«Κουτάλι του Διοκλή», το μυστηριώδες αρχαίο ιατρικό όργανο για την εξαγωγή βελών
Προτεινόμενη τυπολογία ενός κουταλιού του Διοκλή σύμφωνα με την περιγραφή του Κέλσου. Από: T. Daoulas et al.
Το Κουτάλι του Διοκλή, το μυστηριώδες αρχαίο ιατρικό όργανο για την εξαγωγή βελών, του οποίου η εμφάνιση παραμένει άγνωστη.Το εργαλείο αυτό αναφέρεται πως είχε χρησιμοποιηθεί και για την αφαίρεση του βέλους από το μάτι του Φίλιππου Β´ της Μακεδονίας.
Μια διεθνής ομάδα ερευνητών δημοσίευσε μια μελέτη που επιχειρεί να διευκρινίσει το σχήμα, την εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά ενός περίεργου τεχνουργήματος από την ελληνορωμαϊκή εποχή - του λεγόμενου Κουταλιού του Διοκλή , ενός χειρουργικού εργαλείου που χρησιμοποιείται για την εξαγωγή βελών από πληγές.
Η μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο BJS , αναλύει την πιθανή χρήση, τον σχεδιασμό και τις αντιπαραθέσεις γύρω από αυτό το αντικείμενο, από το οποίο μόνο ένα γνωστό δείγμα βρέθηκε στα ερείπια του Οικουμενικού Πατρωνύμου στο Ρίμινι της Ιταλίας. Ακόμα κι έτσι, δεν είναι βέβαιο ότι αυτό το αντικείμενο είναι, στην πραγματικότητα, ένα Κουτάλι του Διοκλή.
Στην αρχαιότητα, τα τραύματα από βέλη ήταν προφανώς συνηθισμένα στο πεδίο της μάχης. Ως αποτέλεσμα, οι χειρουργοί που συνόδευαν τις λεγεώνες αντιμετώπιζαν την πρόκληση της εξαγωγής αιχμών βελών, ειδικά εκείνων με αιχμηρές άκρες που μπορούσαν να σχίσουν τον ιστό όταν αφαιρούνταν. Σύμφωνα με τον αρχαίο εγκυκλοπαιδιστή Κέλσο , ο οποίος έγραψε τον 1ο αιώνα μ.Χ., σε αυτές τις περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν ένα ειδικό όργανο: το Κουτάλι του Διοκλή , που ονομάστηκε προς τιμήν του Διοκλή της Καρύστου, ενός Έλληνα γιατρού του 4ου αιώνα π.Χ.
Άλλη εφεύρεση του αποτελεί και ένα είδος επίδεσμου ο οποίος πήρε το όνομα του.
Κουτάλι του Διοκλή. Κράμα σιδήρου με επιφανειακή πατίνα που προκύπτει από την υψηλή θερμότητα που προκλήθηκε από τη φωτιά στο Domus del Chirurgo. Το πάνω τμήμα είναι διευρυμένο και διαθέτει μια κεντρική κυκλική οπή. Από: Soprintendenza Archeologica di Bologna.
Ο Κέλσος περιγράφει το αντικείμενο ως ένα φύλλο μετάλλου (σιδήρου ή χαλκού) με δύο γάντζους στο ένα άκρο και μια τρύπα στο άλλο. Το όργανο εισαγόταν παράλληλα με το βέλος, περιστρεφόταν για να πιάσει την αιχμή του βέλους και στη συνέχεια τραβιόταν έξω μαζί με το βέλος. Δυστυχώς, όπως επισημαίνει η μελέτη, το κείμενο δεν προσδιορίζει την ακριβή εμφάνιση του αντικειμένου , γεγονός που έχει οδηγήσει σε πολλές ποικίλες ερμηνείες.
Το Μόνο Γνωστό Δείγμα—Είναι Πράγματι το Κουτάλι του Διοκλή;
Το μόνο τεχνούργημα που αναγνωρίστηκε ως πιθανό Κουτάλι του Διοκλή βρέθηκε στο Domus of the Surgeon , μια ρωμαϊκή βίλα που καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 2ο αιώνα π.Χ. Πρόκειται για ένα αντικείμενο μήκους 22 εκατοστών, με φαρδύ άκρο και κεντρική οπή διαμέτρου 6 χιλιοστών. Αν και ορισμένοι ειδικοί αρχικά αμφέβαλλαν για την ταυτοποίησή του, πολλοί κατέληξαν να συναινέσουν σχετικά με την ιατρική του χρήση.
Ακόμα κι έτσι, η μελέτη εγείρει σοβαρές αμφιβολίες, επειδή, αφενός, ο σχεδιασμός του αντικειμένου δεν ταιριάζει πλήρως με την περιγραφή του Κέλσου : λείπουν τα άγκιστρα και η «διπλή πτυχή» που, σύμφωνα με το κείμενο, προορίζονταν να καλύψουν τις αιχμές του βέλους και να αποτρέψουν ζημιές κατά την εξαγωγή.
Επιπλέον, η θέση της οπής - 2,5 εκατοστά από το άκρο - θα απαιτούσε την εισαγωγή του οργάνου πέρα από την άκρη του βέλους, κάτι που θα ήταν ανέφικτο εάν αυτό βρισκόταν κοντά σε οστά ή αιμοφόρα αγγεία. Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, αυτή η θέση δεν επιτρέπει στις αιχμές να χωρέσουν στις πλευρικές αυλακώσεις , γεγονός που θέτει υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητά του.
Πανομοιότυπο κουταλιού του Διοκλή σε μπρούτζο σύμφωνα με την υποτιθέμενη τυπολογία του.Από: T. Daoulas et al.
Η μελέτη υποδηλώνει ότι το Κουτάλι του Διοκλή μπορεί να ήταν ένα λαμπρό αλλά περιορισμένης χρήσης όργανο. Ορισμένοι ειδικοί, όπως οι Bilquez και De Carolis, το θεωρούν «εργαλείο μάστορα» - δηλαδή, μια έξυπνη λύση που δεν έχει υιοθετηθεί ευρέως . Στην πραγματικότητα, άλλα ιατρικά κείμενα του Μεσαίωνα δεν αναφέρουν τη χρήση του, γεγονός που υποδηλώνει ότι αν ήταν τόσο αποτελεσματικό, θα είχε αντέξει στο χρόνο.
Επιπλέον, οι ερευνητές σημειώνουν ότι ο Κέλσος δεν ήταν γιατρός αλλά ένας λόγιος που συνέλεγε γνώσεις. Είναι πιθανό ο Κέλσος να ανέφερε το όργανο χωρίς ποτέ να το έχει δει , γεγονός που προσθέτει αβεβαιότητα στην περιγραφή του. Από την άλλη πλευρά, το τεχνούργημα του Ρίμινι μπορεί να είχε διαφορετικό σκοπό, όπως ως εργαλείο περάσματος ράμματος, παρόμοιο με ένα άλλο όργανο που βρέθηκε στο Μπίνγκεν της Γερμανίας.
Παρά τις αμφιβολίες, το τεχνούργημα του Ρίμινι παραμένει ένα εξαιρετικό εύρημα. Όπως καταλήγουν οι συγγραφείς, αν και η ταυτοποίηση του κουταλιού του Ρίμινι με το Κουτάλι του Διοκλή αμφισβητείται, αυτό δεν μειώνει τον μοναδικό του χαρακτήρα . Η μελέτη ανοίγει τον δρόμο για μελλοντική έρευνα, συμπεριλαμβανομένων πρακτικών δοκιμών με αντίγραφα του οργάνου για να διευκρινιστεί η πραγματική του λειτουργία.
Το παρόμοιο τεχνούργημα που βρέθηκε στο Μπίνγκεν της Γερμανίας. Από: Μουσείο am Strom, Μπίνγκεν
Σε κάθε περίπτωση, το «Κουτάλι του Διοκλή» αποτελεί μια συναρπαστική απόδειξη της αρχαίας ιατρικής εφευρετικότητας και μια υπενθύμιση του πώς οι χειρουργοί τότε αντιμετώπιζαν προκλήσεις που, αν και σπάνιες σήμερα, ήταν ζητήματα ζωής και θανάτου στην εποχή τους.
Γεωδίφης
περισσότερα,
1.Thomas Daoulas, Giorgio Franchetti, Joel Savéan, Jean-Christophe Courtil, Muriel Pardon-Labonnelie, The spoon of Diocles: a tool for extracting an arrow from a wound in the Graeco-Roman world?, BJS, Volume 112, Issue 7, July 2025, znaf127, doi.org/10.1093/bjs/znaf127
2.https://academic.oup.com/bjs/article/112/7/znaf127/8196624
3.https://hal.science/hal-05158955v1
4.https://www.researchgate.net/publication/393621126_The_spoon_of_Diocles_a_tool_for_extracting_an_arrow_from_a_wound_in_the_Graeco-Roman_world
5.https://www.labrujulaverde.com/en/2025/07/the-spoon-of-diocles-the-mysterious-ancient-medical-instrument-for-extracting-arrows-whose-appearance-remains-unknown/
6.Εγκυκλοπαίδειες Βικιπαίδεια, Britannica