Τι πραγματικά γνωρίζουμε για το Ασκληπιείο της Καλύμνου;
«Η ιστορία είναι ένα αρχείο καταστροφής. Πρέπει πάντα να κάνει κανείς χώρο για τον επόμενο εφήμερο κρύσταλλο. Για την ιστορία, το να χτίζεις και να καταστρέφεις είναι ένα και το αυτό πράγμα» Yukio Mishima, Spring Snow.
Η Κάλυμνος κατοικήθηκε από Δωριείς. Μαζί με τα παρακείμενα νησιά εμφανίζεται στον Κατάλογο Πλοίων της Ιλιάδας.
Μετά τους Περσικούς πολέμους έγινε σύμμαχος των Αθηναίων. Πριν από το τέλος του 3ου αιώνα π.Χ προσαρτήθηκε στην Κω για να αποτελέσει δήμο. Πολυάριθμες αρχαίες τοποθεσίες μαρτυρούν τη σημασία της στην αρχαιότητα.
Στο Βαθύ φαίνεται να άκμασαν τα κύρια κέντρα κατοχής των κλασικών χρόνων. Στον Έμπολα, στα βόρεια της κοιλάδας του Βαθύ, σώζεται κυκλικό τείχος που ανήκει σε πόλη. Ένας ελληνιστικός πύργος γνωστός ως Φυλάκαι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά. Ο βράχος της Καστέλλας προστατεύεται από ελληνιστικό (;) σπασμένο τείχος.
Στην Πόθια στα νότια μπορεί να υπήρχε ιερό. Ένας ιωνικός ναός του Απόλλωνα έχει ερευνηθεί στον Χριστό του Ιερουσαλήμ. Η λατρεία ανάγεται στην αρχαϊκή περίοδο. Στο Δάμο έχει εντοπιστεί νεκροταφείο με θαλαμωτούς τάφους. Η Συκιά, στη δυτική πλευρά του νησιού, διαθέτει λατομεία ασβεστόλιθου. Στα βόρεια, στην περιοχή μεταξύ Εμπορίου και Αργινώντων, έχουν αναφερθεί διάφορα κατάλοιπα, όπως αγγεία, νομίσματα και τάφοι.
Τα παραπάνω αναφέρει η Εγκυκλοπαίδεια των Κλασικών Τοποθεσιών του Πρίνστον σχετικά με την Κάλυμνο.
Επίσης στον πολύ σημαντικό χάρτη της Καλύμνου του 1843, ο Γερμανός αρχαιολόγος Ludwig Ross ανάμεσα στα πολλά αρχαία τοπωνύμια που μας δίνει, δεν αναφέρει το Ασκληπιείο.
Ένα ερώτημα που μπορεί να τεθεί είναι άν υπήρχε Ασκληπιείο στην αρχαία Κάλυμνο, αν ναι που μπορεί να βρισκόταν;
Πανάκεια
«...Πανακείας...». Ο Ross όταν επισκέφθηκε την Κάλυμνο το 1841 εντόπισε ένα σημαντικό επίγραμμα που μαρτυράει την πιθανή ύπαρξη ιερού του Ασκληπιού. Η με διαστάσεις 0,38 x 0,64 πλάκα ήταν εντιχοισμένη στον ναό του Χριστού Ιερουσαλήμ, όταν την είδε, την κατέγραψε ο Γερμανός αρχαιολόγος.
Βωμός Πανάκειας, μαρμάρινο τετράγωνο, τώρα σπασμένο στην επάνω δεξιά γωνία. Στον Ναό του Απόλλωνα, του Χριστού Ιερουσαλήμ. Χρονολογείται τον 4ο-3ο αιώνα π.Χ κατά τον Ross ενώ από τον M.Segre, στο σπουδαίο πόνημα του με τις αρχαίες επιγραφές της Καλύμνου «Tituli Calymnii», είναι του 1ου αιώνα μ.Χ.
Ο Όρκος του Ιπποκράτη αναφέρει την Πανάκεια, ως τέταρτη θεότητα: «Ὄμνυμι Ἀπόλλωνα ἰητρὸν καὶ Ἀσκληπιὸν καὶ Ὑγείαν καὶ Πανάκειαν καὶ θεοὺς πάντας» μπορεί να ήταν μια ανεξάρτητη θεά πριν απορροφηθεί στον μύθο του Ασκληπιού.
Η Πανάκεια ήταν η θεά των θεραπειών με τη μορφή φαρμάκων, αλοιφών και άλλων θεραπευτικών. Ήταν συνοδός του πατέρα της, του εμπειρικού ιατρού θεού Ασκληπιού. Οι αδερφές της ήταν η Ιασώ και η Υγεία.
Για την πλάκα ο καθηγητής Γιώργης Κουκούλης στο εξαιρετικό βιβλίο του με τις επιγραφές της Καλύμνου, μας λέει ότι είναι: «γραμμένη ἀπό τά δεξιά πρός τά ἀριστερά, ἀρχαιότατο τρόπο γραφῆς καί γι' αὐτό ἡ ἐπιγραφή μας θεωρεῖται ἀρχαιοτάτη. Τά γράμματα ὅμως ἔχουν μικρές προεξοχές στίς ἄκρες τους καί γι' αὐτό ἀποκλείεται νά εἶναι ἀρχαιότερη τοῦ ΙΙΙ ἤ ἔστω τοῦ ΙV αἰώνα π.Χ., ὅταν δέν ἐχρησιμοποιεῖτο πιά ὁ τρόπος αὐτός τῆς γραφῆς ή λοιπόν αὐτός, πού ἀφιέρωσε το βωμό, ἤθελε να δώσει τήν ἐντύπωση, ὅτι ὁ βωμός εἶχε γίνει στά πολύ παλιά χρόνια καί ἔγραψε τήν ἐπιγραφή ἀπό τά δεξιά πρός τά ἀριστερά, ἤ ὑπῆρχε πραγματικά ὁ βωμός ἀπό χρόνια πολλά καί χρειάστηκε νά ἐπισκευάσει τά ἤδη μισοσβησμένα γράμματα».
Άγαλμα του Ασκληπιού
Ένα από τα σημαντικότερα αγάλματα του 2ου αιώνα π.Χ της ελληνιστικής Καλύμνου θεωρείται η κολοσσική μορφή λατρευτικού αγάλματος του Ασκληπιού που συναντάται σήμερα στο αρχαιολογικό Μουσείο της Καλύμνου.
Μαρτυράει την ύπαρξη ιερού αφιερωμένου στον θεό Ασκληπιό το οποίο μπορεί να βρισκόταν στο σημαντικότερο θρησκευτικό και λατρευτικό κέντρο της Καλύμνου, το ιερό του Δαλίου Απόλλωνα.
Η εύρεση του αγάλματος το 1969 κοντά σε θεμέλια χριστιανικής βασιλικής δηλώνει με τον καλύτερο τρόπο την ύπαρξη Ασκληπιείου στην αρχαία Κάλυμνα.
Μία επιγραφή που βρήκε στο Καντούνι ο Ιταλοεβραίος Mario Segre το 1934 και φυλάσσεται στο Μουσείο της Καλύμνου, θεωρείται από τις παλαιότερες που έχουν βρεθεί στο νησί, titulus e fano Apollinis adlatus αναφέρει ο Segre.
«[ὁ δεῖνα] με ἀνέθηκε Ἀ[πόλλωνι]».Αφιέρωση. Θραύσμα δακτυλιοειδούς αντικειμένου από λευκό μάρμαρο, χρονολογείται από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ κατά τον Segre.
Προφανώς μεταφέρθηκε στο Καντούνι από το ιερό του Δαλίου Απόλλωνα, το οποίο έπαθε μεγάλη ζημιά το 411 π.Χ από το Ρήγμα της Κω.
Πέρα Κάστρο
«Νικόδαμος Ἀρατογένου ἱερεὺς Διοσσκόρων τὸν ναὸν καὶ τὰ ἀγάλματα Διοσκόροις καὶ τῶι δάμωι».
Μαρμάρινη πλάκα, βρέθηκε στην Κάλυμνο στο Κάστρο Χρυσοχεριάς. Είναι του 2ου αιώνα π.Χ σύμφωνα με τον L. Ross που βρήκε την επιγραφή και την δημοσίευσε στο Inscr. Graecae II [1842].
Ήταν εντοιχισμένη σε αρχαίο ναό των Διοσκούρων που δεν ξέρουμε που βρισκόταν, όμως ήταν προστάτες θεοί των ναυτικών και είναι λογικό που βρέθηκε στην Κάλυμνα.
Αρχαίος ναός τους υπήρχε στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου, όπως βέβαια του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος που επίσης υπήρχαν στην κοιλάδα των διδύμων θεών της Καλύμνου.
Ήταν σημαντική θεότητα τόσο στην Κω όσο και στην Κάλυμνο «Ἀπόλλωνος, Ἀσκλαπιοῦ, Ἡρακλεῦς, Διοσκόρων» αναφέρει ιδιωτικός βωμός από λευκό μάρμαρο, σπασμένο στην κορυφή. που βρέθηκε στην Κω, περίπου του 200-150 π.Χ.
Που μπορεί να βρισκόταν;
Ο Ναός του Δαλίου Απόλλωνα της Καλύμνου ήταν ότι ο Μέγας Ναός του Ασκληπιού της Κω.Ήταν οι κύριοι χώροι όπου τοποθετούνταν τα ψηφίσματα, οι στήλες και γίνονταν τα τελετουργικά λατρείας και όχι μόνο.
Υπάρχουν μια σειρά από επιγραφές του 3ου-2ου αιώνα π.Χ που σωστά ο Γιώργης Κουκούλης τα συνδέει με ψηφίσματα του ιερού του Ασκληπιού της Καλύμνου. Μετά οι πληροφορίες χάνονται στον χρόνο, όπως βέβαια και ο ίδιος ο ναός.
Τα Ασκληπιεία ως διαγνωστικά σανατόρια της αρχαιότητας είχαν τεχνικές ειδικές προδιαγραφές τις οποίες επιχείρησα να αποκωδικοποιήσω στο μέτρο του δυνατού.
Ιζηματογενείς βράχοι και όχι ηφαιστειακοί με υψόμετρα από 90μ. και πάνω, όπου ο καθαρός αέρας αφθονούσε, θέα που γοήτευε το μάτι από την ποικιλία του σκηνικού, νερά με καλό υδρογραφικό δίκτυο, κατά περιπτώσεις ρήγματα που συχνά ήταν ενεργά και συνδέονταν με τον λατρευτικό χώρο, τουλάχιστον αυτό είδα στα Ασκληπιεία της Επιδαύρου, Περγάμου, Κω, Ρόδου κά.
Από μια πρώτη εξέταση θα μπορούσε να ήταν εκεί κοντά στο ιερό του Απόλλωνα ή ακόμη στο Πέρα Κάστρο.
Τι απέγινε;
Δεν είναι τόσο εύκολο να απαντήσουμε αλλά συναντάται σε μια κοιλάδα που έχει πληγεί ιδιαίτερα από σεισμικά επεισόδια λόγω των κακών γεωτεχνικών συνθηκών του εδάφους από απομακρυσμένα ρήγματα τόσο της Ρόδου όσο της Κω.
Ένα από τα ισχυρά ιστορικά σεισμικά συμβάντα της ελληνιστικής Καλύμνου ήταν ο σεισμός του 199/198 π.Χ, με ενδιάμεσο βάθος, εκτιμώμενης διάρκειας μπορεί 30 δευτερολέπτων και μέγεθος τουλάχιστον 7.2 βαθμών που έπληξε ελληνιστικά κτίρια και μνημεία ιδίως του Δάμου και Δαλίου Απόλλωνα, τα οποία πρέπει να επισκευάστηκαν αργότερα, όμως όχι όλα.
Το 250-240 π.Χ η Κάλυμνος ήταν ανεξάρτητη πολιτεία έως ακόμη και το 220 π.Χ, παρέμενε δήμος ανεξάρτητος, ενώ σε μια άλλη πιθανότατα του 208 π.Χ, μπορεί και νεότερη, αναφέρεται ως πολιτεία της Κω.
Μήπως αυτός ο σεισμός στάθηκε η κύρια αιτία να χαθεί το Ασκληπιείο της Καλύμνου; Να πάθει ζημιά το μεγάλο άγαλμα του Ασκληπιού που ανάλογο του δεν υπάρχει στην Κω. Μήπως η Κάλυμνα βρέθηκε σε μειονεκτική θέση αδυνατώντας να ανταποκριθεί από μόνη στην θεραπεία της και το γεγονός αυτό την έφερε σε επώδυνο συμβιβασμό με αποτέλεσμα να χάσει τελικά την ανεξαρτησία της;
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Reisen auf den griechischen Inseln des Aegaeischen meeres II - L. Ross, 1843.
2.Travels and Discoveries in the Levant - C. T. Newton, 1865
3.Η Κάλυμνα των επιγραφών-Γ.Κουκούλης,1980
4.The Princeton encyclopedia of classical sites. Stillwell, Richard. MacDonald, William L. McAlister, Marian Holland. Princeton, N.J. Princeton University Press. 1976.
https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0006%3Aalphabetic+letter%3DK%3Aentry+group%3D1%3Aentry%3Dkalymnos
5.Σεισμοί της Καλύμνου,2020
6.Inscriptions of Cos,Paton-Hicks[1891]
7.Αρχαιολογικό Μουσείο Καλύμνου
8.Επιγραφές της Καλύμνου
https://inscriptions.packhum.org/text/359314?hs=25-34
