχτηκε εκτενώς από εμένα μέσα από αναφορές προσκυνηματικών, αναψυχών και ερευνητικών ταξιδιών από τον XI έως τον XIX αιώνα.Αυτές οι γραπτές πηγές συμπληρώνονται μνημειακά από τα βυζαντινά εκκλησιαστικά κτίρια, την πόλη των ιπποτών, τα κάστρα των Ιωαννιτών και τα τουρκικά τζαμιά με τους μιναρέδες και τους φοίνικες. Το απόσπασμα που δίνεται για τη μεταϊστορία του Ασκληπιείου στο Κεφάλαιο ΙΙ δίνει μια ιδέα για το πόσο πολύτιμη είναι η συνεργασία αυτών των πηγών σε μια περιοχή κλειστή από τη φύση. Η αναφορά μου για το έργο από το 1900 στην Αρχαιολογική Εφημερίδα 1901 είχε τώρα τα αποτελέσματά της. 

Το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο έχει πλέον συμφωνήσει να παράσχει οικονομική βάση για περαιτέρω εδαφολογική έρευνα στην Κω. Ο επιτελής της, Αλεξάντερ Κόνζε, ένιωσε μια σταθερή και επίμονη θέληση πίσω από τα σχέδιά μου, που μπορεί να φαινόταν φανταστική σε άλλους, και τους συνόδευε με πατρική καλοσύνη. Επειδή όμως το ινστιτούτο, που ήταν απασχολημένο με τις δικές του μεγάλες επιχειρήσεις, έπρεπε να είναι προσεκτικό με τους πόρους του, δεν μπόρεσε να μου παράσχει οποιαδήποτε υποστήριξη για την αβέβαιη επιτυχία της αναζήτησής μου για το Ασκληπιείο. Ως εκ τούτου, με συμβούλεψε να ονομάσω αντικείμενα για ανασκαφή στο νησί που σίγουρα θα είχαν αποτέλεσμα. Τότε πιθανότατα θα μπορούσα να λάβω μια επιχορήγηση από το Ταμείο Ivanosf για αυτό. Αν μπορούσα στη συνέχεια να αποκτήσω περαιτέρω πόρους, μετά την ολοκλήρωση των συγκεκριμένων εργασιών θα ήμουν ελεύθερος να πραγματοποιήσω το περαιτέρω πρόγραμμά μου, ειδικά την αναζήτηση του Ασκληπιείου. 

Ονόμασα δύο αντικείμενα στους δήμους του νησιού, έναν ναό, τα ερείπια του οποίου ο Ross είχε ήδη ανακαλύψει στην εκκλησία της Παναγιάς Παλατιανής κοντά στο χωριό Κέφαλος (Δήμος Ισθμιωτών) και μια από τις επιγραφές που έδειχνε ιερό του πλούσιου χώρου του Απόλλωνα στα ερείπια της εκκλησίας Αγίας Θεότητας κοντά στο χωριό Καρδάμαινα (Δήμος Αλάσαρνας). Αφού εγκρίθηκε αυτή η συνεισφορά από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, μπόρεσα να συγκεντρώσω περαιτέρω συνεισφορές ως ιδιωτικός λέκτορας Tübingen στη Βυρτεμβέργη και, με τη βοήθεια των αρχών, προσλαμβάνουν δύο υπαλλήλους, τον αρχιτέκτονα Gustav Hecht, τώρα δάσκαλο στη σχολή πολεοδομικού εμπορίου στο Holzminden, και τον φυσικό επιστήμονα Dr. Julius Vosseier, ιδιωτικό λέκτορα στη Στουτγάρδη, μετέπειτα διευθυντή του ζωολογικού Κήπου στο Αμβούργο.

Το γερμανικό τάγμα του Αγίου Ιωάννη συνέβαλε επίσης σημαντικά στην έρευνα των μνημείων του Johanniterorden. Στην περίπτωση του Οθωμανικού Μουσείου, η ανάπτυξη από τις πειραματικές μου ανασκαφές το 1900 ήταν τόσο ευεργετική που μία νέα σχέση προέκυψε. Μία άδεια ανασκαφής που ήταν κατάλληλη για τα μέτρια μέσα μου: μια «απόφαση» του Σουλτάνου όρισε ότι θα ήμουν υπεύθυνος των ανασκαφών στην Κω για λογαριασμό του Οθωμανικού Μουσείου. Ωστόσο, αυτό δεν σήμαινε ότι ήμουν εξοπλισμένος με τις εξουσίες ενός Τούρκου υπαλλήλου του μουσείου, απλώς μου γλίτωσε το κόστος ενός φιρμανιού. Έπρεπε να πληρώσω τον τουρκικό κυβερνητικό επίτροπο για τις ανασκαφές και να ασχοληθώ με τους γαιοκτήμονες και τις τοπικές αρχές ο ίδιος, τον Τούρκο Καϊμακάμη και τον Έλληνα αρχιεπίσκοπο. Αυτό ήταν ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα, καθώς η αντίσταση μεγάλωνε με επιτυχία και η Κωνσταντινούπολη ήταν πολύ μακριά. Αλλά όταν οι άνθρωποι στο Οθωμανικό Μουσείο και στη Γερμανική Πρεσβεία είδαν ότι πολεμούσα για τα συμφέροντα του μουσείου, μου έδωσαν την υποστήριξη που χρειαζόμουν μέσω οδηγιών προς τις αρχές. Η εμπιστοσύνη και η καλή θέληση των διευθυντών του Οθωμανικού Μουσείου, Osman Hamdy Bey και Dr. Ο Halil Edhem Bey με συνόδευε σε όλη τη διάρκεια της εργασίας. Έτσι τον Ιούλιο του 1902 το καραβάκι μου ξεκίνησε για ένα χαρούμενο ταξίδι. Σύμφωνα με το πρόγραμμα, πραγματοποιήθηκε πρώτα η ανακάλυψη ενός ιερού της Δήμητρας στα Παλάτια κοντά στην Κέφαλο και μετά η ανασκαφή στην «Αγία Θεότητα», που δεν αποκάλυψε τον ναό του Απόλλωνα στη Αλάσαρνα, αλλά μια μεγάλη χριστιανική βασιλική του που χτίστηκε από τα σπόλια του τον 5ο αιώνα μ.Χ. Το συνδυάσαμε επίσης με φωτογραφίες των κάστρων του Ιωαννιτών και άλλων μεσαιωνικών ερειπίων σε όλο το νησί....

Στις 5 Οκτωβρίου, αφού ολοκληρώσαμε όλες τις εργασίες που είχαμε αναλάβει, επιστρέψαμε στην πόλη της Κω και ελευθερωθήκαμε για το μεγάλο σχέδιο. Για την εδαφολογική έρευνα στην Κω, από την αρχή μέχρι το τέλος, το Ασκληπιείο ήταν το μεγάλο αντικείμενο για μένα, στο οποίο έπρεπε να υπαχθούν όλες οι άλλες ανασκαφές λόγω των περιορισμένων πόρων. Απέχω λοιπόν από οποιεσδήποτε ανασκαφές γύρω από την πόλη και στους δήμους, όσο δελεαστικό κι αν παρουσιάζονταν. Κάθε εξερεύνηση επιβάρυνε τον ερευνητή με μεγάλη ευθύνη. Αν δεν μπορούσε να αποκαλύψει εντελώς το αντικείμενο, ενθάρρυνε μόνο τις αρπακτικές ανασκαφές ή το μετέτρεπε σε ένα βολικό λατομείο. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τους τάφους. Η ανακάλυψη νεκροπόλεων με τις συνεχείς ληστρικές ανασκαφές των αγροτών, με κίνητρα μυστικών αρχαιοπωλών, που μου έδειχναν επίσης ανοιγμένους τάφους, μια σωστή ανασκαφή που θα τους έδειχνε μόνο τη μέθοδο θα ήταν έγκλημα χωρίς αστυνομική εξουσία. Ωστόσο, αυτά δεν ήταν διαθέσιμα στους Ευρωπαίους, οι οποίοι είχαν μόνο μια επισφαλή άδεια ανασκαφής. Έτσι, δεδομένου του έμφυτου φόβου μου να βεβηλώσω τους τάφους, μου έγινε εύκολο να αντισταθώ σε τέτοιους πειρασμούς. Η ιταλική αρχαιολογική υπηρεσία, που ιδρύθηκε από την κατοχή το 1912, βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Έχει την δυνατότητα  και μπορεί να πραγματοποιήσει παντός είδους ανασκαφές οπουδήποτε και να αποτρέψει τις ληστρικές ανασκαφές μέσω αυστηρού ελέγχου. Εργάζεται λοιπόν με μεγάλο ζήλο και μεγάλη επιτυχία στον μυθικό πλούτο του νησιού από αρχαία κατάλοιπα κάτω από το έδαφος. Την επισκόπηση αυτής της δραστηριότητας δίνει ο ακούραστος και επιτυχημένος επιθεωρητής αρχαιοτήτων από την Κω, καθηγητής Δρ. Luciano Laurenzi, στις συνεισφορές του Nuovi contributi alla topografia storico archeologica di Coo, Historia- VI 1932, Νο. 1.

4. Το παράξενο παρατσούκλι Ταρσού και η μεγάλη ανακάλυψη

Ο Herzog συνεχίζει στο βιβλίο του για την τοποθεσία με το παρανόμι «Ταρσού» και αποκαλύπτει τα παρακάτω:

Είχα ήδη προετοιμάσει κρυφά τι έπρεπε να συμβεί για να ψάξω για το Ασκληπιείο. Η «επίθεση» είχε στόχο την Παναγιά Ταρσού. Από την Καρδάμαινα είχα ήδη επικοινωνήσει με τον ηγούμενο της μονής στην Πάτμο με αίτημα για άδεια ανασκαφής και την έλαβα. Είχα βρει υποστήριξη για την υπόθεση του Paton μέσα από μια πιο λεπτομερή μελέτη των εγγράφων από την Πάτμο. Μεταξύ των Κωίων κτήσεων ήταν, όπως περιγράφεται στο Κεφ. II αναφέρεται, η μονή του άλσους με το όνομα το Άλσος, αλλά η θέση του στο νησί δεν προσδιορίστηκε με περισσότερες λεπτομέρειες. Ήμουν τώρα σε θέση να εξερευνήσω τον ονομαζόμενο διάδρομο «Δύο Πέτρες», στις πύλες της πόλης της Κω και έτσι να βρω μια πιθανή λύση στο αίνιγμα του παράξενου παρατσουκλιού Ταρσού. Είχε παραμείνει κλειστό για τον Paton λόγω της ονομαστικής μορφής Παναγιά Ταρσού, την οποία έπρεπε να συνδυάσει με την πόλη Ταρσό της Κιλικίας, που του δόθηκε, και το 1891 δεν γνώριζε ακόμη τα έγγραφα από την Πάτμο. Διαφορετικά θα είχε βρεθεί ένα σημαντικό αποδεικτικό στοιχείο, αφού ο χώρος ανήκε ακόμα στη μονή της Πάτμου. Τώρα το όνομα θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μια όχι ασυνήθιστη (ίσως ετυμολογικά επηρεασμένη από τη λαϊκή) παρομοίωση του Άλσους ή Τ΄Αρσου.  Αν αυτό ήταν σωστό, τότε το Άλσος κοντά στην πόλη, ονομαζόταν το άλσος κυπαρισσιών του Ασκληπιού, που διατηρήθηκε μέχρι τον Μεσαίωνα και στο οποίο είχε περιέλθει η χριστιανική λατρεία.

Στις 7 Οκτωβρίου ξεκινήσαμε τις ανασκαφές στον στυλοβάτη του ναού, τον είχα αγγίξει το 1900. Στις 9 Οκτωβρίου βρέθηκε ένα θραύσμα επιγραφής ΥΓΙΕ, στις 14 μια στήλη με τιμητικό διάταγμα από την πόλη της Χαλκίδας για τους Κώους δικαστές, που έλεγε ότι ο Κώοι θα ήθελαν να διασφαλίσει ότι...«αναγραφή εις στήλας τόδε το ψήφισμα και ανατεθή παρ’ αυτοίς η μεν εν τώι επιφανεστάτω τόπω της αγοράς η δε εν τωι ιερεωι του Ασκλαπιού».

Αυτό εξασφάλισε την ανακάλυψη του Ασκληπιείου και επιβεβαίωσε την τολμηρή διαίσθηση του Paton. Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης, είχε τη χαρά να δει το ιερό να αναδύεται.Η ανακάλυψη προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό στην πόλη που πίστευε ότι βρισκόταν παρά τον κάμπο. Ταυτόχρονα, όμως, ξέσπασε μια «καταιγίδα» από τους ιδιοκτήτες των φτωχών χωραφιών, οι οποίοι ζητούσαν φανταστικά ποσά χρημάτων για άδεια ανασκαφής.Το ερείπιο που φέρει το όνομα αποδείχτηκε αίθουσα των ιαματικών λουτρών. Δεδομένου ότι είχε αψίδα, ίσως χρησιμοποιήθηκε ως εκκλησία κατά τον Μεσαίωνα. Η αίθουσα είχε ένα στρώμα από μπάζα και χώμα πάχους 3 μέτρων, στο οποίο δεν βρήκαμε τίποτα που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τελετουργικούς σκοπούς, αλλά υπήρχαν πολλοί μικροί πήλινοι τρίποδες, όπως αυτοί που χρησιμοποιούνται στην κεραμική.Έτσι είναι επίσης πιθανό ότι το όνομα της εκκλησίας στον πρόναο του ναού Α μετά την καταστροφή του μετακόμισε στα ερείπια που σώζονταν ακόμη.

Επέμεινα στις προειδοποιήσεις μου, ώστε τελικά έπρεπε να κινηθεί διαδικασία απαλλοτρίωσης, η οποία τους έδωσε λιγότερα από όσα τους πρόσφερα. Καθώς η ανασκαφή προχωρούσε, έγινε φανερό ότι ο ναός δεν ήταν μόνος στο τοπίο, αλλά ήταν μέρος ενός μεγάλου συγκροτήματος σε τρεις αναβαθμίδες. Η παραπλανητική εμφάνιση που με είχε κάνει προηγουμένως να αμφισβητήσω την υπόθεση του Paton προκλήθηκε από το γεγονός ότι η αρχική μορφή του εδάφους μιας ήπιας κλίσης, η οποία είχε διασχίσει τομές με τοίχους αντιστήριξης και σκάλες, είχε αποκατασταθεί μέσω της καταστροφής και της αφαίρεσης της τεχνητής κατασκευής. 

Τα νότια μισά των αναβαθμίδων, ακουμπισμένα στο βουνό, είχαν θαφτεί από το χώμα που είχε κυλήσει από τη βροχή, και τα βόρεια μισά είχαν αφαιρεθεί, έτσι ώστε το σχήμα της σκάλας να γίνει ξανά το κεκλιμένο επίπεδο και να καλύψει τα απομεινάρια. Τα νότια μισά διατηρήθηκαν καλύτερα όταν θάφτηκαν. Παντού είχε κανείς την εντύπωση της συστηματικής αφαίρεσης καλών οικοδομικών υλικών και αυτό που ήταν ακόμα πιο λυπηρό ήταν ότι οι ασβεστοκάμινοι έδειχναν πού είχαν εξαφανιστεί τα μαρμάρινα γλυπτά. 

Το μαρμάρινο δάπεδο του ναού σώζονταν μόνο στον πρόναο από ένα εκκλησάκι, τα υπολείμματα του τοίχου του οποίου κείτονταν από πάνω του ως ασθενές ύψωμα. Τα πάνω και τα μεσαία πεζούλια καλύπτονταν από υπολείμματα, όπως και οι άκρες των κάτω, ενώ γύρω από την εκκλησία υπήρχαν τάφοι. Μόλις έλαβα μια επιφανειακή εκτίμηση της έκτασης του συγκροτήματος, έγραψα στον Conze ότι αυτό το έργο ξεπερνούσε κατά πολύ τις δυνάμεις μιας ιδιωτικής επιχείρησης και ότι το σημαντικό ιερό που είχε τελικά βρεθεί ως αντίστοιχο της Επιδαύρου απαιτούσε μεγάλη ,πλήρη αποκάλυψη κλίμακας. Ως εκ τούτου, θεωρώ ότι το καθήκον μου με αυτήν την εκστρατεία έχει εκπληρωθεί και ζητώ να αναλάβω την ανασκαφή στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο μετά την ολοκλήρωσή της και να μην διεκδικήσω τη διαχείρισή της. Ο Conze μου απάντησε ότι αφού το Ασκληπιείο είχε βρεθεί μέσω της ενεργητικής μου πρωτοβουλίας, θα ήμουν κι εγώ ο άνθρωπος που θα πραγματοποιούσα την ανακάλυψη. 

Αυτή η ανακοίνωση ήταν μια ενθάρρυνση για μένα ως ένδειξη της εμπιστοσύνης του, αλλά παρόλα αυτά με γέμισε ανησυχία, η οποία δικαιολογήθηκε από τις μετέπειτα εξελίξεις. Στην αρχή, αφού ο Vosseier είχε ταξιδέψει στη Μικρά Ασία, ο Hecht και εγώ ήμασταν πολύ τεταμένοι γιατί θέλαμε να αποκαλύψουμε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κομμάτι για να προωθήσουμε μια άλλη καμπάνια. Έπρεπε να αναλάβουμε εναλλάξ τη διαχείριση των ανασκαφών και την επεξεργασία των ευρημάτων. 

Για να μας βοηθήσει είχαμε τον Ιάκωβο Ζαρράφτη, τον οποίο είχαμε προσλάβει ως επόπτη των εργαζομένων και ο οποίος ήταν ένας ενθουσιώδης και ακούραστος ντόπιος ερευνητής. 

Σύντομα άρχισε η περίοδος των βροχών με καθημερινές καταιγίδες που μούσκευαν το δέρμα. Για να κρατήσουμε τους εργάτες σε καλή διάθεση, εμείς οι ίδιοι αντέξαμε χωρίς προστασία. Μαγειρέψαμε μόνοι το μεσημεριανό μας, το πρωί και βράδυ έπρεπε να περπατήσουμε από και προς την πόλη σε μονοπάτια που είχαν γίνει ρυάκια. Συνεχίσαμε όμως τις εργασίες μέχρι τις αρχές Δεκεμβρίου και σε αυτό το διάστημα είχαμε ολοκληρώσει τους τρεις ναούς, το κτίριο του βωμού, την εξέδρα και τη μεγάλη εξωτερική σκάλα. 

Στις 6 Δεκεμβρίου μέσα από μια σφοδρή καταιγίδα βρεθήκαμε στην Αθήνα, όπου στις 9 του ιδίου μηνός μπόρεσα να παρουσιάσω την έκθεση για την ανακάλυψη του Ασκληπιείου στη διεθνή ομάδα αρχαιολόγων στη συνάντηση Winckelmann του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Από εκεί πήγαμε στην Κωνσταντινούπολη για να αναφερθούμε στο Οθωμανικό Μουσείο. Επιστρέψαμε στο σπίτι στις 21 Δεκεμβρίου. 

Τώρα άρχισε πραγματικά η δουλειά, η οποία συνεχίστηκε για μένα χωρίς διακοπή για τα επόμενα χρόνια. Έπρεπε κυριολεκτικά να πάω από την αίθουσα διαλέξεων στο ταξίδι και από το ταξίδι στην αίθουσα διαλέξεων και εξακολουθούσα να αντιμετωπίζω δυσκολίες λόγω της παράτασης των διακοπών επειδή έλαβα την Extraordinariat για την κλασική φιλολογία στο Tübingen το 1903. 

Έπρεπε να συνταχθεί και να δημοσιευθεί άμεσα η προκαταρκτική έκθεση για να χρησιμεύσει ως βάση για νέα διαφήμιση για τη συνέχιση των ανασκαφών. Αυτό απαιτούσε διαλέξεις και προσωπική εργασία παράλληλα με τη διδασκαλία, αλλά επιτεύχθηκε και η δεύτερη εκστρατεία που μπορούσε να πραγματοποιηθεί με νέους πόρους τον Αύγουστο-Οκτώβριο, 1903. Εδώ όμως φάνηκαν τα μειονεκτήματα της ιδιωτικής επιχείρησης, η οποία βασίζεται στη συλλογή. 

Το προσωπικό μεγάλωσε, αλλά άλλαξε. Ο Gustav Hecht αντικαταστάθηκε ως αρχιτέκτονας από τον κυβερνητικό Hugo Eberhardt, τώρα διευθυντή των τεχνικών σχολών στο Osfenbach. Ως αρχαιολόγος σύντροφος, από το έτος υποτροφίας ο Δρ. Albert Rehm, τώρα καθηγητής στο Μόναχο, προσφέρθηκε με πολύ ευνοϊκούς όρους, κάτι το οποίο θα είχε εξοικονομήσει χρόνο και χρήμα μέσω πιο αποτελεσματικής λειτουργίας, εάν η εταιρεία είχε εξασφαλιστεί μακροπρόθεσμα. 

Έπρεπε λοιπόν να το κάνω χωρίς αυτό και να λύσω το πρόβλημα χρησιμοποιώντας πιο πρωτόγονα μέσα. Συνειδητοποιήσαμε ότι η ανασκαφή δεν μπορούσε πλέον να διαχειρίζεται από την πόλη και ως εκ τούτου αρχικά καταλύθηκε στο τουρκικό χωριό Κερμετέ. Ταυτόχρονα με τις ανασκαφές, αρχίσαμε να χτίζουμε ένα ανασκαφικό οίκημα στο χώρο, δηλαδή στο ανατολικό μισό της αίθουσας των ιαματικών λουτρών των ερειπίων, το οποίο καθαρίσαμε για το σκοπό αυτό. Το σπίτι περιέχει χώρους εργασίας κάτω και χώρους διαβίωσης από πάνω, μπορέσαμε να το κάνουμε στην 1η Οκτωβρίου. 

Το χειμώνα του 1903/4 επαναλήφθηκε η ίδια ενδιάμεση εργασία στο σπίτι, συνέντευξη, διαφήμιση, απόκτηση νέων κεφαλαίων για την εκστρατεία Ιουλίου-Οκτωβρίου που προοριζόταν να είναι η τελική, το 1904. Ο πιστός σύντροφος από το 1902, Gustav Hecht, μπόρεσε να γίνει ξανά διαθέσιμος ως αρχιτέκτονας, δίπλα στον Ernst Wagner, τώρα καθηγητή στη σχολή οικοδομικού εμπορίου στη Στουτγάρδη, όπως ο αρχαιολόγος Dr. Ο Friedrich Stählin, τώρα διευθυντής λυκείου στη Νυρεμβέργη και για ένα μικρό διάστημα ο Δρ. Rutgers A. van der Loeff του Leyden. 

Έφερα μαζί  τη νεαρή γυναίκα μου, η οποία ανησυχούσε για τη σωματική ευεξία και την άνετη κοινωνικότητα της αποστολής. Ο συνάδελφός μου από το Tübingen, ο γεωγράφος καθηγητής έλαβε μέρος στις χαρτογραφικές και γεωλογικές εργασίες. Ο Karl Sapper, τώρα στο Würzburg, ήρθε μαζί μας για λίγο. Μετά το ανασκαφικό οίκημα, το μεγαλύτερο δυτικό τμήμα της αίθουσας των ιαματικών λουτρών καθαρίστηκε στον αρχαίο όροφο και στήθηκε ως υπαίθριο μουσείο επιγραφών και αρχιτεκτονικής, ενώ το διπλανό δωμάτιο του χρησιμοποιήθηκε για τα ευαίσθητα ευρήματα. 

Το μουσείο εγκαινιάστηκε πανηγυρικά την 1η Σεπτεμβρίου με τη συμμετοχή όλων των αρχών και της τουρκικής φρουράς του νησιού. Αφού το σχέδιο ολόκληρου του συγκροτήματος αποκαλύφθηκε στα δεδομένα όριά του μέσα από τους τοίχους, τις σκάλες και τις εισόδους στις τρεις ταράτσες, πιστέψαμε ότι είχαμε ολοκληρώσει το έργο στο βαθμό που είχαμε θέσει. Αποφασίσαμε να μην αποκαλύψουμε πλήρως τα ιαματικά λουτρά, επειδή δεν βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα στα ανασκαφικά μέρη, επομένως μια τόσο μεγάλη και επικίνδυνη μετακίνηση του εδάφους δεν φαινόταν ότι αξίζει τον κόπο. Επίσης, δεν θέλαμε να κατέβουμε κάτω από την τρίτη βεράντα γιατί αυτό θα μας πήγαινε πέρα ​​από τα όρια του ιερού. 

Όπως και με άλλες ανασκαφές, αυτό έπρεπε να αφεθεί σε μεταγενέστερη εργασία, όπως και η έρευνα σε παλαιότερα λείψανα κάτω από τα ανασκαμμένα κτίρια μέσω της απομάκρυνσής τους. Αφήσαμε λοιπόν το Κτίριο D και τον Ναό C να στέκονται στη ρωμαϊκή τους κατάσταση, αφού εξασφαλίσαμε με βαθιά ανασκαφή ότι τα παλαιότερα λείψανα από κάτω τους διατηρήθηκαν μόνο στα θεμέλια και δεν υψώνονταν πλέον. Η εκστρατεία χρησίμευσε επίσης για την εργασία για τα υπόλοιπα καθήκοντα, τη χαρτογραφία, την καταγραφή αρχαίων υπολειμμάτων όπως το οίκημα του πηγαδιού (" Βουρίνα", "Ιπποκράτους πηγή") και, πάνω από όλα, τα μνημεία των Johanniter έξω από την Κω, το Πετρώνιο-Castellum St. Peter στην Αλικαρνασσό (Bodrum) και την ιπποτική πόλη της Ρόδου, προκειμένου να εδραιωθεί η σύνδεση με τα μνημεία του Lango. 

Από την κατοχή, η Ρόδος έχει καταγραφεί εκτενώς, αποκατασταθεί και δημοσιοποιηθεί από άλλες πλευρές, αλλά η φωτογραφία μας από το λευκό κάστρο του Μπόντρουμ, που πάντα μας έλαμπε και κάποτε δέσποζε στο στενό με το φρούριο Narangia[Νεραντζιά] εξακολουθεί να έχει αξία, ειδικά επειδή καταρρίφθηκε άσκοπα από τους Γάλλους το 1915 και τα πιο όμορφα μέρη του, όπως το Remter, υπέστησαν μεγάλες ζημιές.

Τα πιο σημαντικά ευρήματα από τις ανασκαφές γλυπτών, επιγραφών και νομισμάτων ήρθαν στο Οθωμανικό Μουσείο, τα μικρότερα μεμονωμένα ευρήματα και η μεγάλη μάζα επιγραφών παρέμεναν στο μουσείο των ανασκαφών, ένα μικρό μέρος μου δόθηκε από το Οθωμανικό Μουσείο. Τον παρέπεμψα π.χ. στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στο Tübingen και το Μουσείο Αρχαιοτήτων στη Στουτγάρδη. 

Μετά την επιστροφή μου ετοίμασα την τελευταία προκαταρκτική έκθεση, που εμφανίστηκε στις αρχές του 1905. Την άνοιξη της ιδίας χρονιάς, μετά το διεθνές αρχαιολογικό συνέδριο στην Αθήνα, μου ανατέθηκε η τιμητική αποστολή να δείξω το Ασκληπιείο στους συμμετέχοντες που ταξίδευαν στα νησιά με δύο βαπόρια. Αλλά και πάλι το μειονέκτημα της ιδιωτικής επιχείρησης έγινε εμφανές. Οι υπάλληλοί  αφαιρέθηκαν από μένα λόγω του επαγγέλματός τους. Η επιθυμία για επακόλουθες εξετάσεις που προέκυψαν με κόλλησαν. Έτσι απευθύνθηκα στον συνάδελφό μου στο Tübingen, τον γεωλόγο Δρ. Felix Plieninger, τώρα καθηγητή στο Hohenheim, που θέλησε να πάει στην Κω και τη Νίσυρο για να επεκτείνει τις γεωλογικές έρευνες του Sapper και να αναλάβει μια μεταγενέστερη αποστολή στην Κω μαζί του. Το ταξίδι διήρκεσε από τις 19 Ιουλίου έως τις 12 Οκτωβρίου 1907. Ο Plieninger μου έκανε την «Nivellement» του Ασκληπιείου, συμμετείχαμε από κοινού σε ένα ταξίδι του νησιού από το οποίο προέκυψαν πολλά και η βάση για τον χάρτη της Κω που αργότερα έγινε και δημοσιεύτηκε με τις γεωλογικές έρευνες του και του Sapper [Plieninger und Sapper, Kos und Nisyros,Petermanns Geogr. Mitteilungen 1920, mit Tafel 28 und 29].  Έκτοτε, οι Ιταλοί δημοσίευσαν τον πρώτο μεγάλο ακριβή χάρτη της Κω σε 4 φύλλα σε κλίμακα 1:25000 το 1925. 

Ο χάρτης της γύρω περιοχής της πόλης της Κω στο βιβλίο μας [I] λήφθηκε και σχεδιάστηκε από τον Gustav Hecht το 1902, προστέθηκε από εμένα μέχρι το 1907 και επανασχεδιάστηκε από τον μηχανικό Adolf Schäfer το 1932. Ο Hecht έφτιαξε επίσης ειδικούς χάρτες των ανασκαφών της Κεφάλου και της Καρδάμαινας, οι οποίοι θα εμφανιστούν με χάρτη ολόκληρου του νησιού στον δεύτερο τόμο [II], με τον χάρτη του Plieninger και του Sapper.

Το υπόλοιπο της παραμονής μου στην Κω το πέρασα το 1907 αναθεωρώντας τις επιγραφές στο Ασκληπιείο. Τακτοποίησα ξανά τις ανασκαφές, καθάρισα και επισκεύασα τους σωλήνες του νερού, που ήταν πάντα κατεστραμμένοι από τις χειμωνιάτικες βροχές, και έκανα μερικές πρόσθετες ανασκαφές, συγκεκριμένα στη νότια αίθουσα του επάνω άνδηρου και κάτω στο τέταρτο, όπου υπήρχαν κτιριακά κατάλοιπα όπου η ανασκαφή, η οποία αποδείχτηκε ότι ήταν στερεοβάτης ελληνιστικού κτιρίου, αλλά η κάτοψη του οποίου δεν διατηρήθηκε πλήρως. 

Στις νέες ανασκαφές των Ιταλών στο τέταρτο πεζούλι, ήρθαν στο φως ρωμαϊκές εγκαταστάσεις λουτρών, κυρίως χτισμένες από σπόλια. Στις 6 Σεπτεμβρίου ο Δρ.Kurt Müller, τώρα καθηγητής στο Göttingen, προβαίνει στην αναθέωρηση και την συμπλήρωση του καταλόγου μεμονωμένων ευρημάτων στην Κω προς δημοσίευση, τον οποίο στη συνέχεια συνέχισε στο Οθωμανικό Μουσείο. 

Δυστυχώς, από αυτή την τελευταία εξόρμηση έφερα πίσω την ελονοσία που ήταν ενδημική στην Κω, από την οποία είχα γλιτώσει για 10 χρόνια και δεν μπορούσα να απαλλαγώ από αυτήν για έναν ολόκληρο χρόνο. 

Ως αποτέλεσμα, δεν μπόρεσα να δημοσιεύσω μια ειδική σύντομη έκθεση. Μπόρεσα να πραγματοποιήσω αυτήν την επακόλουθη αποστολή με τα υπόλοιπα 44.500 μάρκα που συγκεντρώθηκαν για τις εκστρατείες του 1902-1904, ένα τελευταίο υπόλειμμα χάθηκε μόνο μέσω της επιβολής; Για τις ποικίλες εργασίες που πραγματοποιήθηκαν σε 4 αποστολές και την ανέγερση ενός σπιτιού και ενός μουσείου διαρκούς αξίας, αυτά δεν ήταν υψηλά κόστη, τα οποία επίσης αντισταθμίστηκαν από την αντίστοιχη αξία των ευρημάτων. 

Το μεγαλύτερο μέρος του, οι μισθοί για 100-200 εργάτες ο καθένας, ήταν μία κοινωνική ευλογία για τον φτωχό, υπερχρεωμένο πληθυσμό του νησιού. Είχα απασχολήσει Έλληνες και Τούρκους σε ειρηνική συνεργασία, τους είχα δώσει μισθούς σε μετρητά και έτσι ψωμί, και τους προστάτευα από προσπάθειες να αφαιρεθούν όλα τα κέρδη τους για φόρους. 

Η καλύτερη ανταμοιβή για αυτό ήταν η αφοσίωσή τους, η οποία ήταν ακόμα εμφανής σε συγκινητικές μορφές όταν επέστρεψα στην Κω, το 1928. Ήταν περήφανο συναίσθημα να ακούω, μετά από 20 και πλέον χρόνια, ότι οι Τούρκοι του Κερμετέ αποκαλούν το Ασκληπιείο «Αλεμανία- Alemania».

Το 1909 διορίστηκα στο Ordinariat τάγμα της ελληνικής λογοτεχνίας στη Βασιλεία, γεγονός που εμπόδισε το δικό μου αρχαιολογικό έργο.Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο δεν μπόρεσε να βρει έναν αρχιτέκτονα που θα ετοίμαζε τις φωτογραφίες και τα σχέδια για δημοσίευση. 

Μετά ήρθε η ιταλική κατοχή της Κω το 1912 και διέκοψε τη σχέση μου, μελέτη και δημοσίευση μερικών κομματιών από αυτό.

Μετά τον διορισμό μου στο Giessen το 1914, ο παγκόσμιος πόλεμος με απομάκρυνε από αυτό το έργο.Λόγω του πολέμου και των κακουχιών της μεταπολεμικής περιόδου, η δημοσίευση των ανασκαφών ως ολόκληρο έργο φαινόταν να αναβάλλεται «ad kalendas graecas» .Ήταν η ενέργεια του Theodor Wiegand, ο οποίος ως διορισμένος προστάτης των γερμανικών ανασκαφών έκανε και πάλι να επανέλθει το ενδιαφέρον. Είχε ήδη υποστηρίξει ο ίδιος τις ανασκαφές ως διευθυντής των μουσείων του Βερολίνου στην Κωνσταντινούπολη.

Το 1921 μου έστειλε για πρώτη φορά έναν αρχιτέκτονα για να εξετάσει τις φωτογραφίες και τα σχέδια για να βεβαιωθεί ότι ήταν έτοιμες για δημοσίευση. Ο Dr. Armin von Gerkan αφοσιώθηκε στην εργασία πάνω στο υλικό το οποίο θα μπορούσε να βασιστεί. Αλλά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια επιτόπια αναθεώρηση ήταν απολύτως απαραίτητη. 

Δεδομένου ότι δεν μπορούσε να διατεθεί για αυτό, ο Wiegand βρήκε το κατάλληλο άτομο στον υπάλληλο της Conze στην Πέργαμο, τον Dr. Paul Schazmann. Η επιλογή ήταν ιδιαίτερα τυχερή γιατί η δομή του Ασκληπιείου της Κω σε αναβαθμίδες θύμιζε περγαμηνή χωρική τέχνη. 

Κατόπιν αιτήματος του Wiegand, τα χρήματα για το ταξίδι διατέθηκαν από την Emergency Community of German Science, η οποία ανέλαβε και την ευθύνη για τη δημοσίευση. Ένα πολύ ιδιαίτερο ευχαριστώ απευθύνεται στον Πρόεδρό του, εξοχότατο Δρ. Schmitt-Ott και τον Dr. Siegismund. 

Δωρεές προήλθαν και από κύκλους γιατρών που ενδιαφέρθηκαν για το ιατρικό ιστορικό. Με την άδεια του κυβερνήτη του Αιγαίου, ο Schazmann μπόρεσε να ταξιδέψει στην Κω το 1922, όπου εργάστηκε σκληρά αλλά και με απρόσμενη επιτυχία, σε όλη την αρχιτεκτονική και την εμπλούτισε με δομικά στοιχεία που δεν είχαν χρησιμοποιηθεί πριν. 

Η ώριμη κρίση του είχε μεγάλη αξία και για τη χρονολόγηση των επιμέρους κτιρίων. Με τον ίδιο τρόπο αναθεώρησε και άλλες αρχιτεκτονικές φωτογραφίες μας στο νησί, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον το πανέμορφο Χαρμύλειο του 4ου αιώνα π.Χ το οποίο είχε ήδη καταγράψει ο Ross και μετά ο Hecht. Ωστόσο, η ολοκλήρωση του έργου του Schazmann αναβλήθηκε επανειλημμένα λόγω επειγόντων εμποδίων. Στο μεταξύ ένιωσα και την ανάγκη να αναθεωρήσω και να συμπληρώσω το υλικό που είχα επεξεργαστεί. Μπόρεσα να το πραγματοποιήσω το 1928 με την υποστήριξη του Notgemeinschaft όταν με προσκάλεσε η ιταλική κυβέρνηση σε ένα διεθνές αρχαιολογικό συνέδριο [Convegno Archeologico] στη Ρόδο, στο οποίο επρόκειτο να δείξω το Ασκληπιείο στην Κω. 

Προηγουμένως μίλησα με τον Δρ.Schazmann για τα νέα ερωτήματα που έχουν προκύψει. Το έργο μου για την Κω διευκολύνθηκε γενναιόδωρα από τον Κυβερνήτη του Αιγαίου, Mario Lago. Βρήκα στον Luciano Laurenzi τον επικεφαλή του αρχαιολογικού έργου στην Κω, την πιο ευγενική βοήθεια κατά τη διάρκεια της παραμονής μου. Οργανώσαμε μαζί το χώρο της ανασκαφής και περιηγηθήκαμε επίσης στο νησί, όπου μπόρεσα να επισημάνω αρχαία λείψανα. Από τότε ήταν πάντα πολύ πρόθυμος να με βοηθήσει. Όταν ο καθηγητής Schazmann είχε πλέον τελειώσει τα σχέδια και τις ανακατασκευές του και την περιγραφή της κατασκευής, συζητήσαμε τόσο σχέδιο με σχέδιο όσο και κεφάλαιο προς κεφάλαιο, κάτι που αντιστάθμισε την έλλειψη κοινής εργασίας στο εργοτάξιο.

Όταν ο καθηγητής Kurt Müller εμποδίστηκε να προχωρήσει, πήρα τον συνάδελφό μου από το Giessen, καθηγητή Dr. Marg. Bieber ως υπάλληλο. Μπόρεσε να ελέγξει τα ευρήματα στα μουσεία της Κωνσταντινούπολης, Στουτγάρδης και του Tübingen και σε άλλα κομμάτια κωακής προέλευσης στο Λονδίνο και το Παρίσι. Στον τόμο δύο [ΙΙ], που αρχικά πραγματεύεται τις μικρότερες ανασκαφές και έρευνες στο νησί από τον Schazmann και εμένα, είναι όλα τα επιμέρους ευρήματα από το Ασκληπιείο και ολόκληρο το νησί που βρέθηκαν μέχρι το 1907.

O τρίτος [III] τόμος θα παρουσιάζει την ιστορία του νησιού της Κω από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή από την πένα μου και μεμονωμένες συνεισφορές, συμπεριλαμβανομένων των μνημείων του Αγίου Ιωάννη, θα επιμεληθεί ο Gustav Hecht στο παράρτημα. Μίλησα για το πηγαίο έργο που επιμελήθηκα για την αρχαία Κω, τις επιγραφές και τους λόγους της καθυστέρησης της έκδοσής του σε μια προπαρασκευαστική εργασία, τους «Ιερούς Νόμους της Κω» το 1928. 

Στο μεταξύ, τόσες νέες επιγραφές έχουν βρεθεί και δημοσιευθεί από τους Ιταλούς, ώστε η αύξηση υπερβαίνει την καθυστέρηση, οι ανασκαφές και οι έρευνες στην Κω έχουν κάνει περισσότερο κακό ή καλό στην επιστήμη; 

Η γνώμη μου είναι η εξής: Δεδομένου ότι η εταιρεία δεν τελούσε υπό την αυστηρή διαχείριση του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου ή των μουσείων του Βερολίνου, θα ήταν δυνατή μια γρήγορη δημοσίευση των αποτελεσμάτων σε μια εποχή που η ελληνιστική αρχιτεκτονική της Μικράς Ασίας ήταν ακόμη ανεπαρκώς γνωστή. Νέοι που δεν εκπαιδεύτηκαν για αυτά τα δύσκολα ερωτήματα, όπως όλοι εμείς οι ανασκαφείς, έχουν σίγουρα ένα μη ικανοποιητικό έργο από τη σημερινή οπτική γωνία. Στο μεταξύ, η έρευνα σε αυτούς τους τομείς έχει ωριμάσει και μαζί με αυτούς στα χέρια των οποίων βρίσκεται πλέον η δημοσίευση.

Η κρίση ανήκει στον αναγνώστη που έχει μπροστά του αυτόν τον τόμο. 

Είμαστε ακόμη πιο ευγνώμονες στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο που το συμπεριέλαβε τώρα στα γραπτά του από την αρχή και μέχρι το αίσιο τέλος, στο Notgemeinschaft που υποστήριξε την δημοσίευση του και τον εκδότη που την διακόσμησε τόσο όμορφα. Εάν έπρεπε να συμπεριληφθούν πάρα πολλές προσωπικές πληροφορίες σε αυτήν την εισαγωγή, η δικαιολογία είναι ότι ήταν μια ιδιωτική προσπάθεια με όλες τις αδυναμίες της.

Έτσι, τα δύο τελευταία κεφάλαια της εισαγωγής μπορούν να δώσουν το μεθοδολογικό δίδαγμα ότι η επιστημονική εργασία χωρίς έρευνα εδάφους είναι ένα μη ασφαλές ανθρώπινο έργο όταν ένα διάσημο μνημείο της αρχαίας ζωής έχει εξαφανιστεί εντελώς από τη μνήμη των απογόνων του. [Kos-Rudolf Herzog,1932]. 

3.Ο Ασφενδιανός Ζαρράφτης

« Η ψυχή των ανασκαφών» είναι ο Ιάκωβος Ζαρράφτης σύμφωνα με τον Κώο γιατρό Δημήτριο Μυλωνά, στην «Μονογραφία περί των εσχάτως γενομένων εν Κω ανασκαφών και του ανευρεθέντος Ασκληπιείου [1898-1904]», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ξενοφάνης το 1906.

Ο Ιάκωβος ήταν 49 ετών όταν άρχισε η ανασκαφή του Ασκληπιείου, είχε γνωρίσει τον Paton τότε που αναζητούσε τον επιγραφικό πλούτο του νησιού - πριν από την πρώτη συνάντηση με τον Herzog, το 1899. Σε μία από τις εξορμήσεις τους ο Σκωτσέζος του είπε:

«Ἐδῶ, μοι δίδεται ἡ ἄδεια πειθανολογιῶν πρὸς ἀναζήτησιν τοῦ ᾿Ασκληπιείου» δείχνοντας του την Παναγιά Ταρσού. Από τότε έγινε η «ερωτευμένη» θέση του ικανότατου αλλά ερασιτέχνη αρχαιολόγου Ιάκωβου.

Η συμβολή του Κώου φυσιοδίφη κρίνεται καθοριστική στην εύρεση του Ασκληπιείου κάτι που προκύπτει όχι μόνο από τα γραφόμενα του αλλά και με άλλες μαρτυρίες. Ήταν αυτός που μετά από αγώνα έπεισε τον Herzog να στραφούν οι ανεπιτυχείς ανασκαφικές έρευνες στην Παναγιά Ταρσού, όπου τελικά βρέθηκε το μνημείο. 

Ο Herzog φαίνεται ότι δεν είχε κατανοήσει από την αρχή την σημασία του τοπωνυμίου της Παναγιάς Ταρσού δηλαδή του άλσους.

Το ότι ποτέ δεν απέδωσε τα εύσημα στον στενότερο συνεργάτη του  προκύπτει διαβάζοντας κανείς το βιβλίο του. Δεν αναφέρει το περιστατικό με τους εργάτες που υπό την καθοδήγηση του Ζαρράφτη ανακάλυψαν το ψήφισμα της Χαλκίδας.Ούτε έγραψε με πόση χαρά και ανακούφιση ο Ζαρράφτης και οι εργάτες του παρέδωσαν την επιγραφή έξω από την σκηνή του. 

Ήταν δευτερεύουσας σημασίας αυτό το γεγονός ή απλώς δεν ήθελε να μοιραστεί έναν άθλο που πρώτος και με τόσες δυσκολίες και πόνο ξεκίνησε; Αναφέρει τον Πάτον αλλά μετριάζει τον ρόλο του.Εμφανίζεται ως ο πρώτος που έδωσε βαρύτητα στο εν λόγω τοπωνύμιο.  

Ο Ζαρράφτης στο βιβλίο του φαίνεται χαρούμενος από την μια πλευρά, όμως δεν διστάζει να ανοίξει την καρδιά καταθέτοντας την ενόχληση του για όσα συνέβησαν μετά την ανακάλυψη του μνημείου.«Αντί συγχαρητηρίων που έδειξα τη θέση, έμεινα μόνο με την χαρά», γράφει:

Καὶ πρὸ ἐτῶν δὲ σπουδαῖος ἀρχαιολόγος, ἀξιοσέβαστος μου φίλος ὁ μεγάλας ἀρχαιολογικὰς ἐρεύνας διενεργήσας καὶ πλουσίας συλλογὰς παρασχών W. R. Paton τυχὼν αὐτόθι σχετικὴν πρὸς τοῦτο ἐπιγραφὴν ἀνέκραξεν εὔχαρις: «Ἐδῶ μοὶ παρέχονται αἱ βεβαιότεραι πιθανότητες τῆς ὑπάρξεως τοῦ ᾿Ασκληπιείου».

Μετέπειτα ὅμως ἕτερος ἀρχαιολόγος ἀπορρίπτων τὴν πιθανότητα τοῦ ἀξιοσεβάστου φίλου μου διὰ φαινομένης ὡς ἰσχυρᾶς παρεμβολῆς ἐνστάσεως, ὅτι αὕτη ἡ θέσις ἦτο ὑψηλὰ πολὺ καὶ ὡς ἔξω τοῦ προαστείου κειμένη, ἐνῷ ὁ Στράβων λέγει, ὅτι ἦτο ἐν τῷ προαστείῳ, ἐτόνισε πειστικότερον, δεικνύων ὕψωμα καλύπιον βεβιαίως ἐρείπια, ἀπέχον δὲ τῆς νῦν μικρᾶς πόλεως περὶ τὰ τρία λεπτὰ καὶ καλούμενον Μαρμαρωτόν, ἐξ οὗ πολλὰ κατὰ καιροὺς ἐξήχθησαν ἀρχαῖα μάρμαρα. εἶτα δὲ ὡραῖος καὶ καλλίγλυφος ὑπέρογκος βωμός, ὑπερμεγέθης ὄφις τετυλιγμένος κολλυροειδῶς ἐπὶ μεγάλης μαρμαρίνης πλακός, καὶ ἄλλα προκαλέσαντα τὴν προσοχὴν καὶ ἔρευναν αὐτοῦ.

Ὁ ἐπιβάλλων οὗτος τόνος τότε ἐπηρέασεν οὕτως, ὥστε διέσεισε τὰς πιθανότητας τοῦ προτέρου, ἃς εἶχε γεγραμμένας,καὶ ἐπεβλήθη σιγὴ ἐπιφυλακτικὴ καὶ σχεδὸν λήθη εἰς τὰ Προλεχθέντα.

Ἔχων δ᾽ ἀφετηρίαν τὴν ἐπιβλητικὴν γνώμην ταύτην ἕτερος νεώτερος ἀρχαιολόγος πλήρης εἰγειῶν πέτων, δεικνύων τοῦτο τὸ μικρὸν ὕψωμα τῆς νέας ταύτης θέσεως ἐπανελάμβανεν ἐνθαρρυντικώτερον. «Ἐδῶ, καὶ ἐδῶ που, εἶνε δίκαιον, νὰ ὑποτεθῶσι κεκαλυμμένα τὰ ἐρείπια τοῦ ᾿Ασκληπιείου». Καὶ εὐθὺς προέβη εἰς ἔρευναν διά τινος διανοιχθέντος αὐτοῦ δοκιμαστικοῦ χάνδακος.

Ἐν τούτοις κἀγὼ παρακολουθῶν ὅλας τὰς γνώμας καὶ τὰς δοκιμαστικὰς ἐνεργείας αὐτῶν μετὰ τῆς μᾶλλον ἀποδοκιμαστικῆς μου περιεργείας, ἐνισχυούσης πλειότερον τὴν περὶ τῆς ἐρωτευμένης μου θέσεως ἐπιμονήν μου, ἐξηκολούθουν, νὰ ἐπιβοηθῶ τὰς διερευνητικὰς αὐτῶν σπουδάς, μὴ παύων ὅμως νὰ ἀντιφρονῶ πολλάκις μὲν σιωπιλῶς, κάποτε δὲ διὰ φωνῆς βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ.

Αἴφνης εἰς ταύτην τὴν ὑποδεικνυομένην θέσιν των, τὸ Μαρμαρωτόν, τὸ ἑπόμενον ἔτος ἀνευρέθη τάφος οἰκογενειακὸς πλούσιος, γενόμενος αἴτιος νὰ γράψωσιν εἰς τὰς ἐφημερίδας, ἀποκαλοῦντες ταύτην κατὰ τὰς προσφάτους ἰδέας τῶν ἀρχαιολόγων ὡς θέσιν τοῦ ᾿Ασκληπιείου. Ἤμην τότε εἰς τὸ τελευταῖον τῆς Κῶ χωρίον Κέφαλον, ὅπου ἀνέγνωσα τὴν ἐφημερίδα, καὶ μειδιάσας εἶπον· ἰδοὺ ὅτι δὲν εἶνε αὕτη ἡ τοῦ ᾿Ασκληπιείου θέσις.

Τούθ᾽ ἕνεκεν ἐπισταμένως διερευνήσας ταύτην τὴν θέσιν εὗρον παρ' αὐτῇ ἕτερον οἰκογενειακὸν μνημεῖον μετὰ τῆς ἐπιγραφῆς. «Ἡ οἰκία καὶ τὸ μνημεῖον Μάρκου τοῦ Θευδότου». ῞Οτε καὶ πάλιν τὰ χείλη μου μετὰ μειδιάματος παρωτρύνθησαν, νὰ ψελλίσωσιν, ὅτι, ὄχι μόνον δὲν ἐπετρέποντο εἰς τὸ Ἀσκληπιεῖον τάφοι, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ εἰς τὸ ἱερὸν του ἄλσος. Καὶ ἐν τῇ σμικρότητί μου ἐπανέλαβον, ὅτι ὅλως ἀσυμβίβαστος εἶν, ἡ ὕπαρξις τοῦ ᾿Ασκληπιείου ἐδῶ κάτω· δέον ἐκεῖ εἰς τὰ ὑψηλὰ νὰ ζητηθῇ, ἐκεῖ εἰς τὴν ἐρωτευμένην μου θέσιν. Ἐκεῖ ὁ κατακείμενος ὑπέρογκος σπόνδυλος κίον δὲν πρέπει, νὰ ἔχῃ λόγον ἀσύμφωνον τῆς ὑποθέσεώς μου. 

Καθὰ δὲ λίαν ἐπισταμένως διεξηρεύνησα ἡ ἐκ τῶν ἄνωθεν κατακύλισις αὐτοῦ ἐκεῖ ἦν ἀδύνατος, ὡς οὐδ᾽ ἐκ τῶν κάτωθεν εὔκολον διὰ μίαν ἄλλην οἶκοδομήν. Δὲν εἶνε δυνατόν, νὰ μὴ ἔχῃ σχέσιν μὲ τὸ Ἀσκληπιεῖον ἡ ὀνομασία ἀπὸ μὲν τοὺς χριστιανοὺς «Παναγιὰ Ταρσοῦ» ἀπὸ δὲ τοὺς Τούρκους «Κάντζα μπαξεσί· ἡ μὲν δηλοῦσα «Παναγία τοῦ ᾿Αλσους» καὶ ὄχι ὡς τὴν ἐξηγοῦσι «Παναγιὰ τῆς Ταρσοῦ», ἡ δὲ «ἐπαύλεως κῆπος». καὶ ὄχι «Κατσουνᾶ περιβόλι».Δὲν θὰ εἶν᾿ εὔλογον, νὰ μὴ ληφθῶσιν ὑπὸ σπουδαίαν ἔποψιν τὰ φυσικῶς ὑπέροχα πλεονεκτήματα τῆς τοποθεσίας ταύτης, ἴχνη ὑδραγωγείου ἀπολελιθωμένου, ὑπεράνω ταύτης λείψανα ύδραγωγείων ἄλλων ὑδάτων διευθυνομένων εἰς ταύτην, ὑπόθερμος πηγὴ οὐχὶ μακρὰν ἄνωθεν ταύτης, καὶ ὑπεράνωθεν ἔτι πηγῶν ἑτέρων ἀρχαίων ἰαματικῶν, δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ καλλίρροοι πηγαὶ κλπ.

Ἡ ταπεινή μου ὅμως φωνὴ εἶχεν ἠχὼ δυσανάλογον πρὸς τὰς τῶν εὐρωπαίων ἐπιστημόνων γνώμας, ἀπορριπτομένη μετ᾿ ἐπαίνων ἐνδεδειγμένης χαριέσσης εἰρωνείας.

Κατὰ συνέπειαν ἐπανελθὼν ὁ νεώτερος· ξένος μου διετείνετο, ὡς ἐφρόνει, ὅτι, ἂν καὶ ἀπαγορεύεται ἡ ἔρευνα τοῦ Μαρμαρωτοῦ διὰ τὸ Ἀσκληπιεῖον, διότι εὑρέθησαν ἐπίσημοι τάφοι μολαταῦτα ἐδῶ πουθενὰ ἢ παρὰ τὸ ἄνω μέρος τῆς Λάμπης ὅπου μάλιστά τις τοῦ Μεσαίωνος σημειοῖ ἓν παλάτιον τοῦ Ἱπποκράτους ἀντί τοῦ ᾿Ασκληπιοῦ, εὑρίσκεται κεχωσμένον τὸ ᾿Ασκληπιεῖον. Καὶ δραστηριώτατα κατεγίνετο εἰς τὰς δοκιμαστικὰς ἀνασκαφὰς αὐτοῦ εἰς πολλὰ χωράφια πλησίον τῆς χώρας περὶ τὰ κεκαλυμμένα τείχη τῆς ἀρχαίας πόλεως πρὸς δυσμὰς ἐπὶ τέσσαρας μῆνας, ὅτε πλεῖστα καλὰ ἀρχαιολογικὰ εὑρέθησαν ἄνευ ἴχνους τοῦ ᾿Ασκληπιείου.

Ἡ δ᾽ ἐπιτυχία τῶν πολλῶν καλῶν ἀρχαιολογικῶν εὑρημάτων τοῦ ἀκαμάτου ἡμετέρου Δόκτορος ἠλάττωνε τὸν δυσανασχετισμὸν αὐτοῦ διὰ τὴν ἀποτυχίαν τῶν ὑπολογισμῶν αὐτοῦ πέρὶ τῆς αὐτόσε ἀναξητουμένης θέσεως τοῦ ᾿Ασκληπιείου.

᾿Απέληξαν οὕτω τότ᾽ αἱ δοκιμαστικαὶ ἀνασκαφαὶ αὐτοῦ, καὶ ἐγὼ ἐπιζητῶν θεραπείαν τῆς ἐπιθυμίας μου, παρεκάλεσα, να μοι παραχωρηθῇ ἄδεια μικρᾶς δοκιμαστικῆς ἀνασκαφῆς ἐκεῖ ἐπάνω εἰς τὴν ἐρωτευμένην μου θέσιν παρὰ τοῦ διακεκριμένου φίλου μου Der. R. Herzog, ἔχοι τος τὸ δικαίωμα τῶν ἀνασκαφῶν, ὅτε τὴν ἑπομένην ἔδωκέ μοι πέντε ἐργάτας.

Μετὰ μεγίστης μου χαρᾶς ἔσπευσα τὴν πρωίαν μετὰ τῶν πέντε ἐργατῶν, ὧν αἱ σκαπάναι προυχώρουν ἐξυπηρετοῦσαι προθύμως τὸν διακαῆ μου ζῆλον. Περὶ τὴν μεσημβρίαν προσέκοπτον · ἐπὶ λίθον γωνίας οἰκοδομῆς. Ἡ χαρά μου ἦτο μεγάλη, καὶ ἐπὶ τῶν πτερύγων τῆς ἐλπίδος τῶν πόθων μου ἁπλουμένη ἡ μεγάλη μου χαρὰ ἀνέμενε τὴν ἐπαύξησιν τῶν προσδοκιῶν μου ἐκ  τῆς ἀνακαλύψεως τοῦ ποθουμένου μοι. ᾿Αλλ' αἴφνης ἔφθασεν ὁ κ. Der. R. Herzog, καὶ ἰδὼν τὴν γωνίαν, μέ, ἀπεθάρρυνε, διατάξας εὐθὺς τὴν παῦσιν τῆς ἐργασίας πρὸς μεγίστην λύπην μου.

Μετὰ δύο ἔτη ὅμως, ὅτε θερμότερος ὁ φίλος μου ότρηρὸς ἀθλητὴς τῆς ἐπιστήμης κ. Dr. R. Herrog ἐπανῆλθεν ἐκ Γερμανίας, καὶ ἡ φωνή μου ἐπιτηδευθεῖσα, κατ᾿ ἀνάγκην, ἀνάλογον προσηλυτιστικὸν ψεῦδος, θεραπεῦον τὸν ἐγωισμὸν Διευθυντοῦ καὶ συγχωροῦν τὸ ἐνδόσιμον τῆς συμφωνίας τῆς γνώμης μου, ὡς γνώμης του, ἐδέησε νὰ μὴ ἐκληφθῇ πλέον ὡς ἀντιλογική, καὶ ἑπομένως νὰ μὴ ἀπορριφθῇ πλέον ὡς ἁπλῆ ὑπόθεσις, ἀλλὰ νὰ · προκαλέσῃ ἀμέσως τὴν ἔναρξιν τῶν διερευνητικῶν ἀνασκαφῶν ἐκεῖσε. Καὶ οὕτω τὴν ἑπομένην πεντήκοντα ἐργάται κατεγίνοντο ἐμπερισκέπτως εἰς τὰς προανασκαφὰς τῆς ἀνακαλύψεως τοῦ ᾿Ασκληπιείου, ἐπιβλεπόμενοι προθύμως καὶ ἐνζήλως ὑπ' ἐμοῦ μετὰ προσδοκιῶν μεγάλων, πληττομένων πάντοτε ὑπὸ δηκτικῶν · εἴρωνειῶν ἀποδοκιμασίας.

᾿Αλλὰ τὴν δευτέραν ἡμέραν περὶ τὴν μεσημβρίαν ὁ διψαλέος πρὸς τὴν ποθεινοτάτην ἀνακαλυπτικὴν ἔρευναν καὶ ἀκαμάτως πάντοτε ἐργαζόμενος ἡμέτερος Der R. Herzog ἔσχε τὴν τύχην,νὰ δοκιμάσῃ τὴν ἐπίδοξον χαρὰν τῆς ἀνακαλύψεως τοῦ» "Ασκληπιείου.

Τηλεγραφήματα δεξιᾷ καὶ ἀριστερᾷ διάθερμα ἐξυπηρέτουν τὴν χαρμόσυνον φήμην τῆς ἀνακαλύψεως αὐτοῦ.

Μετ᾿ οὐ πολλὰς ἡμέρας ἐτύγχανε τῶν ἐγκαρδίων συγχαρητηρίων τῆς περιδόξου ἀνακαλύψεως αὐτοῦ ἀπὸ παντοῦ, δι' ἃ ὕπατα πρωτεῖα ἀρχαιολογικῆς ἀνακαλύψωες ἔδιδεν εἰς τὴν Γερμανίαν.

Αἱ ἐπιτόπιοι ἀρχαὶ οἱ πρόκριτοι, ὅσοι ξένοι ἔτιχον, καὶ ὅλοι σχεδὸν τῆς Κῶ οἱ κάτοικοι καθ᾽ ἑκάστην ὡς προσκυνηταί προσέτρεχον ἐκεῖσε, προσφέροντες ἐγκάρδια συγχαρητήρια διὰ τὴν ἀνακάλυψιν τοῦ ἐνδόξου ᾿Ασκληπιείου.

Οἱ φιλόμουσοι τῆς Γερμανίας ἰατροὶ ἐνθουσιωδῶς ἔσπευσαν μετὰ τῶν ἐνθέρμων συγχαρητηρίων αὐτῶν, ἵν᾿ ἀναγγείλωσιν, ὅτι πιστότατοι ὀπαδοὶ τῆς ἐθνικῆς ἀρετῆς τῆς παραδειγματικῆς προσφορᾶς· τῆς Α. Α. Μ. Γουλιέλμου προθυμότατα κατεγίνοντο εἰς ἐράνους πολλῶν χιλιάδων εἰκοσαφράγκων, διατεθησομένων πρὸς ἀποπεράτωσιν τῶν ἀνασκαφῶν τῆς ἐντελοῦς ἀνακαλύψεως τοῦ ᾿Ασκληπιείου.

Ἐγὼ δὲ καίτοι ἀντὶ συγχαρητηρίων εἶχον ἐλέγξεις ὅτι ἔδειξα τὴν θέσιν, ἔμενον μὲ τὴν χαράν, ὅτι συνετέλεσα πρὸς σκοπὸν καλόν, καὶ συνέχαιρον εἰλικρινῶς διὰ τὰ συγχαρητήρια τοῦ φίλου μου.

Η μαρτυρία Φραζάκη  

Περισσότερα για την Παναγιά Ταρσού και την εύρεση της μετά από 30 χρόνια γράφει ο Κώος γυμνασιάρχης Γαβριήλ Παπαθεοφάνους στο βιβλίο του με τίτλο: «το Ασκληπιείον της Κω και η συμβολή του Ζαρράφτη στην ανακάλυψη του», το 1962:

᾿Αλλ' ἐκτός τῆς τόσον σαφούς καὶ ἀπεριφράστου μαρτυρίας τοῦ ἰδίου ὑπάρχει καὶ ζῶσα μαρτυρία ἐπὶ τοῦ γεγονότος τῆς ἀνακαλύψεως. Ζῇ εἰσέτι ἐργάτης ἀκολουθήσας καὶ βοηθήσας τὸν πατέρα του παιδιόθεν, κατά τάς ἀνασκαφὰς τῶν ἐτῶν 1902-1904. Ὁ ἐργάτης οὗτος Ιωάννης Φραζάκης, ὀνόματι, προσληφθεὶς εἰς τὴν ἀρχαιολογικήν ὑπηρεσίαν τῆς νήσου ἀπὸ τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας καὶ ᾿Ιταλοκρατίας, διώρισθη ἅμα τῇ  απελευθερώσει, γέρων πλέον, φύλαξ, τοῦ φρουρίου τῶν Ιπποτῶν, ἀπολυθεὶς πρό τινος λόγῳ ὁρίου ἡλικίας. Ὁ ἐργάτης οὗτος ἐρωτηθείς ὑπ᾿ ἐμοῦ, λόγῳ τῆς συμμετοχής του εἰς τὰς ἀνασκαφάς, μοί ἀφηγήθη τά γεγονότα τῆς μακρᾶς περιόδου τῶν ἀνασκαφῶν, ὅσον ἦτο δυνατόν λεπτομερῶς, καίτοι μακρός ἔκτοτε διέρρευσε χρόνος. Τὰ γεγονότα τῆς ἀνακαλύψεως εἶναι ἄξια πολλῆς προσοχῆς καὶ πολλῆς σημασίας, οὐδὲ παρουσιάζουσι μεγάλας διαφοράς συγκρινόμενα πρὸς ὅσα ἔγραψεν ὁ Ζαρράφτης εἰς τὰ Κώϊά του, κατορθώσας μάλιστα νὰ ἀρθῇ ὑπεράνω τῶν μικροτήτων, καὶ ἀρκεσθείς μόνον εἰς ἁπλῆν μετά πικρίας διαμαρτυρίαν διά τήν προσγενομένην εἰς αὐτὸν αδικίαν...

Ὁ Ζαρράφτης μετά τοῦτο ἀφωσιώθη εἰς τὴν συνέχισιν τῶν ἀνασκαφῶν. Κιβώτια ὁλόκληρα  προσθέτει ὁ ᾿Ιω. Φραζάκης ἔλαβον τὴν ἄγουσαν ἄλλα μὲν εἰς Βερολίνον, ἄλλα δὲ εἰς Κων/πολιν, πλήρη ἀσφαλῶς ἀντικειμένων ἀρχαιολογικῶν. Ἐντὸς ὀλίγου ὁλόκληρον τὸ ἱερὸν εἶχεν ἀποκαλυφθῇ. "Οταν δὲ ἡ νῆσος περιῆλθεν ὑπὸ τοὺς Ἰταλούς Ἰταλοί ἀρχαιολόγοι συνέχισαν καὶ ἐπεξέτειναν τὰς ἀνασκαφάς καὶ ἐν συνεχείᾳ, ἀπετόλμησαν τὸ ἔργον τῆς ἀναστηλώσεως. Ὁ ἐκραγείς Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος ἀνέστειλεν ἐπ᾿ ἀόριστον τὴν προσπάθειαν ἐκείνην. Ὑπό τούς νέους αὐθέντας ὁ Ἰάκωβος ἀνέλαβε τὴν Διεύθυνσιν τοῦ ἀρχαιολογικού Μουσείου τῆς Κῶ ἐπιδοθεὶς ἔκτοτε εἰς τὴν συγγραφὴν καὶ τὴν ἔκδοσιν τῶν Κωΐων του μέχρι τοῦ θανάτου του ἐπισυμβάντος τὴν 23-4-1933. 

Ο επίλογος μιας ιστορίας που δεν έχει τελειώσει

«Το να αγαπάς είναι τόσο σύντομο και το να ξεχνάς τόσο εύκολο». Πάμπλο Νερούδα.

Τα Προπύλαια του Ασκληπιείου με την κατώτερη κλίμακα, 110 χρόνια από την εύρεση του.

Μετά την μεγάλη ανακάλυψη: «Ἡ ἰδέα ἔλαβε σάρκα καὶ ὀστᾶ: αὐτοκρατορικὸς ἰραδὲς ἐκδοθεὶς ἐντέλλεται τὴν ἵδρυσιν Κῳακοῦ Μουσείου, εὐγενῶς δὲ προσενεχθεὶς ὁ ᾿Ασκληπιάδης κ. Μ. Παρθενιάδης ἐδωρήσατο εὐρύχωρον κτῆμα ἐκεῖ ἐπὶ τόπου, μάλιστα δὲ ἐπὶ ἐρειπίων κτιρίου, πρὸς τοῦτον τὸν ἱερὸν σκοπόν. Δι' ὃ καὶ πάντα τὰ ἀνακαλυφθέντα μένουσιν ἐπὶ τόπου πεφυλαγμένα, ἐξ ὧν καὶ μία τελευταία στήλη μαρτυρεῖ, ὅτι τὸ τῆς Κῶ ᾿Ασκληπιεῖον ἦτο σπουδαιότερον καὶ τοῦ τῆς Ἐπιδαύρου, διότι ἡ ἐπὶ τῆς στήλης ἐπιγραφή λέγει ὅτι ζητεῖται ἀπὸ τῆς πρωτευούσης τῆς Κρήτης Κνωσσού Κῷος διάσημος ἰατρὸς κτλ». Δημήτρης Μυλωνάς,1906.

Τελικά, το Ασκληπιείο της Κω βρέθηκε άγρια λεηλατημένο με ίχνη εμπρησμού και ασβεστοκάμινους γύρω του για  λατομικές εργασίες. 

Από τα αρχαία εργαλεία του Ασκληπιείου αρκετά χάθηκαν και άλλα κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές.

Κατά την διάρκεια των ανασκαφών βρέθηκε κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έφιππου και κομμάτι από το άλογο του φτιαγμένα από ντόπιο λευκό μάρμαρο και «λάγηνος» με αρχαία νομίσματα που μεταφέρθηκαν στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης και πλήθος από νεότερα νομίσματα του 4ου αιώνα μ.Χ τα οποία φανερώνουν ότι το Ασκληπιείο λειτουργούσε έως τότε, πριν από τον σεισμό του 334 μ.Χ. Τρία χρόνια πριν όταν ο Επίσκοπος αναφέρεται για το νησί  στην σύνοδο της Εφέσου.

Τα πιο σημαντικά ευρήματα από τις ανασκαφές γλυπτών, επιγραφών και νομισμάτων πήγαν στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης, τα μικρότερα μεμονωμένα ευρήματα και η μεγάλη μάζα επιγραφών παρέμεναν στο μουσείο των ανασκαφών του Ασκληπιείου. Ένα μικρό μέρος που δόθηκε από το  Μουσείο  της Κωνσταντινούπολης στον Herzog, το έδωσε στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της γενέτειρας του Tübingen και το Μουσείο Αρχαιοτήτων στη Στουτγάρδη, κά. 

Οι ανασκαφές των Ιταλών ανέδειξαν τις θέρμες στο 4ο άνδηρο, τον ναό του Δία Πατρώου, μυκηναικά εργαλεία και άλλα, όπως τον σηκό ελληνιστικού ιερού νότια του τελευταίου άνδηρου, ίσως της Αρτέμιδος.

Μετά από τους Ιταλούς οι έρευνες δια μαγείας σταμάτησαν χωρίς να διερευνηθεί η ανατολική πλευρά με τα ηλιοθεραπευτήρια και  αεροθεραπευτήρια του μνημείου, ούτε ποτέ αναζητήθηκε το αρχαίο θέατρο, στάδιο ή ακόμη το γυμνάσιο από τους σύγχρονους ερευνητές.

Το αναμενόμενο από πολλούς βιβλίο του Herzog εκδόθηκε μετά από 30 χρόνια από την ανακάλυψη του Ασκληπιείου λόγω δυσκολιών που αντιμετώπισε και τις οποίες αναφέρω εκτενέστερα πιο πάνω. 

Υπήρχε ένας τόμος δεύτερος για τις ανασκαφές και την έρευνα του στο νησί μέχρι το 1907 και ένας τρίτος με την ιστορία της Κω που για άγνωστο δυστυχώς λόγο ποτέ δεν εκδόθηκαν από τον Γερμανό αρχαιολόγο.

Αναμφίβολα ο Rudolf Herzog θεωρείται ο πρωτομάστορας, ο ιθύνων νους στην εύρεση του Ασκληπιείου, χωρίς αυτόν ποτέ δεν θα είχε βρεθεί το οχυρό του πνεύματος της ιατρικής. Όλα άρχισαν και τελείωσαν με αυτόν έως ότου αναλάβουν οι Ιταλοί αρχαιολόγοι. Ενδιαφέρθηκε, έτρεξε πολύ, συγκέντρωσε κεφάλαια και προχώρησε στην ανασκαφή σε μία πολυ δύσκολο περίοδο, κάτι το οποίο δεν μπορούσαν να κάνουν ο Paton και ο Ζαρρράφτης.

Όμως η συμβολή των άλλων δύο κρίνεται καθοριστική και σημαντική στην ανακάλυψη της Παναγιάς Ταρσού. Ο Paton με τις επιγραφές του προετοίμασε, υπέδειξε την αρχική τοποθεσία, ενώ ο Ζαρράφτης με τις γνώσεις, την αγάπη του για την Κω και ως βαθύς γνώστης των τοποθεσιών του νησιού και των τοπικών ιδιατεροτήτων -συνθηκών συμβούλεψε σωστά τον Herzog στην αλλαγή πλεύσης με την επιλογή της «ερωτευμένης» του.

Οι Herzog και Ζαρράφτης τιμήθηκαν αργότερα από τα θεσμικά όργανα της τοπικής κοινωνίας. Και στους δύο έχουν αφιερωθεί δρόμοι της πόλης Κω για το σπουδαίο επίτευγμα της εύρεσης του Ασκληπιείου και γενικά για το συνολικό έργο τους.

Ωστόσο, ο  Paton ξεχάστηκε, λησμονήθηκε για την προσφορά όχι μόνο της εύρεσης αλλά και για το υπόλοιπο έργο, που ανάλογο δύσκολα βρίσκεις στην Ελλάδα. Με την δουλειά, την σχολαστική αφωσίωση και την διάσωση του επιγραφικού θησαυρού σήμερα η Κως μετά από την Αθήνα είναι η πιο σημαντική περιοχή σε αρχαίες επιγραφές της Ελλάδας. Ο Γουλιέλμος και αξιοσέβαστος φίλος του Ιάκωβου δεν έχει ακόμη τιμηθεί από τους Κώους. Μία μεγάλη αδικία που οφείλουν να ξαναδούν οι αρμόδιοι φορείς, κατά την περίεργη και ταπεινή άποψη μου.

Βέβαια η αναζήτηση  του Ασκληπιείου δεν τελείωσε με τους πρωταγωνιστές και τις ανασκαφές των Herzog, Laurenzi και Morricone.  Είναι ακόμη πολλά που πρέπει να αποκαλυφθούν, να έρθουν στο φως από την δεκαετία του ΄40, όταν έγινε η τελευταία ανασκαφή.

Ο Ζαρράφτης σαν καλύτερος γνώστης της περιοχής μίλησε για δύο Ασκληπιεία όχι για ένα:«Καὶ ἦν ἱδρυμένον τὸ Παλαιότερον εἰς τὴν αὐτὴν τοποθεσίαν μικρότερον τοῦ πρώτου, ἔνθα νῦν φαίνονται τὰ  ανακεκαλυμμένα ἐρείπιά του».

Ο Β. Δ. Θεοφανείδης στην μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια σημειώνει ως χρονιά ίδρυσης του Ασκληπιείου το 336 π.Χ, και ότι αυτό καταστράφηκε τελείως από τον σεισμό του 554 μ.Χ, χωρίς να αναφέρει τις πηγές του. Ο δε γιατρός Μητρόπουλος εκτιμά ότι λειτούργησε πριν από το 500 π.Χ. και ότι ο πρώτος Πρωθιερέας υπήρξε ο γενάρχης της οικογενείας του Ιπποκράτη Νεβρός, το 584 π.Χ.

Μία πικρή αλήθεια λέει ότι μετά από πολλές έρευνες, παρουσιάσεις ένα μεγάλο μέρος από τον ιερό χώρο παραμένει άγνωστο και ότι πολλά από τα μυστικά του παραμένουν ανεξιχνίαστα. Είχε στάδιο, θέατρο, γυμνάσιο; Τι ακριβώς ήταν το κτίριο D. Ο Β΄ναός ήταν του Ασκληπιού ή του Δία; Η Β΄ δεσμευμένη αρχαιολογική ζώνη τι κρύβει; 

Η γεμάτη θρύλους, μυστήρια και σιωπές Παναγιά Ταρσού δεν έχει πει την τελευταία της λέξη. Οι ιερές πέτρες της έχουν ακόμα πολλά να προσφέρουν. 

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Inscriptions of Cos,Paton-Hicks[1891]

2.Μονογραφία περί των εσχάτως γενομένων εν Κω ανασκαφών και του ανευρεθέντος Ασκληπιείου [1898-1904]- Δημήτριος Μυλωνάς, περιοδικό Ξενοφάνης, 1906.

3.Το Ασκληπιείο της Κω-Ιακ.Ζαρράφτης[1912]

4.Kos-Rudolf Herzog[1932]

5.Tο Ασκληπιείον της Κω και η συμβολή του Ζαρράφτη στην ανακάλυψη του-Γαβριήλ Παπαθεοφάνους [1962]

6.Ιστορία της νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου[1990]

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Το Ασκληπιείο Κω πάνω σε δορυφορική εικόνα και κάτω από τις Θέρμες, 2022.

Πριν από την ανασκαφή η τοποθεσία της Παναγιάς Ταρσού και ο χώρος του Ασκληπιείου, R.Herzog[1902].

«Θα μπορούσε ίσως να λεχθεί πώς ο έλεγχος που δέχτηκε ὁ Ζαρράφτης, προφανώς από συμπατριώτες του, γιά τήν ὑπόδειξη, καθώς έγραψε, τῆς θέσης τοῦ Ἀσκληπιείου, έκρυβε κάποια ζηλοτυπία ή έστω τη συγκρατημένη αἰσιοδοξία μερικών Κώων για την τύχη τοῦ ἀνακαλυφθέντος σημαντικότατου αὐτοῦ μνημείου τῆς Ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας, κατά τή διάρκεια, μάλιστα, της Τουρκοκρατίας. Η μελέτη όμως τοῦ Κώδικα Α΄ Εμμ. Καρπαθίου μᾶς πείθει ότι ή αντίδραση προερχόταν από τό γεγονός ότι τόσον ὁ ἀρχαιολόγος Herzog ὅχο καί ὁ ἐπιμελητής τῶν άνασκαφών του Ζαρράφτης, έκαναν τις έρευνές τους [αύθαιρέτως] και χωρίς την απαιτούμενη άδεια τοῦ Μητροπολίτη σε αὐλὲς καὶ θεμέλια ἐκκλησιών, κατεδαφίζοντας τοίχους, ανοίγοντας λάκκους και προκαλώντας ζημιές στά Ιδρύματα αὐτά, πού προστατεύονταν προνομιακά με Σουλτανικά Βεράτια, τα οποία αναγνώριζαν δικαιώματα ιδιοκτησίας στη Μητρόπολη. Παράλληλα δὲ ὁ Herzog, πού φαινόταν ότι ενεργούσε για λογαριασμό του Αυτοκρατορικού Μουσείου, φρόντισε, ἐκτός του μωσαϊκού τοῦ Ὀρφέα, να φυγαδέψει στην Κωνσταντινούπολη, μέσω Καλύμνου καί Πειραιά, καί άλλα εύρήματα από τις διάφορες άνασκαφές του στην Κω, τοποθετώντας και σύμφωνα με μαρτυρίας ἀξιόπιστων ατόμων σε 12 κοφίνια σταφυλιών. Ο Ζαρράφτης πάλι γράφοντας στη Γερμανική Πρεσβεία τῆς Κωνσταντινούπολης ότι ή «Μητρόπολις Κῶ ἐξεφράσθη κατά τῆς Γερμανίας» έδωσε άφορμή στον Μητροπολίτη Ιωακείμ Βαξεβανίδη να τον κατηγορήσει ότι ἀσχολείται μαζί μὲ ἄλλα [καί μέ την μεταπώλησιν ή μεσιτείαν καί ἐμπορίαν διαφόρων παλαιῶν οἰκιακῶν ἀντικειμένων θεωρουμένων curiosités, την οδηγίαν διαφόρων και πάσης εθνικότητος ἀρχαιοφίλων καί ἀρχαιοσυλλεκτῶν καὶ τὴν μεσιτείαν τῶν ἐμπορευσίμων εἰδῶν, μισθῶν ἑαυτόν ἀντί ἡμερομισθίου 1-2 φράγκων.Βλ. Κώδικα Α']. Ἐπιχειροῦσε, δηλαδή, ὁ Ἰωακείμ να τόν περιπλέξει έντεχνα σὲ ἀρχαιοκαπηλίες. Αὐτό ἦταν τὸ κλίμα πού ἐπικρατοῦσε τότε σχετικά με τους δυό πρωταγωνιστές τῆς ἀνακάλυψης τοῦ ᾿Ασκληπιείου». Βασίλης Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω.

Σε αυτό το μέρος άρχισε τις ανασκαφές του ο R.Herzog, το 1902. 

Μαρμάρινα μέλη από το εικονοστάσι της βυζαντινής εκκλησίας του Ναού του Μέγα Ασκληπιού στο ψηλότερο πρώτο άνδηρο[ Herzog, 1932].

Στο μάρμαρο που βρίσκεται πάνω από τον Μέγα ναό του Ασκληπιού έχει χαραχτεί η λέξη IC.XC- Ιησούς Χριστός και πάνω σε αυτό υπάρχει μια μαρμάρινη πλάκα που σχηματίζει Αγία Τράπεζα. Ο σφόνδυλος κίονα από κωακό μάρμαρο κάτω από το κιονόκρανο της τράπεζας είναι από την στοά μάλλον του 1ου άνδηρου ενώ το πάνω κιονόκρανο με το επίθημα είναι ιωνικό. Τον 5ο-6ο αιώνα, ιδρύεται παλαιοχριστιανική εκκλησία πάνω από τον Μέγα ναό του Ασκληπιού ο οποίος καταστρέφεται από σεισμό, πιθανώς το 554 μ.Χ. Στις αρχές του 13ου αιώνα μ.Χ [1250-1260] μαρτυρείται η ίδρυση της Παναγιάς Ταρσού η οποία ανήκε ως μετόχι στο Μοναστήρι της Πάτμου. Γύρω της υπήρχε χριστιανικός οικισμός με τάφους που προφανώς καταστράφηκε μαζί με την εκκλησία το 1493 μ.Χ. Τον 18ο-19ο αιώνα η περιοχή ήταν ένα οθωμανικό περιβόλι που ερειπώθηκε. Οι παραπάνω φωτογραφίες είναι από την σελίδα του αρχαιοφύλακα Κ.Κωστογλάκη, 2021.

Βλέποντας την φωτογραφία στο βιβλίο του Herzog[1932] με λεζάντα που παραπέμπει στην Παναγιά Ταρσού, υπέθεσα αρχικά ότι ο Γερμανός υπέπεσε σε λάθος. Αυτό είναι το κτίριο των Θερμών, είπα. Ομως τα πράγματα όπως αποδείχτηκε δεν έχουν έτσι. Τα ιστορικά κείμενα μπορεί να περιέχουν ανακρίβειες οι οποίες μεταφέρονται λανθασμένα. Τα αυθεντικά κείμενα είναι καλό να τα διαβάζεις στην γλώσσα τους, όσο αυτό είναι εφικτό ή με την βοήθεια άλλων. Άλλωστε, η νέα τεχνολογία δίνει αυτή την δυνατότητα.