Οι θάλαμοι της Περσεφόνης και η γριφώδης γούρνα στην Αστυπάλαια, Κω
Οι παλιοί λένε για μια υπόγεια στοά που τρέχει κάτω από το ναό, πληγωμένο ακόμη από τον σεισμό της Αμοργού, το 1956. Πριν από 123 χρόνια ο αρχαίος δωρικού ρυθμού ναός της Δήμητρας που έγινε Άγιος Δημήτριος και αργότερα Παναγιά Παλατιανή , σε μία σπάνια, αποκαλυπτική φωτογραφία του R.Herzog, από το μακρινό 1902 πριν ακόμη σκεπαστεί από επιχωματώσεις το κάτω μέρος του ναού.
Η σιωπή της Παλατιανής έχει ιστορίες να πει περισσότερες από ό,τι θα μπορούσαν να πουν ακόμη και οι λέξεις.Ένα «ταξίδι μύησης» παρέα με τον Νίκο, Πανορμίτηδες και Γιάννη στην καρδιά της αρχαίας Αστυπάλαιας Κω σε ένα λόφο που μοιάζει με αυτό της Πνύκας, φτιαγμένο από τα πυροκλαστικά υλικά της τρομερής έκρηξης του Δία, πριν από 550000 χρόνια.
Η πνευματικότητα σε αυτό το γνωστό-άγνωστο μέρος περιλαμβάνει τον σεβασμό στη γη, τον πολυθεϊσμό, τις δημόσιες τελετουργίες και τις προσωπικές πεποιθήσεις. Δείχνει πώς η θρησκεία είχε σχέση με το σεβασμό στο περιβάλλον στην αρχαία Κέφαλο, ήταν μια κοινωνική πράξη όσο και μια προσωπική πεποίθηση, αντλώντας παραδείγματα από τους χρησμούς, τα τελετουργικά και τα μυστηριώδη λατρευτικά μυστήρια κοντά στον τόπο όπου γεννήθηκε ο Ιπποκράτης, και διδάχθηκε τις αρχές που έθεσαν τα θεμέλια για μια ορθολογιστική προσέγγιση της ιατρικής στο σύνολο της.
Θεμελιώνοντας τον φιλοσοφικό διαφωτισμό στη λατρευτική μύηση, ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι οι επίδοξοι φιλόσοφοι πρέπει να έχουν μια μεταμορφωτική εμπειρία παρόμοια με την θρησκευτική κορύφωση των Ελευσίνιων Μυστηρίων, εάν αναζητούν την υψηλότερη φιλοσοφική αλήθεια.
Αλήθειες και θρύλοι απομυθοποιούν προκαταλήψεις σχετικά με ιστορικές περιόδους ή εμβληματικές προσωπικότητες, θέτοντας άμεσες ερωτήσεις και αντλώντας γεγονότα μέσα από αρχαίες επιγραφές.
Η θέση των γυναικών στην αρχαία κεφαλιανή κοινωνία είναι ενδιαφέρουσα και άγνωστη: Κλειστή ή επιδραστική; Εδώ φαίνεται ο ρόλος τους στη δημόσια σφαίρα, ιδιαίτερα στις παραδόσεις γης και τη θρησκεία, αναγνωρίζοντας παράλληλα τους κοινωνικούς περιορισμούς που τις βάραιναν.
Θάλαμοι της Περσεφόνης
«Θευδότα ἁ μάτηρ σε καθ̣έστολε· δακρυχ̣αρῶς γὰρ ἁρπάξας σ’ Ἀΐδας σὰν ἐμάρανεν ἀκμάν·συνκέχυται γενέτας δὲ Ποσείδιππος, κλυτὸν ἔρνος ζαλωτὸν πένψας Περσεφόνας θαλάμοις,γυμνάδος αὐστηρὸν διετῆ πόνον ἐκτελέσαντα, ἀρτίχνουν, γονέων ἐλπίδα γηραλέην».Επιτύμβιο επίγραμμα. Άβακας δωρικού κιονοκράνου. Τώρα λείπει. Ισθμός (Κέφαλος),Παναγία Παλατιανή , 2ος/1ος αιώνας π.Χ.; Paton-Hicks (1891) 419.
Η αρχαία Αστυπάλαια της Κω καταλάμβανε μια ευρύτερη έκταση που περιελάμβανε μέρος από το οροπέδιο της Αντιμάχειας, τη σημερινή Κέφαλο και το δυτικό τμήμα του νησιού.Ένα από τα σπουδαιότερα μέρη της ήταν η τοποθεσία Παλάτια όπου ελάμβαναν μέρος σπουδαίες τελετές όπως στη Θήβα, στη Σπάρτη, στην Έφεσο , Ρόδο, την υπόλοιπη Κω και σε άλλες αρχαίες Ελληνικές πόλεις.
Ο Ραγιέτ επισκέφτεται την Παλατιανή τοποθεσία το 1871 και τον αρχαίο ναό της, τον θεωρεί του Διόνυσου. Όμως το 1902, ο Herzog μελετώντας τις αρχαίες επιγραφές τον ονομάζει σωστά, της Δήμητρας.
Εδώ γιόρταζαν τα Θεσμοφόρια οι κάτοικοι της αρχαίας Αστυπάλαιας της πρώτης πρωτεύουσας της Κω ,ήταν η πιο δημοφιλής γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου, Κοροτρόφου και της κόρης της Περσεφόνης. Σε αυτά συμμετείχαν μόνο γυναίκες. Η γιορτή της Δήμητρας στην Κέφαλο-Ασσυπάλαια σύμφωνα με επιγραφές και αρχαία ευρήματα τηρείτο τουλάχιστον από τον 5ο αιώνα π.Χ, δηλαδή πριν από τον σεισμό του 411 π.Χ μέχρι τον 2ο αιώνα μ.Χ. Το 139 μ. Χ όλη αυτή η περιοχή και η Άσπρη Πέτρα έπαθαν αξιόλογες ζημιές από σεισμό με επίκεντρο νότια της Ρόδου, από σπάσιμο του Ρήγματος «Μεγίστη».
Στον πυρήνα των εκδηλώσεων διακρίνονταν τα φύλα και η δημιουργία μιας ένωσης γυναικών. Η γιορτή τόνιζε τον ρόλο των γυναικών στη γονιμότητα τόσο της κοινότητας όσο και της καλλιεργήσιμης γης. Η γιορτή διαρκούσε 3 ημέρες και άρχιζε από της 11ης τοῦ Πυανεψιῶνος [Ηροδοτος 2. 171, Αριστοφάνης. Ορνιθες. 1518]. Ισως ο Θευδαίσιος μήνας [επίθετο του Διόνυσου] των Κώων, σύμφωνα με τον W.Paton.
Ο ναός της Δήμητρας Καρποφόρου στα Παλάτια, Κεφάλου-Αστυπάλαιας.
Την ίδια περίοδο γιόρταζαν και τα θεσμοφόρια στη Μεροπίδα Κω, κοντά στο πρώην ξενοδοχείο Όσκαρ όπως και στο Ελευσίνιο του Αμανιού πριν από τον σεισμό του 411π.Χ. Στα δύο γνωστά οικιστικά λατρευτικά κέντρα της Μεροπίδας και της Αστυπάλαιας και στο ιερό των Ελευσινίων Θεών , η θεότητα της Δήμητρας είχε την τιμητική της , πριν από τον 5ο αιώνα π.Χ.
Τα Θεσμοφόρια τελούνταν μόνο από τις γυναίκες προς τιμή της Δήμητρος Θεσμοφόρου.Αξιοπρόσεκτος είναι ένας γνωστός κανονισμός θυσιών για τα Θεσμοφόρια που τελούνταν στον αρχαίο δήμο Χολαργού:
Τοὺς ἱε[ρ][ο]μνήμονας·[ vacat ]τὰς δὲ ἀρχούσας κοινεῖ ἀμφοτέρας διδόναι τῆ⌈ι⌉ ἱερεία⌈ι⌉ εἰς 5τὴν ἑορτὴν καὶ τὴν ἐπιμέλεια-ν τῶν Θεσμοφορίων ἡμιεκτεῖον κριθῶν, ἡμιεκτεῖον πυρῶν, ἡμιεκτέον ἀλφίτων, ἡμιεκτέον ἀλ[ε]ύρων, ἰσχάδων ἡμιεκτέον, χοᾶ οἴνου, ἡμίχουν ἐλαίου, δύο κοτύλας μέλιτος, σησάμων λευκῶν χοίνικα, μελάνων χοίνικα, [μ]ήκωνος χοίνικα, τυροῦ δύο τροφαλίδας μὴ ἔλαττον ἢ στατηρια[ί]αν ἑκατέραν καὶ σκόρδων δύο στατῆρας καὶ δᾶιδ[α] μὴ ἐλάττονος ἢ δυεῖν ὀβολοῖν καὶ ἀργυρίου 𐅂𐅂𐅂𐅂 δραχμάς· ταῦτα δὲ διδόναι τὰς ἀρχούσας· ὅπως δ’ ἂν γί⟦γι⟧γνηται ὑπὲρ τοῦ δήμου τοῦ Χολαργέων κατὰ τὰ γράμματα εἰς τὸν ἅπαντα χρόνον, στῆσαι στήλην καὶ ἀν[α]γράψαι τόδε τὸ ψήφισμα ἐν στήλε[ι] λιθίνει ἐν τῶι Πυθίωι τοὺς ἐπὶ Κτησι[κ]λέ[ο]υς ἄρχοντος· ὅ τι δ’ ἂν ἀναλώσωσι λ[ογ]ίσασθαι Χολαργεῦσιν
Μετάφραση:
[...] οι ιερομνήμονες. (Αυτό είναι) αυτό που δίνουν από κοινού οι δύο αρχούσες στην ιέρεια για τη γιορτή και την οργάνωση των Θεσμοφορίων: μισό σετιέ κριθάρι, μισό σετιέ σιτάρι, μισό σετιέ αλεύρι κριθαριού, μισό σετιέ αλεύρι σίτου, μισό σετιέ σύκα, ένα λάχανο κρασί, μισό λάχανο λάδι, δύο κοτύλες μέλι, ένα κεφάλι λευκό σουσάμι, ένα κεφάλι μαύρο σουσάμι, ένα κεφάλι παπαρουνόσπορο, δύο φρέσκα τυριά (που ζυγίζουν) τουλάχιστον ένα στατήρα το καθένα, σκόρδο αξίας δύο στατήρων, δάδες (αξίας) τουλάχιστον δύο οβολών και τέσσερις δραχμές ασήμι. Αυτό είναι που δίνουν οι αρχούσες. Για να είναι προς όφελος του δήμου του Χολαργού για πάντα, σύμφωνα με τα γραμμένα, ας στηθεί μια στήλη στο Πύθιο και ας μεταγραφεί αυτό το διάταγμα σε μια λίθινη στήλη από εκείνους που κατέχουν αξιώματα υπό την αρχοντιά του Κτησικλή. Ας αναβάλουν τη δαπάνη στους κατοίκους του Χολαργού.
Η γεμάτη μυστήρια γούρνα καλυμένη από τα κλαδιά της συκιάς
Δεν ήταν όμως μόνο ο αρχαίος ναός, μία σχεδόν στρογγυλή γούρνα στα Παλάτια δίπλα στον Ναό της Δήμητρας αποτελεί ένα ακόμη μυστήριο που αξίζει να ερευνηθεί σε βάθος.Η συκιά έφτασε αργότερα, όπως μου είπαν. Οι ιστορίες των απογόνων των Αστυπαλαίων μιλάνε για υπόγεια στοά που επικοινωνεί με το πανάρχαιο ιερό, ακόμη λένε ότι έπεσε μέσα στη γούρνα ένας λαγός ο οποίος δεν μπόρεσε να βγει. Για αυτό φυτεύτηκε η συκιά, να προστατεύει τους επισκέπτες της περιοχής ώστε να αποφύγουν το πέσιμο στον λάκκο από αρχαίες ηφαιστειακές πέτρες.
Στο εσωτερικό μέρος του ναού, το άδυτο δεν εισέρχονταν όλοι, παρά μόνο γυναίκες σε ένα θάλαμο που ακόμη πρέπει να υπάρχει σύμφωνα με αφηγήσεις βοσκών και κατοίκων. Κάποιοι λέγεται ότι την διέσχυσαν υπόγεια. Δεν μπόρεσα να επιβεβαιώσω τα λεγόμενα τους, όμως μία μικρή ανασκαφή θα έδινε τις απαραίτητες απαντήσεις.
Τα Δημήτρια τελούνταν τον μήνα Οκτώβριο και απεύθυνονταν στη γονιμότητα, την γεωργία και στους γυναικείους ρόλους. Ήταν μια ευρέως διαδεδομένη γιορτή, που γιορταζόταν σε διάφορες ελληνικές κοινότητες με μοναδικές τελετουργίες και έθιμα. Μια βασική πτυχή της γιορτής ήταν η ανάκτηση υπολειμμάτων χοίρων από λάκκους, τα οποία στη συνέχεια αναμειγνύονταν με σπόρους και προσφέρονταν σε βωμό, συμβολίζοντας την ανανέωση και τη γονιμότητα.
Η γούρνα στα Παλάτια μπορεί να ήταν ένας πέτρινος λάκκος από ντόπιες ηφαιστειακές πέτρες όπου έβαζαν χοίρους από τους οποίους χρησιμοποιούσαν μετέπειτα τα υπολείμματά τους.
Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές οι αρχικές ημέρες εντάσσονταν στην Πυανοψία [μέσα,12-14 Οκτωβρίου] και ονομάζονταν αντίστοιχα άνοδος (ή καθόδος), νήστεια και καλλιγένεια. Τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος των Θεσμοφορίων τελούνταν υπό το φως των πυρσών τη νύχτα και συνοδευόταν από χυδαία τελετουργικά ή ακόμη κακοποιήσεις μεταξύ των γυναικών, ένα συνηθισμένο μέσο προώθησης της γονιμότητας.Στα Θεσμοφόρια, οι θυσίες ακολουθούνταν από εορταστικό συμπόσιο, που περιλάμβαναν τη θυσία χοίρων, ίσως σε αυτό να απέβλεπε η ύπαρξη της γούρνας.
Γιορτάζονταν παραδοσιακά ως τριήμερο φεστιβάλ και αποτελούνταν από τρία διακριτά μέρη: την Άνοδο, την εναρκτήρια πομπή μέχρι το Θεσμοφόριο, κατά την οποία όσες συμμετείχαν έκαναν τις θυσίες και έφεραν λατρευτικά σκεύη στον λόφο της Παλατιών, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει κάτι ανάλογο με αυτό στο Λόφο της Πνύκας.
Στα τέλη του φθινοπώρου προς τιμήν της Περσεφόνης και της Δήμητρας της προστάτισσας των αλωνιών, ευλογούσαν την περίοδο της γονιμότητας της γης για να εξασφαλίσουν την αφθονία της ετήσιας σοδειάς. Σε αντίθεση με τις περισσότερες γιορτές τα Θεσμοφόρια γιορτάζονταν μόνο από γυναίκες.
Οι αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν θυσίες ζώων που χρησιμοποιούνταν επίσης για να κερδίσουν την εύνοια των θεών, ιδίως σε περιόδους καταστροφών ή πριν από την ανάληψη κάποιας σημαντικής αποστολής, όπως μια στρατιωτική σύγκρουση.
Μία από τις σημαντικότερες γεωργικές τελετουργίες της γιορτής ήταν η θυσία χοιριδίων. Το τελετουργικό εμφανίζεται στον Διάλογο των Εταίρων.Σύμφωνα με τον Βυζαντινό Λουκιανό, την εποχή που ο Άδης συνέλαβε την Περσεφόνη, αυτή μάζευε λουλούδια, σε ένα οικόπεδο όπως αυτό που βρίσκεται σήμερα ο ναός στα Παλάτια, όπου ένας χοιροβοσκός, ο Ευβουλεύς, έβοσκε τους χοίρους του, δηλαδή δίπλα στον αρχαίο ναό.
Θεσμοφόριο Μέγαρο;
Καθώς ο Άδης πήρε την Περσεφόνη, όλοι στη γη έπεσαν στον Κάτω Κόσμο. Την πρώτη ημέρα της γιορτής, την Άνοδο, οι γυναίκες στα Θεσμοφόρια απέτιαν φόρο τιμής στην Περσεφόνη και τον τον βοσκό θυσιάζοντας χοιρίδια και θάβοντάς τα σε έναν λάκκο γνωστό ως μέγαρο. Ο λάκκος με τη συκιά μπορεί να ήταν το περίφημο Μέγαρο. Μια ομάδα γυναικών της Αστυπάλαιας [γνωστές ως Αντλερίες σε άλλα μέρη], ανακτούσαν τα λείψανα χοιριδίων από την προηγούμενη χρονιά [ή πιθανότατα από μια άλλη γιορτή γνωστή ως Σκίρα], τα οποία στη συνέχεια θα έφερναν πίσω στο βωμό.
Τη δεύτερη ημέρα, τη Νέστεια, οι Αστυπαλιώτισσες ήταν υποχρεωμένες να νηστέψουν. Τοποθετούσαν τα λείψανα των χοίρων σε βωμό, ανακατεμένα με κλαδιά πεύκου και κέικ σε σχήμα φιδιών και ανθρώπων λένε αρχαίες πηγές. Αυτά ήταν ευρέως αναγνωρισμένα σύμβολα γονιμότητας στον ελληνικό κόσμο οπότε δεν μπορούμε να μην υποθέσουμε ότι το ίδιο γινόταν στα Παλάτια. Όσες συμμετείχαν στην τελετουργία πίστευαν ότι τα υπολείμματα, όταν αναμειγνύονταν με σιτηρά, θα εξασφάλιζαν τη θεϊκή προστασία των καλλιεργειών τους. Λογικά τα έριχναν στα χωράφια τους για να είναι γόνιμα.
Η τελευταία ημέρα, γνωστή ως Καλλιγένεια, ήταν αφιερωμένη αποκλειστικά και μόνο στη γονιμότητα των γυναικών. Προσευχόντουσαν στην Ελευσίνια νύμφη και παραμάνα της Δήμητρας, την Καλλιγένεια, ζητώντας τη θεϊκή προστασία κυρίως για τη δική τους γονιμότητα. Οι γυναίκες σε αυτό το στάδιο επιδίδονται σε «τελετουργικές ασεβείς πράξεις», λένε χυδαία αστεία τα οποία είχαν σχέση με τη θεά Δήμητρα. Αυτό το τελετουργικό βασιζόταν στη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα των γυναικών.
Καθώς οι γυναίκες περιορίζονταν κυρίως στην οικιακή σφαίρα στην αρχαία Ελλάδα, τα Θεσμοφόρια έδιναν στις γυναίκες-συζύγους, την ευκαιρία να συμμετέχουν στη δημόσια ζωή. Η γεωργική γονιμότητα ήταν απαραίτητη για τη διατήρηση των πόλεων-κρατών, η γιορτή επέτρεπε στις γυναίκες να εγκαταλείψουν στιγμιαία τα οικιακά τους καθήκοντα και να αγκαλιάσουν την πολιτική ζωή του ελληνικού κόσμου. Σύμφωνα με τις γνωστές μέχρι σήμερα επιγραφές τελούνταν επίσης κατά την ελληνιστική και ρωμαική περίοδο του αρχαίου δήμου Ισθμιωτών, της Κω.
Γεωδίφης