Από τα αρχαία Ανθεστήρια στο Ψυχοσάββατο της Αποκριάς

Σήμερα είναι μια σπουδαία γιορτή για την Ορθοδοξία,  αφιερωμένη στη μνήμη των νεκρών, σε ανάμνηση της καθόδου του Χριστού στον Άδη κατά το Μ. Σάββατο. Πρόκειται για ένα από τα δύο ψυχοσάββατα της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το  Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή των Απόκρεων που σήμερα γιορτάζουμε έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, πιο συγκεκριμένα στη γιορτή των Ανθεστηρίων,τα οποία γιορτάζονταν το Μάρτιο και ήταν αφιερωμένα στο Διόνυσο και τον Ερμή. Οι γιορτές περιλάμβαναν εκδηλώσεις παρόμοιες με το σημερινό καρναβάλι, την Τσικνοπέμπτη και το Ψυχοσάββατο.  

Πρόκειται για πανάρχαια γιορτή που προέρχεται από τον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα.Την εποχή που στη Θεσσαλία βασίλευε ο Δευκαλίωνας, ο Δίας αποφάσισε να καταστρέψει  το γένος των ανθρώπων που ήταν διεφθαρμένoι.

Ήταν ένα σημαντικό τριήμερο για τους αρχαίους Έλληνες , Ίωνες και Κάρες.Γιόρταζαν τις  ψυχές των νεκρών και  των προσφιλών τους προσώπων καθώς πίστευαν την επιστροφή τους στον επάνω κόσμο κατά την διάρκεια των Ανθεστηρίων.

Ανθεστήρια 

Τα Ανθεστήρια είχαν πτυχές μιας γιορτής των νεκρών: οι Κάρες [Κᾶρες] διασκέδαζαν, περιφέρονταν ελεύθερα στην πόλη μέχρι που εκδιώκονταν μετά το πανηγύρι λένε αρχαίες πηγές.

Μια ελληνική παροιμία, χρησιμοποιημένη από αυτούς που ταλαιπωρούνταν για συνεχείς χάρες, έτρεξε «Έξω από τις πόρτες, Κάρες! Δεν είναι πια Ανθεστήρια».

Το όνομα της γιορτής συνήθως συνδέεται με το «ἀνθεσ», τη συνδυαστική μορφή του άνθου[ἄνθος] και ίσως με την «άνθιση» του αμπελιού. 

Αναθέσσασθαι, αναθέσασθαι, να «προσεύχομαι» έλεγαν επειδή υπήρχε στενή σχέση με τις πτυχές της γιορτής όπου οι νεκροί θεωρούνταν ότι περπατούσαν ανάμεσα στους ζωντανούς. Ο Χάρισον θεώρησε επίσης ότι τα Ανθεστήρια ασχολείται πρωτίστως με τον κατευνασμό των προγονικών πνευμάτων.

Τα Ανθεστήρια που λέγονταν και Διονύσια ήταν ετήσιες γιορτές προς τιμήν του θεού Διονύσου.Τελούνταν στην Αττική και σε καρικές, ιωνικές πόλεις.

Πίθος κρασιού από την αρχαία Πιερία. Αρχ.Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Η πρώτη μέρα του τριημέρου ονομαζόταν «Πιθοίγια», γιατί τότε άνοιγαν τους πίθους με το κρασί της νέας σοδιάς.

Την  δεύτερη  ημέρα  που ονομαζόταν «Χόες», κατά την διάρκεια της γίνονταν διάφορα διονυσιακά δρώμενα και πίστευαν ότι άνοιγαν οι πύλες του  Άδη και οι ψυχές επέστρεφαν στον πάνω κόσμο.

Η τρίτη και τελευταία ημέρα των Ανθεστηρίων λεγόταν «Χύτροι». Ονομάστηκε από τις χύτρες, όπου έβραζαν πανσπερμία - πολυσπόρια, τα κόλλυβα δηλαδή το βρασμένο σιτάρι, το οποίο συμβολίζει το ανθρώπινο σώμα αλλά και τις ψυχές των πεθαμένων ανθρώπων.

Κόλλυβα για τις ψυχές των νεκρών. 

Τα έφτιαχναν για τις ψυχές των νεκρών και τα αφιέρωναν στον Ερμή. Ο Ερμής ήταν σημαντικός γιατί αυτός πίστευαν ότι θα έφερνε τις ψυχές τους στον πάνω κόσμο.Τα κόλλυβα είχαν την ίδια ονομασία  και τρόπο παρασκευή με τα σημερινά. 

Επίσης, την τρίτη και τελευταία ημέρα γιορτάζονταν τα Υδροφόρια προς τιμήν όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα.

Ο Ερμής, ως ψυχοπομπός, συνόδευε τους νεκρούς στον κάτω κόσμο και η επίκλησή του αυτή την ημέρα γινόταν προκειμένου να οδηγήσει και πάλι τις ψυχές στο βασίλειο του. Η παράδοση συνέδεε αυτή την ημέρα με τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, επειδη υπήρχε η αντίληψη ότι παρόμοια  προσφορά σε χύτρους έγινε για πρώτη φορά από τους επιζώντες του κατακλυσμού προς τιμή αυτών που χάθηκαν.

Οι γιορτές τελούνταν την 11η ως και την 13η του μήνα Ανθεστηριώνα [τέλη Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου].

«Τεκμήριο ότι έτσι ήταν τα πράγματα είναι ότι και άλλων θεών οι ναοί βρίσκονται στην Ακρόπολη και ότι όσοι ναοί βρίσκονται έξω από την πόλη είναι χτισμένοι μάλλον προς το νότιο μέρος, όπως ο ναός του Ολυμπίου Διός, του Πυθίου Απόλλωνος, της Γης, του Λιμναίου Διονύσου, όπου τον Ανθεστηριώνα μήνα, στη δωδεκάτη μέρα του εορτάζονται τα αρχαιότερα Διονύσια. Την παράδοση αυτή την διατηρούν έως σήμερα οι Ίωνες που κατάγονται από τους Αθηναίους. Στην ίδια περιοχή είναι άλλωστε χτισμένοι και άλλοι αρχαίοι ναοί».Θουκυδίδης - Ἱστορίαι.

Διονύσια των Κώων

Οι αρχαίοι Κώοι γιόρταζαν τον Διόνυσο στον Βωμό και τον Ναό του προς τιμή του στον Αμυγδαλώνα αλλά και στο αρχαίο θέατρο του Αμπάβρη με τραγούδια , ποτό, χορό και χορικούς αγώνες μέσα στο αμυντικό τείχος της αρχαίας πόλης. 

Αρχαίες επιγραφές μαρτυρούν τον μήνα Ανθεστηρίωνα  τουλάχιστον από τον  5ο ή 4ο αιώνα π.Χ έως και τον 1ο αιώνα μ.Χ .Υπήρχε μήνας στο αρχαίο κωακό ημερολόγιο που ονομαζόταν Γεράστιος ο οποίος έχει αντιστοιχηθεί με τον αττικό Ανθεστηρίωνα  από τους Paton-Hicks, 1891. Δεν αναφέρουν τον εν λόγω μήνα ίσως επειδή  το ημερολόγιο των Κώων το συνδέουν με αυτό της Σπάρτης, όμως  επιγραφές του Segre σημειώνουν τον Ανθεστηρίωνα  και προφανώς της γιορτής των ανθεστηρίων στην αρχαία στην καρική Αλικαρνασσό.

«ἐπὶ νεωποιοῦ Δημητρίου τοῦ δεῖνος, μηνὸς Ἀνθεστηριῶνος...ἔδοξε τῆι ἐκκλησίαι ἐπειδὴ ὁ δεῖνα Ἀσκλ̣ηπιάνακτος». Διάταγμα. Πάνω δεξιά γωνία αετωματικής στήλης από λευκό μάρμαρο. Καρία-Αλικαρνασσός βρέθηκε στην Κω, 3ος αιώνας π.Χ. M. Segre, Iscr. di Cos (1993).

Βωμός του Διονύσου, του 2ου αιώνα π.Χ στον Αμυγδαλώνα της πόλης Κω.

Δεν είναι απίθανο να γιορτάζονταν τα ανθεστήρια κατά την περίοδο της πρώτης Αθηναϊκής Συμμαχίας τον 5ο αιώνα π.Χ ή ακόμη κατά την Δεύτερη Αθηναϊκή Συμμαχία η οποία διήρκησε από το 377 π.Χ  μέχρι το 355 π.Χ.

Στην Κω, Κάλυμνο και Νίσυρο είναι βέβαιο ότι γιορτάζονταν τα Διονύσια και ο Ερμής σύμφωνα με αρχαίες επιγραφές που αναφέρθηκαν από τους Paton-Hicks και τον Γ.Κουκούλη. 

Υπήρχε το αρχαίο Θέατρο της Κω που πρέπει να ήταν αφιερωμένο στον Διόνυσο όσο ο βωμός και ο ναός στον Αμυγδαλώνα προς τιμή της θεότητας του.

Επίσης γιορτή προς τιμή του Διονύσου γινόταν στον Ασώματο , όμως την επόμενη μέρα από το Πάσχα, την Δευτέρα.Ασφενδιανοί τελούσαν την γιορτή της «Αφαλλίας» με γλέντι, χορό και ποτό που κρατούσε μέχρι το πρωί.

Άδης

Ο Άδης, σε αντίθεση με τους Ολύμπιους, ουσιαστικά δεν είχε λατρεία. Δεν υπήρχαν μεγαλοπρεπείς ναοί του Άδη, γιγαντιαία λατρευτικά αγάλματα. Ο μόνος πραγματικός τόπος λατρείας του φαίνεται ότι ήταν στη νότια Ελλάδα, όπου οι Ηλείοι του είχαν χτίσει ένα ναό και στο όρος Μίνθη κοντά στην Ήλιδα ήταν ένα τέμενος, ή ένα κομμάτι γης που διαχωρίστηκε ως ιερό για τον Άδη. 

Ο Άδης σπάνια εμφανίζεται ως κύριος χαρακτήρας στους μύθους. Απεικονίστηκε πολύ λιγότερο στην ελληνική τέχνη από τα αδέλφια του Ολύμπιους. Τον Άδη τον φοβόντουσαν περισσότερο , λόγω της αβεβαιότητας των Ελλήνων για το τι σήμαινε ο θάνατος, πότε θα ερχόταν ο θάνατος για τον καθένα τους και αν ήταν οριστικός. Με άλλα λόγια, φοβόντουσαν αυτό που αντιπροσώπευε ο Άδης. 

Σε κάθε περίπτωση, οι Έλληνες έδειχναν απρόθυμοι να καλέσουν τον Άδη από όνομα και συχνά χρησιμοποιούσαν έναν ευφημισμό, Πλούτωνα, ή «Ο πλούσιος», πιθανώς επειδή η γονιμότητα της γης παρείχε στους ανθρώπους διατροφή, και οι άνθρωποι προτιμούσαν να σκέφτονται τον Άδη σε αυτήν την ενσάρκωση, ένα πνεύμα της γονιμότητας της γης, μάλλον παρά ως θεός των επίφοβων νεκρών. 

Η κύρια δουλειά του Άδη ως ηγεμόνας του κάτω κόσμου ήταν να διασφαλίσει ότι οι νεκροί και οι ζωντανοί θα έμεναν στις κατάλληλες θέσεις στον κόσμο, δηλαδή ότι οι ζωντανοί δεν έμπαιναν στον Άδη και οι νεκροί δεν έφευγαν. «Ένας σύντροφος στην αρχαία ελληνική θρησκεία». (Blackwell Companions to the Ancient World)

Αρχαία επιγραφή Σινώπης

1	παρὰ Σινωπέων·
2	ἔδοξε τῶι δήμωι, v στρατηγοὶ εἶπαν· ἐπειδὴ Δίον-
	νος Πολυτίωνος Κῶιος ἀποσταλεὶς πρεσβευτὴς
	ἐν τῶι πολέμωι vac. ὑπὸ τῆς Κώιων πόλεως πᾶν τὸ σ-
5	υμφέρον λέγων καὶ πράττων διετέλει οὔτε πόνο-
	ν οὔτε κίνδυνον οὐ%⁸⁰θένα ἐκκλίνας καὶ χρείας παρέ-
	%⁸⁰χεται̣ κοινεῖ τε τῶι δήμωι καὶ ἰδίαι τοῖς ἐντυγχάν-
	ουσιν αὐτῶι τῶν πολιτῶν καὶ ἀνὴρ ἀγαθὸς καὶ πρόθυμός
	ἐστι περὶ τὴν πόλιν vac. ἐπελθὼν δὲ καὶ ἐπὶ τὴν ἐκκ̣-
10	λησίαν ἐμπεφάνικεν περὶ τούτων τῶι δήμωι καὶ παρε-
	πιδεδήμηκεν ἀξίως αὑτοῦ τε καὶ τῆς Κώιων πόλεως,
	δεδόχθαι τῶι δήμωι ἐπαινέσαι Δίοννον εὐνοίας ἕνε-
	κε καὶ προθυμίας ἧς ἔχει περὶ Σινωπεῖς καὶ στεφανῶσ-
	αι αὐτὸν χρυσῶι στεφάνωι· τοὺς δὲ πρυτάνεις τοὺς
15	vacat ἐν τῶι Ἀνθεστηριῶνι μηνὶ ἀναγγεῖλαι τὸν στέφα-
	[νο]ν Διόννωι γινομένου ἀγῶνος ποιησαμένους vac.
	[vacat(?) τὴν ἀ]ναγόρευσιν τήνδε· v ὁ δῆμος ὁ Σινωπέων σ̣-
	[τεφανοῖ Δ]ίοννον Πολυτίωνος Κῶιον εὐνοίας ἕνεκε κ̣α̣-
	[ὶ προθυμίας] ἧ̣ς εἶχεν εἰς αὑτόν· εἶναι δὲ αὐτῶι καὶ [ἔφ]-
20	[οδον ἐπὶ τὴν βο]υλὴν καὶ τὸν δῆμον μεθ’ ἱερὰ πρώτωι·
	[τοὺς δὲ στρατη]γοὺς καὶ τοὺς ἄλλους ἄρχοντας ἐπ̣-
	[ιμεληθῆναι αὐτ]οῦ καὶ τῶν ἀπογόνων αὐτοῦ ὅπως ἁ-
	[πάντων τῶν φ]ιλανθρώπων τυγχάνωσιν, καλέσα[ι]
	[δὲ αὐτὸν καὶ ἐπὶ] ξένια vac. ὅπως δὲ καὶ ἐγ Κῶι ἀναγ-
25	[ορευθῆι ὁ στέφανο]ς̣ Διονυσίων τε τῶι πρώτωι ἀ[γῶν]-
	[ι καὶ τοῖς μεγάλοι]ς Ἀσκληπιείοις ἐν τῶι γυμν̣[ικῶι]
	[ἀγῶνι καὶ ὅπως τὸ ψήφ]ισμα ἀνατεθῇ ἐν τῶι ἱερῶι τ̣[οῦ]
	[Ἀσκληπιοῦ ἐν τῶι ἐπιφ]ανεστάτωι τόπωι ο[— — — — —]
	[— — — — — — — — — — —]τ̣αν τοῖς Κώιων̣ [— — — — —]
30	[— — — — — — — — — — — —]Π̣Α̣Τ̣Υ̣[— — — — — — — —]

Νήσος Κως ,Ασκληπιείο, διάταγμα Σινώπης,τιμητικό διάταγμα Σινώπης για τον Δίοννο της Κω. Αετωματική στήλη από λευκό μάρμαρο, σπασμένη στο κάτω μέρος.περ. 220 π.Χ.

Αρχαία επιγραφή ...αναβος της Θεσσαλίας

1	[ἐπὶ τοῦ θεοῦ τοῦ δευτέ]ρου τοῦ με[τὰ]
	[— c.6 —]τ̣ην, μηνὸς Ἀνθεστηριῶν[ος],
	[ἐπὶ πρ]υ̣τανείας τῆς μετὰ Κράτητ[ος]
	[τοῦ Σ]ωσιφάνου, γραμματεύοντο[ς]
5	[Ἀπολ]λωνίου τοῦ Ἱεροκλέους, ἕκτη[ι ἀ]-
	[νομέ]νου, ἔδοξεν τῆι βουλῆι καὶ τ[ῶι]
	[δήμ]ῳ, γνώμη πρυτάνεων· ἐπ[ειδὴ]
	[— c.4 —]α̣ναβος Ξένωνος Θεσσα[λὸς]
	[εὔνο]υς καὶ πρόθυμος ὢν διατ̣[ελεῖ]
10	[ἐμ πα]ντὶ καιρῷ ἀεί τινος ἀγα̣[θοῦ]
	[․․․․]ς [αἴ]τ̣ιος γινό[μενος — — —]
	[— — — — — — — — — — — —]

Τιμητικό διάταγμα για τον [—]αναβό της Θεσσαλίας. Στήλη από λευκό μάρμαρο, που σώζεται στο πίσω μέρος. [ ]Καρία-Αλικαρνασσός [βρέθηκε  στο Ασκληπιείο Κω]-περ. 150-50 π.Χ

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Φυσική αναγέννηση και εαρινή ισημερία

https://geogeodifhs.blogspot.com/2017/03/blog-post_14.html

2. Κατακλυσμός του Δευκαλίωνα, πίνακας του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς, 1636.

3.inscriptions.packhum.org

4. Εγκυκλοπαίδειες, Britannica, Βικιπαίδεια, Treccani

5.Η γιορτή της «Αφαλλίας»

https://geogeodifhs.blogspot.com/2020/04/blog-post_20.html

6. Ιστορίαι, Θουκυδίδη

7.Inscriptions of Cos-Paton,Hicks[1891].

8. Η Κάλυμνα των επιγραφών-Γ.Κουκούλης,1980

9.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου

10. Βωμός του Διονύσου

https://geogeodifhs.blogspot.com/2021/07/blog-post_54.html

https://geogeodifhs.blogspot.com/2023/06/blog-post_55.html

https://geogeodifhs.blogspot.com/2019/10/23.html

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

 Ναός των Ατταλιδών, πιθανώς του Διόνυσου.

Βωμός του Διονύσου , εδώ τελούνταν οι γιορτές προς τιμή του.

Αρχ.μέλη εκτεθειμένα στους νόμους της διάβρωσης και αποσάθρωσης, σε λίγο δεν θα έχουν τίποτα να μας διηγηθούν.

Ο Βωμός φτιαγμένος από ιώδη κωακό ασβεστόλιθο όχι μάρμαρο. Τον 2ο αιώνα π.Χ η Κως σε αυτό το σημείο βρισκόταν περίπου 4μ. από το σημερινό επίπεδο της πόλης.

Αρχαία  επιγραφή από ντόπιο μάρμαρο εγκατελελειμμένη, εκτεθειμένη στους νόμους της διάβρωσης.