Τα μυστήρια του γόη Άδωνη και το ημικύκλιο του Βηρωσσού
Το βουνό Αδωνίτης στο Ασφενδιού Κω, φωτογραφία του Μ.Μαστρογιώργη.
«Κάτω απ' τον Αδωνίτη, προς βορά, σε ένα ωραίο ύψωμα και αρχαίου ναού, βρήκα ένα μαρμάρινο ηλιακό ρολόι»,γράφει ο Ιάκωβος Ζαρράφτης στα Κώια του, και συνεχίζει:
Ημικύκλιο ρολόι
Ήταν χαραγμένο σε κοίλο λευκό μάρμαρο, με ηλιακές ακτίνες της αστρονομίας και θα ήταν ένα που κατασκευάστηκε στην αστρονομική σχολή του Χαλδαίου Βερουσίου, που ήρθε στη Κω και ίδρυσε την πρώτη σχολή αστρολογίας στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ.Το ονόμαζαν «Ημικύκλιο» και το οποίο χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι και μετά την ανακάλυψη του Κωνικού ρολογιού από τον Μιλήσιο Διονυσόδωρον. Αυτό το ηλιακό ρολόι «Ημικύκλιο» έχω δωρίσει, από την αρχαιολογική συλλογή μου, στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ασκληπιείου Κω....
Ο Βηρωσσός [Bel-Usur ή Bel-re-usu, στα λατινικά Berossus] θεωρείται ο πρώτος που δημιούργησε αστρολογική σχολή στην Ελλάδα και εισήγαγε την αστρολογική πρακτική στον ελλαδικό χώρο.Η Σχολή του ιδρύθηκε στην Κω γύρω στο 260 π.Χ και όχι τον 6ο αιώνα π.Χ όπως αναφέρει ο Ζαρράφτης.Αποτέλεσε το εφαλτήριο για τους πρώτους αστρολόγους στον ελλαδικό και τον ευρωπαϊκό χώρο.
H μυθική «Κόρη», μας βοηθά στο σκοπό μας και μας οδηγεί, όπως ο Αδωνίτης, στον μύθο της Κόρης της Δήμητρας, τη λατρεία της οποίας δέχθηκαν οι Κώοι από την πολιορκία του Ηρακλή.
Οι Κώοι είχαν μέσα τους το Θεό, ήταν αρκετά φιλόθρησκοι και λάτρευαν με μεγάλη ευσέβεια όλους τους Θεούς, με όλους τους θρησκευτικούς τύπους. Το γένος τους προερχόταν απ' τους Δωριείς που επικράτησαν στο νησί και διέθεται πολύ εύφορη γη, έπρεπε λοιπόν να έχουν και προστάτιδα της γεωργικής τους γης και για το λόγο αυτό ασπάστηκαν τη λατρεία της Θεάς Δήμητρας.Για να εκφράσουν μεγαλύτερη τιμή σ' αυτήν, ίδρυσαν ναούς της σε διάφορα σημεία του νησιού.Δεν πρέπει να είναι άσχετες με τη λατρεία της Δήμητρας οι τοπωνυμίες που παραμένουν και σήμερα, «Αδωνίτης» πάνω απ' τις «Χαηχούτες» και «Κόρη» στο Παλιό Πυλί και που θεωρούσαν πως είχε φυτρώσει απ' τη γη και από θαύμα μετατράπηκε σε πέτρα συνεπεία μητρικής κατάρας.
Αδω[ο]νίτης ως τοπωνύμιο
Είναι ύψωμα της οροσειράς του Δίκαιου, με ύψος περίπου 466 μέτρα σύμφωνα με το Google Earth και όχι 500μ. όπως αναφέρεται από άλλους συγγραφείς. Συναντάται κάτω από την κορυφή της Αγίας Ποκούς στο Ασφενδιού, Κω. Το κωνικό του σχήμα παραπέμπει σε ασπιδωτό ηφαίστειο αλλά δεν είναι. Προήλθε από την δράση του ανάστροφου ομώνυμου ρήγματος που το περιβάλλει. Αποτελείται από τεφρόλευκους ασβεστόλιθους του ανώτερου Ιουρασικού ηλικίας περίπου 140 εκ. χρόνων. Γεωλογικά είναι ένα τεκτονικό ράκος δηλαδή υπόλειμμα ενός καλύμματος το οποίο αποκόπηκε από μία κύρια μάζα και παρατηρείται σήμερα ως νησίδα πάνω σε παλαιότερα πετρώματα, κάτι ανάλογο με εκείνο της Χαλκήπετρας, της Δρακόπετρας και τόσων άλλων που υπάρχουν στο νησί .
Ο Ζαράφτης όπως είδαμε γράφει Αδωνίτης, το σχετίζει με τον μυθικό Άδωνη,«εις ανάμνησιν της περιπλανήσεως της Δήμητρος, αναζητούσης την κόρην αυτής, της παρέλαβον οι Κώοι την λατρείαν».
Ο Μιχάλης Σκανδαλίδης για το βουνό λέει τα εξής:ο συσχετισμός του από τον Μ. Παξινό με τον αστερισμό Αδονίτη, άλλο όνομα του Ερίφου, παρά την προσπάθεια βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης, δεν πείθει, επειδή, ο μεν αστερισμός εντοπίζεται κατά το φθινόπωρο Β.Δ. της περιοχής, ενώ το ομώνυμο ύψωμα βρίσκεται Ν.Α., περίπου δηλαδή σε αντίθετη κατεύθυνση. Άλλωστε ο ίδιος υποψιάζεται, η συνωνυμία αστερισμού και βουνού να είναι συμπτωματική.Ο Νικόλ. Ζάρακας δίνει την πολύ χρήσιμη πληροφορία ότι, όταν φυσά Ν.Α. άνεμος από το μέρος του Αδονίτη, φέρνει συνέχεια βροχές και οι ντόπιοι συνηθίζουν το δίστιχο: «Σάμμα "δεις τον Αδονίτη / το σακκούλι και στο σπίτι», και εννοούν ότι με τέτοιον καιρό εργασία δεν γίνεται. Από το δίστιχο που κατέγραψε ο Ν. Ζάρακας, φαίνεται πως οι ντόπιοι ονομάζουν τον Ν.Α. άνεμο που φέρνει βροχές, από το όνομα του βουνού από όπου πνέει. Η συνήθεια είναι πολύ παλιά: «Στρυμονίας, πνει γαρ από Στρυμόνος ποταμού» (Αριστ., Περί ανέμ., 973, 171. «Ολυμπίας άνεμος εστιν ο από του Ολύμπου πνέων ζέφυρος» (Ησύχ.] Και σήμερα: γιατί φυσά από το βουνό Βίτσι, Μετσοβίτης, ο ΒΑ άνεμος που φυσά από το Μέτσοβο (Γιάννινα), Μοραΐτης, ο νότιος, γιατί φυσά από το Μοριά (Γιάννινα). Τρικαλίτης, ο ΒΔ άνεμος που φυσά από το γειτονικό χωριό Τρίκαλα (Κόρινθος) κ.λ.π. Αλλά γιατί ονομάστηκε το βουνό Αδονίτης. Υποψιάζομαι ότι αν ο βροχερός αυτός άνεμος είναι συγχρόνως ισχυρός, τότε ίσως δημιουργεί στις πλαγιές του υψώματος χαρακτηριστικό ήχο, αντήχηση. «Ο αδονίτης σφυρά», μου είπε ντόπιος κάτοικος.Αν είναι έτσι, το τοπωνύμιο πρέπει να έχει σχέση με το ρ. δονέω-ώ - αντιδονώ > ντιονώ (= ηχώ, αντηχώ) στο κωακό γλωσσικό ιδίωμα. Από το ρήμα αντιδονώ θα είχαμε τον μεταρρηματικό τύπο «αντιδονή = αντήχηση και από αυτό αντιδονίτης (= το μέρος, ο χώρος όπου παράγεται αντιδονή, αντήχηση) > αδονίτης με πτώση συλλαβής (Πρβ. τα χαλκήτικα την. Και στο Γιάλι (< Κάτω στο αιγιάλιον), στου βου το πάτημα (< Κάτω στου βουγιού (βοδιού) το πάτημα ] Ο Κ. Άμαντος αναφέρεται στο απρόσωπο αδονεί[αντιλαλεί, αντηχεί].
Επίσης κάποιοι Ασφενδιανοί εκτιμούν ότι το σωστό όνομα είναι «αϊδονίτης» από τα αϊδόνια που υπήρχαν στο Μονάγρι, και σιγά σιγά έγινε αδονίτης. Η λέξη ἀηδόνι < ἀηδό-νιον προέρχεται από την αρχαία λέξη ἀηδονιδεύς, ἀηδόνιος, ἀηδονίς[ὕδω / ὑδέω «τραγουδώ»], νεοελληνικά αηδόνα.
Αδώνια μυστήρια
Ο Άδωνις ήταν ένας πανέμορφος νεαρός κυνηγός, τον οποίο ερωτεύθηκε η Αφροδίτη αλλά σκότωσε ο Άρης λόγω της ζήλειας του, σύμφωνα με την μυθολογία μας.
Παλαιά τοιχογραφία στην Πομπηία που απεικονίζει τον Άδωνι, τον Έρωτα και την Αφροδίτη.
Ο θάνατος του συγκλόνισε τόσο την θεά, που τον θρηνούσε ασταμάτητα μέχρι που την λυπήθηκε ο Δίας και επέτρεψε στον Άδωνι να επιστρέφει για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα του χρόνου από τον κάτω κόσμο στην γη.
Σε ανάμνηση του θανάτου και της ανάστασης του σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Αρχαίας Ελλάδας τελούνταν τα Αδώνια μυστήρια ως ετήσια γιορτή.Η γιορτή είχε σχέση με τον ετήσιο κύκλο βλάστησης και καρποφορίας και την Δήμητρα. Η διάρκειά της ποίκιλλε: από 2, 3 ή και 7 ημέρες, ενώ δεν γινόταν παντού την ίδια εποχή.
Υπήρχαν θρήνοι[Αδώνια ή Αδωνίδια] που ψάλλονταν για τον ωραίο γόη όσο διαρκούσε η γιορτή του, όπως ο «Επιτάφιος Αδώνιδος» του Βίωνος που έχει διασωθεί.
Τα Αδώνια στην Αλεξάνδρεια διοργάνωσε η Αρσινόη Β' της Αιγύπτου, σύζυγος του γεννημένου στην Κω, Πτολεμαίου Β' του Φιλάδελφου.Σώζεται περιγραφή από τον Θεόκριτο στο 15ο ειδύλλιό του «Αδωνιάζουσαι», τον κυριότερο εκπρόσωπο της βουκολική ποίησης, από το ταξίδι του Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου όπου είχε φιλοξενηθεί από τον βασιλιά Πτολεμαίο Β΄ Φιλάδελφο [284-246 π.Χ] και μεγάλο ευεργέτη της Κω.
Ο Θεόκριτος ήταν γιος του Πραξαγόρα και της Φιλίνης γεννήθηκε ίσως στις Συρακούσες διέμενε στην Κω την ηλικία των σπουδών για πολλά χρόνια, διδάχθηκε από τον περίφημο Κώο Φιλητά για αυτό έγραψε στη δωρική διάλεκτο και όχι σε άλλη γλώσσα. Έζησε την εποχή του Πτολεμαίου Φιλάδελφου, ο οποίος είχε δάσκαλο τον Φιλητά και βασίλευε στο πτολεμαϊκό βασίλειο της Αιγύπτου.
Η υπόθεση του ειδυλλίου έχει ως εξής: δύο γυναίκες που κατάγονται από τις Συρακούσες αλλά μένουν στην Αλεξάνδρεια, η Πραξινόη και η Γοργώ, μεταβαίνουν στα ανάκτορα για να παρακολουθήσουν τα «Ἀδώνια», θρηνητική εορτή προς τιμήν του Αδώνιδος.
Ο Θεόκριτος αρκετές φορές στα ειδύλλια περιγράφει τοπία της Κω ιδίως από τους αρχαίους δήμους Πέλλης, Άλεντα και Φύξας.
Τα Αδώνια όπως αναφέρει ο Ζαρράφτης ήταν μία σημαντική γιορτή που είχε άμεση σχέση με την θεά Δήμητρα, την οποία λάτρευαν οι αρχαίοι Κώοι. Ως εκ τούτου δεν είναι απίθανο κοντά στο βουνό να τελούνταν τα μυστήρια του ημίθεου γόη, μια γνωστή γιορτή θρήνου σε όλο τον αρχαιοελληνικό κόσμο.
Η ευρύτερη τοποθεσία ήταν γνωστή στον Θεόκριτο, την περιγράφει άλλωστε στα Θαλύσια. Η εύρεση του ηλιακού ρολογιού στην συγκεκριμένη τοποθεσία μας λέει ότι ήταν σημαντική για τους αρχαίους Κώους.
Κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, από το 1 ΓΕΛ Δράμας.
Το ηλιακό ρολόι είναι ο αρχαιότερος τρόπος μέτρησης του χρόνου. Φέρονται να έχουν επινοηθεί από τους Χαλδαίους περίπου τον 17ο αιώνα π.Χ.
Σχετικά με το ημικύκλιο-ηλιακό ρολόι του Βηρωσσού που βρήκε ο Ζαρράφτης, πρέπει να ήταν του 3ου αιώνα π.Χ.Βρίσκεται κάπου στο Κάστρο της Νεραντζιάς ή στις αποθήκες της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Μάλλον ήταν κατακόρυφο ηλιακό ρολόι με νότιο προσανατολισμό, στην επιφάνεια του το διάγραμμα των ωρών [γνώμονας] πρέπει να ήταν ακτινωτό-κατακόρυφο.
Όσο για τα Αδώνια δεν έχουν εκλείψει από τις σημερινές παραδόσεις μας. Στο Ζαγόρι της Ηπείρου την Πρωτομαγιά, ένα έθιμο για την ανάσταση της φύσης και τη γονιμότητα των χωραφιών σχετίζεται με τα αρχαία Αδώνια. Το λένε σήμερα Ζαφείρης και το έπαιζαν τα κορίτσια την Πρωτομαγιά κι όλες τις Κυριακές του Μάη .
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Κώια-Ιάκωβος Ζαρράφτης
2.Τοπωνυμικά Παράδοξα της Κω(Κωακά, τόμοι Α'&Β')-Μιχάλης Παξινός
3.Αδονίτης το βουνό που προβλέπει τον καιρό
https://geogeodifhs.blogspot.com/2013/02/blog-post_8.html
4.Τοπωνυμικά και ονοματικά της νήσου Κω- Μ. Ε. Σκανδαλίδης
5.Τοπωνύμια της Νήσου Κω -Ν. Ζάρακας (Κωακά, τόμοι Α΄&Β')
6.Παιδί της Ρέας
7.Θαλύσια , Ζ΄ ειδύλλιο-Ιακ.Ζαρράφτης
8. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας
9 Εγκυκλοπαίδειες Britannica, Βικιπαίδεια
Αδωνιάζουσαι, απόσπασμα
Μα σήκω τώρα πάμεπάρε το πανωφόρι σου και τ᾽ απαλό σου πέπλοκαι στο παλάτι ας τρέξομε του πλούσιου Πτολεμαίου,να δούμ᾽ εκεί τον Άδωνι. Λένε πώς πανηγύριμεγάλο η βασίλισσα γι᾽ αυτόν έχει ετοιμάσει.Ο πλούσιος όλα πλούσια τα κάνει. Τί χαρά μου!
Γιά κοίταξε τον Άδωνι το μυριαγαπημένο,που πεθαμένος και νεκρός στον Άδην αγαπιέται,κοίταξε πώς ξαπλώνεται σ᾽ έν᾽ αργυρό κρεβάτιμέσα στην πρώτη νιότη του, στο πρώτο χνούδωμά του.
«Για το χατίρι του Άδωνι στρώθηκαν δυο κρεβάτια.»Στο ᾽να πλαγιάζει ο Άδωνις και στ᾽ άλλο η Αφροδίτη.Μα δεν κεντούν το φίλημα τ᾽ αχνούδωτά του χείλια.
Ας χαίρεται τον άντρα της η Αφροδίτη τώρα·κι εμείς ας τονε φέρομε, πριν καλοξημερώσει,με τη δροσιά της χαραυγής, στο περιγιάλι κάτω,κι εκεί, με τα μαλλιά λυτά και με γυμνά τα στήθια,όλες μαζί ας αρχίσομε το λυγερό τραγούδι.
Εσύ ᾽σαι ο μόνος, Άδωνι, από τους ημιθέουςπου και στον Άδη κατοικείς κι έρχεσαι και στον κόσμο.Άλλος κανείς τη χάρη σου, μηδέ κι ο Αγαμέμνων,μηδέ κι ο Αίας ο ήρωας, μηδέ κι αυτός ο Έκτωρο πρώτος απ᾽ τα είκοσι παιδιά που ᾽χε η Εκάβη,μηδέ κι αυτός ο Πάτροκλος, μηδέ κι αυτός ο Πύρροςπου νικητής εγύρισε πέρ᾽ από την Τρωάδα,μηδ᾽ οι παλαιικότεροι Λαπίθαι, μηδ᾽ εκείνοιτου Δευκαλίωνος οι γιοι, μηδέ κι οι Πελοπίδαικαι μηδ᾽ ακόμα οι Πελασγοί που κατοικούσαν στο Άργος,μηδέ κανένας απ᾽ αυτούς δεν είχε τέτοια χάρη.Συμπάθησέ μας, Άδωνι, κι έλα του χρόνου πάλικαι δείξου μας χαρούμενος και καλοκαρδισμένος.
[νεοελληνική απόδοση]
