Βιβλιοθήκη του Πανταίνου
Ερείπια της Βιβλιοθήκης του Πανταίνου, στην Αγορά της Αθήνας. Από: Γεώργιος Ε. Κορωναίος / Wikimedia Commons.
Η μοναδική βιβλιοθήκη της Αρχαιότητας που χρηματοδοτήθηκε από καταστήματα και ταβέρνες, όπου βρέθηκαν οι πρώτοι κανόνες δανεισμού.
Η Αθήνα, λίκνο της φιλοσοφίας και των τεχνών, στέγασε κατά την αυτοκρατορική περίοδο μια από τις πιο μοναδικές βιβλιοθήκες της αρχαιότητας: τη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου . Χτισμένη μεταξύ 98 και 102 μ.Χ. κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Τραϊανού, αυτό το κέντρο γνώσης αποτέλεσε ένα πρωτοποριακό παράδειγμα πολιτιστικής αυτοχρηματοδότησης. Η ιστορία της, που ανακαλύφθηκε ξανά χάρη σε αρχαιολογικές ανασκαφές και επιγραφικές μελέτες, αποκαλύπτει πώς μια οικογένεια Αθηναίων φιλοσόφων κατάφερε να δημιουργήσει έναν διαρκή θεσμό χωρίς να βασίζεται σε δημόσια κεφάλαια.
Η βιβλιοθήκη ιδρύθηκε από τον Τίτο Φλάβιο Πάνταινο, ιερέα των φιλοσοφικών Μουσών, μαζί με τα παιδιά του Φλάβιο Μένανδρο και Φλαβία Σεκούντιλλα. Σύμφωνα με την αναθηματική επιγραφή που βρέθηκε στο υπέρθυρο της κύριας εισόδου - που σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Στοάς του Αττάλου - το κτίριο ήταν αφιερωμένο στην Αθηνά Πολιά, στον αυτοκράτορα Καίσαρα Αύγουστο Νέρβα Τραϊανό Γερμανικό και στην πόλη των Αθηναίων . Αυτή η τριπλή αφιέρωση δεν ήταν τυχαία: συνέδεε την οικογένεια με την προστάτιδα θεότητα της πόλης, με τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική εξουσία και με την τοπική κοινότητα, ενισχύοντας το κύρος και την επιρροή της.
Ο Πάνταινος καταγόταν από οικογένεια φιλοσόφων - ο πατέρας του, Φλάβιος Μένανδρος, ήταν επικεφαλής φιλοσοφικής σχολής- αλλά ο πλούτος του πιθανότατα δεν προερχόταν από τη διδασκαλία. Μερικοί ιστορικοί, όπως ο Τζέιμς Χ. Όλιβερ, υποστηρίζουν ότι μπορεί να επωφελήθηκε από τις κατασχέσεις περιουσιών κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Δομιτιανού, αποκτώντας γη σε χαμηλές τιμές. Η δωρεά της βιβλιοθήκης μπορεί να ήταν μια στρατηγική για να αποκτήσει την αθηναϊκή υπηκοότητα - κάτι που και έκανε- και να εδραιώσει τη θέση του στην τοπική ελίτ.
Μια βιβλιοθήκη με καταστήματα: το έξυπνο μοντέλο χρηματοδότησης
Αυτό που κάνει τη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου μοναδική είναι ο αρχιτεκτονικός της σχεδιασμός και το οικονομικό της μοντέλο. Σε αντίθεση με άλλες αυτοκρατορικές βιβλιοθήκες - όπως η Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο ή αυτή του Αδριανού στην Αθήνα- αυτή δεν βασιζόταν σε κάποια αρχική δωρεά. Αντίθετα, διέθετε στοές που στέγαζαν καταστήματα και εργαστήρια, τα ενοίκια των οποίων χρησίμευαν για τη συντήρηση του κτιρίου, την απόκτηση νέων παπύρων και την πληρωμή του προσωπικού.
Αυτό το σύστημα «ζωντανού κληροδοτήματος» επέτρεπε στη βιβλιοθήκη να είναι αυτάρκης, χωρίς την ανάγκη δημοτικών εισφορών. Τα καταστήματα - μεταξύ των οποίων έχουν εντοπιστεί μια ταβέρνα, ένα οινοπωλείο, ακόμη και ένα εργαστήριο γλυπτικής- βρίσκονταν σε προνομιακή θέση: στη γωνία όπου η Παναθηναϊκή Οδός συναντούσε τον δρόμο προς τη Ρωμαϊκή Αγορά, μια περιοχή με έντονη εμπορική κίνηση.
Το τριγωνικό σχήμα της βιβλιοθήκης δεν ήταν αποτέλεσμα αισθητικής ιδιοτροπίας, αλλά μάλλον της ανάγκης προσαρμογής στο ακανόνιστο έδαφος και στη διασταύρωση δύο σημαντικών δρόμων. Ο πυρήνας του κτιρίου αποτελούνταν από μια μεγάλη ανοιχτή αυλή στρωμένη με μάρμαρο και μια κύρια αίθουσα με κίονες, φωτισμένη από το φυσικό φως που εισερχόταν από το περιστύλιο. Δεν έχουν διασωθεί λείψανα από τα ντουλάπια ( armaria ) όπου φυλάσσονταν οι κύλινδροι, γεγονός που δυσχεραίνει την ανακατασκευή της εσωτερικής της οργάνωσης.
Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες χώρους είναι η Αίθουσα Ν5, που βρίσκεται στη βόρεια στοά. Αυτή η αίθουσα -με δάπεδο και τοίχους επενδυμένους με μάρμαρο- πλαισιωνόταν από φαρδύτερους κίονες και δεσπόζονταν ένα άγαλμα του Τραϊανού που απεικονιζόταν ως νικητής ενός γονατιστού Δάκα . Όλα δείχνουν ότι επρόκειτο για έναν ναό ή ιερό αφιερωμένο στην αυτοκρατορική λατρεία, έναν χώρο που συμβολικά ενίσχυε την αφοσίωση της οικογένειας Πάνταινου στη Ρώμη και τον αυτοκράτορα.
Κανόνες χρήσης: χρονοδιαγράμματα και απαγορεύσεις
Μια άλλη ιδιαιτερότητα αυτής της βιβλιοθήκης είναι ότι γνωρίζουμε τους κανόνες λειτουργίας της χάρη σε μια επιγραφή που βρέθηκε στον χώρο:
ΒΥΒΛΙΟΝ ΟΥΚ ΕΞΕ ΝΕΧΘΗΣΕΤΑΙ ΕΠΕΙ ΩΜΟΣΑΜΕΝ. ΑΝΥΓΗ ΣΕΤΑΙ ΑΠΟ ΩΡΑΣ ΠΡΩ ΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΕΚΤΗΣ (Κανένα βιβλίο δεν θα βγει, έχουμε ορκιστεί. Θα είναι ανοιχτό από την πρώτη ώρα μέχρι την έκτη).
Αυτό σημαίνει ότι το υλικό δεν μπορούσε να δανειστεί - μια κοινή πρακτική στις ρωμαϊκές βιβλιοθήκες - και ότι το ωράριο λειτουργίας ήταν περίπου από τις 6:00 έως τις 12:00, σύμφωνα με την μεταβλητή κατανομή των ωρών ημέρας στην αρχαιότητα . Αυτές οι ώρες συνέπιπταν με την ώρα της ημέρας που το φυσικό φως ήταν ιδανικό για ανάγνωση.
Όπως και άλλες ρωμαϊκές βιβλιοθήκες, αυτή του Πανταίνου ήταν διακοσμημένη με αγάλματα και πορτρέτα συγγραφέων. Ανάμεσα στα γλυπτά που βρέθηκαν είναι δύο προσωποποιήσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας , καθώς και μια κεφαλή που θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον Πάνταινο - έναν άνδρα με πνευματικό πρόσωπο και γαλήνια έκφραση. Γκράφιτι βρέθηκαν επίσης στις κολώνες κοντινών κτιρίων, γεγονός που υποδηλώνει ότι τη βιβλιοθήκη σύχναζαν φοιτητές και μελετητές.
Το εσωτερικό πρέπει να ήταν πλούσια διακοσμημένο με πίνακες ζωγραφικής, ψηφιδωτά και μάρμαρα, αν και τίποτα από αυτά δεν έχει διασωθεί. Γνωρίζουμε από συγγραφείς όπως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ότι οι ρωμαϊκές βιβλιοθήκες δεν ήταν μόνο χώροι ανάγνωσης αλλά και χώροι συγκέντρωσης, συζήτησης και πολιτιστικής εκδήλωσης.
Η Βιβλιοθήκη του Πανταίνου καταστράφηκε κατά την επιδρομή των Ερούλων το 267 μ.Χ. , ένα γεγονός που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της Αθήνας. Τα ερείπιά της ενσωματώθηκαν αργότερα στο ύστερο ρωμαϊκό τείχος και σε ένα μεγάλο περιστύλιο του 5ου αιώνα.
Σήμερα σώζονται μόνο θραύσματα, μερικώς καλυμμένα από έναν μεσαιωνικό πύργο. Ήταν η μόνη αρχαία βιβλιοθήκη που κατάφερε να συνδυάσει την εκπαιδευτική λειτουργία με την εμπορική αυτοχρηματοδότηση, ένα μοντέλο που σήμερα φαίνεται εκπληκτικά σύγχρονο.
Σύμφωνα με τον ερευνητή Michael W. Handis, η βιβλιοθήκη ήταν μια πράξη πολιτικού ευργετισμού ένα μείγμα κοινωνικής επίδειξης, πατριωτισμού και πολιτικού ενδιαφέροντος. Δεν ήταν φιλανθρωπία, αλλά μια επένδυση στο οικογενειακό κύρος και την πολιτιστική ζωή της πόλης .
Γεωδίφης με πληροφορίες από τη σελίδα labrujulaverde
περισσότερα,