Τι πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες για τις πυρκαγιές;
«Ω ανθρώπινη φυλή, γεννημένη για να πετάς προς τα πάνω, Γιατί με λίγο άνεμο πέφτεις έτσι»; Dante Alighieri (Purgatorio XII, Divina Commedia). Στο Purgatorio, ο Δάντης, έχοντας περιγράψει το ταξίδι του στην κόλαση, αφηγείται την ανάβασή του στο Όρος Καθαρτήριο με τον Βιργίλιο, καθώς συναντά μετανοούντες.
Στην κάτω φωτογραφία του Κ.Κωστογλάκη οι Καστέλλες του Μία Ποταμού στην Καρδάμαινα Κω μετά τη σκληρή δοκιμασία της 1ης Ιούλη 2024, που από ότι φαίνεται δεν δίδαξε κανένα και τίποτα. Σε μια εποχή που οι πυρκαγιές καταστρέφουν τα δάση, τι μας λένε οι αρχαίες πηγές για αυτές στην περιοχή της Μεσογείου;
Ενώ για τον Μέγα Βεζίρη του κάτω Αιγαίου δεν τρέχει απολύτως τίποτα. Εμείς συνεχίζουμε να δημιουργούμε τη δική μας Kόλαση παρασύροντας στον δικό μας κατήφορο και τις ζωές αμέτρητων άλλων ειδών.Η Μεσόγειος Θάλασσα γίνεται ένα γιγάντιο απέραντο θερμόλουτρο.Αυτό που είχε προβλεφθεί για τη δεκαετία του 2030 συμβαίνει τώρα «γρηγορότερα από το προβλεπόμενο». Οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας είναι υψηλότερες κατά 5°C σε ορισμένες περιοχές. Ζεσταίνουμε τους ωκεανούς πιο γρήγορα από τους γεωλογικούς όρους και «τηγανίζουμε» το μέλλον μας.
Αλήθεια τι πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες για τις πυρκαγιές;
Απαντήσεις από το χθες
Ο Πλάτωνας, ο Ησίοδος, ο Κάτων ο Πρεσβύτερος, ο Λουκρήτιος... Όλοι μιλούν για αυτές τις καταστροφικές πυρκαγιές, αλλά οι εξηγήσεις τους μερικές φορές παραμένουν εκπληκτικές.
Τεράστια δάση μετατράπηκαν σε αποτρόπαια γυμνά τοπία, ή ακόμα και πετρώδη χωράφια χωρίς φυτικό έδαφος και ξηρές πηγές. Ένας κατακλυσμός!
Έτσι ο Πλάτων, ανήσυχος και στοχαστικός, συντάσσει μια σύντομη απογραφή της Αττικής, στον Κριτία του. Στη Πολιτεία αναφέρει επίσης μια πυρκαγιά που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης των Αθηνών το 400 π.Χ. Οι πυρκαγιές που προκλήθηκαν από τη ζέστη ήταν ένα σημαντικό πρόβλημα στην αρχαιότητα.
Προκαλούνται ιδίως από φυσικά φαινόμενα ή ανθρώπινες δραστηριότητες, οι αρχαίοι Έλληνες τα αναφέρουν τακτικά. «Στην Αθήνα, μάλιστα, πριν από λίγο καιρό, η πόλη κάηκε σχεδόν ολοσχερώς από φωτιά που ξεκίνησε σε εργαστήριο αγγειοπλαστικής. » (Πλάτωνας, Πολιτεία, βιβλίο II).
Σύμφωνα με τις πεποιθήσεις της εποχής, η φωτιά θα μπορούσε να έχει τρεις διαφορετικές προελεύσεις. Τις περισσότερες φορές, απέδιδαν αυθόρμητες πυρκαγιές σε θεϊκές ή υπερφυσικές δυνάμεις, παράλληλα με φυσικά αίτια, σημάδια κακών οιωνών ή μοίρας. Ωστόσο, αναπτύσσουν, σκέφτονται άλλες δυνατότητες, που αποτελούντο πρώτο ορόσημο στην επιστημονική έρευνα. Αυτές οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν δεν συγκαλύπτουν την επείγουσα ανάγκη να προστατευτούμε από αυτές.
Στην πραγματεία «De Re Rustica», ο Κάτων ο Πρεσβύτερος δίνει συμβουλές για το πώς να αποτρέψετε τις πυρκαγιές που προκαλούνται από τη ζέστη. Πιστεύει ότι είναι απαραίτητο να διατηρούνται καθαρές οι δασικές εκτάσεις και να είμαστε προσεκτικοί όταν χρησιμοποιείτε φωτιά.
«Πρέπει επίσης να φροντίσουμε να κοπούν τα δέντρα του δάσους, ώστε να μην μπορούν να εξαπλωθούν οι πυρκαγιές και τα άγρια ζώα να μην μπορούν να κρυφτούν. » (Cato the Elder, De Re Rustica, Βιβλίο I). Επί τόπου, ο συγγραφέας Στράβων περιγράφει τη συχνότητα των δασικών πυρκαγιών στην Αιτωλία και την Ακαρνανία, δύο περιοχές της Ελλάδας. Εξηγεί ότι οι φωτιές προκαλούνται από το μεγάλο μέγεθος των δέντρων και την πυκνότητα των σκιών. Δεν υπάρχει, εδώ, κανένα μέτρο για μεγάλες ενέργειες, η φύση ξεχύνεται και στριφογυρίζει από τον πόνο στους κατακλυσμούς του Πλάτωνα και περιμένουμε να καταλαγιάσει ο θυμός (των θεών).
«Στην Αιτωλία και την Ακαρνανία οι δασικές πυρκαγιές είναι συχνές λόγω του μεγάλου μεγέθους των δέντρων και της πυκνότητας των σκιών. Αυτές οι πυρκαγιές μπορούν να εξαπλωθούν ακόμη και σε μεγάλα ύψη. » (Στράβων, Γεωγραφία, βιβλίο 4, κεφάλαιο 1, 14.) Ωστόσο, αυτή δεν είναι η άποψη όλων των συγγραφέων.
Η ελληνική ιδιοφυΐα δεν παύει ποτέ να ανανεώνεται και η απόδοση σε θεϊκές ή υπερφυσικές δυνάμεις θα διαρκέσει μόνο για λίγο.
Στην πραγματεία του Περί Φύσης, ο Λουκρήτιος (98-55 π.Χ.) απομακρύνεται από αυτήν την ερμηνεία: υποστηρίζει ότι η φωτιά μπορεί να ξεκινήσει από την τριβή κλαδιών ή από κεραυνό (πρβλ. Περί Φύσης). Περιγράφει τον ρόλο της φωτιάς στο σχηματισμό της Γης. Μια ισχυρή δύναμη που έχει διαμορφώσει τον πλανήτη, ενθαρρύνει επίσης την προσοχή κατά το χειρισμό της φωτιάς, καθώς και τη λήψη μέτρων για την αποτροπή της.
«Η φωτιά είναι μια τρομερή δύναμη [...] Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μαγείρεμα, για θέρμανση και για φωτισμό [...] είναι σημαντικό να είστε προσεκτικοί όταν χειρίζεστε τη φωτιά και να λαμβάνετε προληπτικά μέτρα για να την αποτρέψετε. » (Lucretius, De Rerum Natura, L. 5, στίχοι 416-425).
Αυτή η θεωρία της τριβής των κλαδιών είναι, ωστόσο, μια αρχαία πεποίθηση, που ήδη αναφέρθηκε τέσσερις αιώνες νωρίτερα από τον Θουκυδίδη (460-395 π.Χ.) στο Πελοποννησιακό Πόλεμο (ΙΙ. 77). Ωστόσο, δεν είναι κυρίαρχο εκείνη την εποχή.
Στην πραγματεία του «Μετεωρολογικά», ο Αριστοτέλης (4ος αιώνας π.Χ.) αποδίδει τις υπόγειες πυρκαγιές στην τριβή των βράχων. Πράγματι, οι βράχοι τρίβονται μεταξύ τους και παράγουν θερμότητα, η οποία μπορεί να αναφλέξει εύφλεκτα υλικά που υπάρχουν στο έδαφος.
Έλληνες και Ρωμαίοι μοιράζονται το θέμα σαν σε συμπόσιο και το συζητούν ασταμάτητα. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναλογίστηκε το ζήτημα των πυρκαγιών και των επαναλήψεών τους, ιδιαίτερα στις περιοχές της Μεσογείου, όπου το κλίμα είναι ζεστό και ξηρό.
«Οι πυρκαγιές ξεκινούν συχνά στα δάση, μετά από κεραυνούς ή λόγω ανθρώπινης δραστηριότητας [...] προκαλώντας μεγάλες ζημιές, όταν τροφοδοτούνται από άνεμο και μεγάλη ποσότητα καυσίμου. » (Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσ.Ιστ. βιβλίο 35, κεφ. 45).
Στην αρχαιότητα, οι φυσικές καταστροφές ήταν μια ανεξάντλητη πηγή προβληματισμού. Οι δεισιδαιμονίες, οι θρησκευτικοί φόβοι και οι εξηγήσεις από φιλοσόφους που αναζητούν μια φυσική πραγματικότητα για αυτά τα φαινόμενα αναμειγνύονται στη συνέχεια.
Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να σκεφτεί κανείς, ο ορθολογισμός και η θρησκευτικότητα δεν είναι αντιφατικές στις μεθόδους στοχασμού τους. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (1ος αιώνας π.Χ.) ωστόσο εργάστηκε για να τους διακρίνει. Οι καθαρά επιστημονικές εξηγήσεις θα περιμένουν, αλλά στο μεταξύ, οι ιστορίες του ραψωδού Ησιόδου (8ος αι. π.Χ.) εξακολουθούν να γαργαλούν τη φαντασία μας, όσο σύγχρονες και αν είναι.
Στο ποίημά του «Έργα και Μέρες» αποδίδει τις υπόγειες πυρκαγιές στην οργή των θεών. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι θεοί στέλνουν κεραυνούς που ανάβουν το έδαφος, προκαλώντας υπόγειες πυρκαγιές. Ένα θέμα που θα δώσει δουλειά σε πολλούς ζωγράφους. Στο μεταξύ, οι δασικές πυρκαγιές παραμένουν πρόβλημα, 2500 χρόνια μετά τις εικασίες για την προέλευσή τους.
Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, κατά τις εποχικές εισβολές στην Αττική, οι Σπαρτιάτες έκαψαν τις καλλιέργειες των αγροτών και ιδιαίτερα τις ελιές, αλλά γρήγορα αποθάρρυναν γιατί αντιστάθηκαν αρκετά καλά στις φλόγες και αναπτύχθηκαν πολύ γρήγορα (Victor D. Hanson).
Οι φυσικές καταστροφές παρείχαν στους αρχαίους συγγραφείς υλικό για ανεξάντλητο στοχασμό, συχνά χαρακτηρισμένο από δεισιδαιμονίες και θρησκευτικούς φόβους, σε άλλες περιπτώσεις που υποβλήθηκαν στην κριτική εξέταση ορισμένων φιλοσόφων, που ονομάζονταν «φυσικοί», οι οποίοι προσπάθησαν να εντοπίσουν μια φυσική πραγματικότητα σχετικά με αυτά τα καταστροφικά γεγονότα . Αν και ο ορθολογισμός και η θρησκευτικότητα δεν αντιτίθενται πάντα με προφανείς ή ξεκάθαρους όρους, ο Διόδωρος Σικελιώτης προσπαθεί ωστόσο να διακρίνει με σαφήνεια αυτές τις δύο προσεγγίσεις στην αφήγηση που δίνει για τη σεισμική καταστροφή που έπληξε σοβαρά δύο πόλεις της Πελοποννήσου, την Μπούρα και την Ελίκη, το 373 π.Χ.
Για να ολοκληρώσετε αυτό το μη εξαντλητικό θέμα, μπορείτε να διαβάσετε το κεφάλαιο για την «αναζήτηση φυσικών αιτιών» του Ludovic Thély, που επισυνάπτεται πιο κάτω.
Απαντήσεις από το σήμερα
Σήμερα γνωρίζουμε γιατί προκαλούνται οι πυρκαγιές και αναζητούμε τρόπους αντιμετώπισης με όρους σύγχρονους.
Η Ελλάδα δεν είναι το κέντρο του κόσμου: σε χώρες όπως η Τουρκία, η νότιος Ιταλία, ο Καναδάς, τμήματα των ΗΠΑ, η Αφρική και η Ρωσία, η εξάπλωση των δραστηριοτήτων μας, οι ισχυροί άνεμοι και η ξηρασία πυροδοτούν συνεχώς νέες πυρκαγιές.
Η Ευρώπη είναι η ήπειρος που θερμαίνεται με τον πιο γρήγορο ρυθμό - η θερμοκρασία αυξάνεται περίπου δύο φορές γρηγορότερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Αυτό προκύπτει από πρόσφατη μελέτη του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού και της ευρωπαϊκής υπηρεσίας για το κλίμα Copernicus.
Οι περιοχές της κεντρικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης και στις ακτές της Μεσογείου, όπου οι θερμοκρασίες αυξάνονται κατακόρυφα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, επηρεάζονται βέβαια περισσότερο. Πρόκειται επίσης για περιοχές που είναι εξ αρχής ιδιαίτερα ευάλωτες στις δασικές πυρκαγιές λόγω του θερμού και ξηρού κλίματος.
Η Μεσόγειος Θάλασσα γίνεται ένα γιγάντιο απέραντο θερμόλουτρο. Αυτό που είχε προβλεφθεί για τη δεκαετία του 2030 συμβαίνει τώρα «γρηγορότερα από το προβλεπόμενο». Οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας είναι υψηλότερες κατά 5°C σε ορισμένες περιοχές[Peter Dynes].Ζεσταίνουμε τους ωκεανούς πιο γρήγορα από τους γεωλογικούς όρους και «τηγανίζουμε» το μέλλον μας.
Σύμφωνα με τη WWF, μόνο το 4% των δασικών πυρκαγιών έχουν φυσικά αίτια όπως η αυτανάφλεξη ή ο κεραυνός κά. Το 90% των πυρκαγιών προκαλούνται από ανθρώπινες δραστηριότητες, από το είδος εξολοθρευτή που έχει εξαπλωθεί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε αμέλεια ή σε σκόπιμο εμπρησμό. «Οι δασικές πυρκαγιές προκαλούνται από ανεύθυνο και αμελή τρόπο διαχείρισης εστιών φωτιάς στο δάσος, όπως τσιγάρα ή μπάρμπεκιου ή από το παρκάρισμα αυτοκινήτων σε ξηρό χορτάρι ή από εσκεμμένο εμπρησμό».
Όμως η κλιματική αλλαγή ευνοεί την ταχύτερη εξάπλωση των δασικών πυρκαγιών. «Οι εκτεταμένες περίοδοι καύσωνα και ξηρασίας επιδεινώνουν τις συνθήκες υπό τις οποίες μπορεί να εξαπλωθεί μία πυρκαγιά μετά το ξέσπασμά της».
Λίγοι συνειδητοποιούν ότι ακόμη και στο παρόν στάδιο του πολιτισμού σε αυτόν τον κόσμο, υπάρχουν ψυχές που, όπως οι ιερείς των αρχαίων ναών, περπατούν στη γη και παρακολουθούν, φυλάνε τις ιερές φωτιές που καίνε στο βωμό της ανθρωπότητας. Είναι εξαγνισμένοι αυτοί που έχουν απαρνηθεί τη ζωή αυτής της σφαίρας για να φυλάξουν και να προστατεύσουν τη Φλόγα, αυτή την πνευματική αρχή στον άνθρωπο, που τώρα κρύβεται κάτω από τα ερείπια του πεσμένου ναού του…»[ Manly Palmer Hall].
Γεωδίφης με πληροφορίες από HistoireOdyssee και από το CEAM
περισσότερα,
1.Περιοδικό «Nature Medicine»
2.https://books.openedition.org/efa/1566?lang=fr
3.https://x.com/HistoireOdyssee/status/1823602258447065275