Η ανακωχή των Ιταλών και η αποβίβαση αγγλικής δύναμης στην Κω
Στη φωτογραφία ο Συνταγματάρχης Φελίτσε Λέτζιο.
Μετά την καθαίρεση του Μουσολίνι από το Μέγα Φασιστικό Συμβούλιο (25-7-1943), ο βασιλιάς της Ιταλίας Βίκτωρ Εμμανουήλ ο Γ΄ θα διατάξει την κράτησή του και θα αναθέσει την πρωθυπουργία στον Στρατάρχη Pietro Badoglio. Ο Στρατάρχης Badoglio θα συνεχίσει τον πόλεμο, αλλά κάτω από το βάρος της συντριπτικής ήττας των φασιστών, θα υποχρεωθεί στις 3 Σεπτεμβρίου του 1943 να υπογράψει ανακωχή με το Συνασπισμό των Συμμαχικών Δυνάμεων. Οι πρώην σύμμαχοι των Ιταλών Γερμανοί ναζιστές έγιναν τώρα αντίπαλοί τους.
Η είδηση της ανακωχής θα ακουστεί πέντε μέρες αργότερα και θα έχει ευχάριστη απήχηση στα Δωδεκάνησα και στους Ιταλούς στρατιώτες, που νόμιζαν ότι σώθηκαν τα βάσανά τους και θα γύριζαν στις οικογένειές τους. Στην Κω τη βραδιά που μεταδόθηκε η είδηση της καθαίρεσης του Μουσολίνι και της ανάληψης της πρωθυπουργίας από τον Στρατάρχη Badoglio δύο νεαροί Κώοι, ο Βαγγέλης Σταυράκης και ο Παντελής Τριπολίτης συνέταξαν στην ιταλική γλώσσα και σε δύο αντίτυπα έκκληση προς τους Ιταλούς να προσχωρήσουν στην Κυβέρνηση ανακωχής και να συνεργασθούν με τους Συμμάχους.
Τα αντίγραφα της έκκλησης αναρτήθηκαν κρυφά στους τοίχους της Δημοτικής Αγοράς. Η Ιταλική όμως φρουρά του νησιού, που σύμφωνα με πληροφορίες, ανερχόταν σε 3.500-4.000 περίπου αξιωματικούς και οπλίτες (συμπεριλαμβανομένης και της αστυνομικής δύναμης των Καραμπινιέρων και της υπηρεσίας των Τελωνείων), πήρε διαταγή από το Διοικητή της Συνταγματάρχη Felice Leggio να παραμείνει πειθαρχημένη στις θέσεις της.
Τα ξημερώματα της 10ης Σεπτεμβρίου δύο Άγγλοι αλεξιπτωτιστές, ο Λοχαγός Johnson κι ένας Λοχίας, Κυπριακής καταγωγής ρίφθηκαν στην περιοχή του Αμπάβρη, οδηγήθηκαν στην Ιταλική Στρατιωτική Διοίκηση και ζήτησαν από τον Leggio να τους πει αν συμφωνεί με τη συνθηκολόγηση της Ιταλικής Κυβέρνησης. Ο Leggio παρέμενε αναποφάσιστος όχι μόνο γιατί φοβόταν τους Γερμανούς που βρίσκονταν στη Ρόδο, αλλά και γιατί ανάμεσα στους 6 Αντισυνταγματάρχες του υπήρχε διαφωνία.
Ύστερα από αλλεπάλληλες συσκέψεις των Ιταλών στρατιωτικών και μετά από ένα αποτυχόν σαμποτάζ που έκαμε μια δεκαμελής περίπου ομάδα Γερμανών αεροπόρων στο αεροδρόμιο της Αντιμάχειας, για το οποίο συνελήφθηκαν, ο Συντ/ρχης Leggio μεταπείστηκε και ζήτησε από τον Λοχαγό Johnson να καλέσει τις Βρετανικές Δυνάμεις στο νησί, για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης Γερμανικής επίθεσης.
Έτσι μεταξύ της 13ης και 29ης Σεπτεμβρίου, στα πλαίσια της σχεδιασθείσας αγγλικής επιχείρησης «Accolade» για την κατάληψη των Δωδεκανήσων σε συνεργασία με τις τοπικές ιταλικές δυνάμεις, κατέφθασε στην Κω το Βρετανικό εκστρατευτικό σώμα 1.500 περίπου αξιωματικών και στρατιωτών, με αρκετό αντιαεροπορικό οπλισμό, πυρομαχικά, καύσιμα και άφθονα τρόφιμα. Η αφίξεις των Βρετανών έγιναν σταδιακά και σε διάστημα μιας εβδομάδας, κυρίως στο αεροδρόμιο Αντιμάχειας με μεταγωγικά αεροπλάνα και στο λιμάνι της Κω με το πολεμικό ναυτικό τους.
Οι μέρες εκείνες για τους Κώους ήταν γεμάτες ενθουσιασμό και χαρά. Με αναπτερωμένες τις ελπίδες ο κόσμος υποδεχόταν την πρώτη αυτή Συμμαχική αποστολή, αποτελούμενη εκτός από Άγγλους και από Νοτιοαφρικανούς, Αυστραλούς, Νεοζηλανδούς και Ινδούς, οι οποίοι θα τεθούν υπό τη διοίκηση του Βρετανού Συντ/ρχη Kenyon και δύο άλλων αξιωματικών, που θα εγκαταστήσουν την έδρα τους στο παλιό κτίριο του πρώην ξενοδοχείου «Ζέφυρος», επί της πλατείας 7ης Μαρτίου.
Η πόλη της Κω για πολλές μέρες θα παρουσιάζει πολεμική όψη. Στην Πλατεία Ελευθερίας θα ακούγεται κάθε βράδυ ο ραδιοφωνικός σταθμός του ΒΒC, από τον οποίο οι Κώοι θα πληροφορούνται όλη την αλήθεια για τις πολεμικές εξελίξεις στα Ευρωπαϊκά μέτωπα, που λίγες μέρες πριν την απέκρυπτε το φασιστικό καθεστώς. Θα οργανωθεί από τους Άγγλους η άμυνα του νησιού, η οποία όμως θα αποδειχθεί ελλιπής, αδύνατη να αντέξει στην επικείμενη Γερμανική εισβολή. Τα καταδιωκτικά αεροσκάφη των Άγγλων δεν θα μπορέσουν να αναχαιτίσουν τα Γερμανικά στούκας, τα οποία, άλλωστε, το πρωί της 26ης Σεπτεμβρίου θα βυθίσουν τα αγκυροβολημένα στο Λακκί της Λέρου αντιτορπιλικά «Βασίλισσα Όλγα» και «Intrepid».
Το Βρετανικό Γενικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής διέθεσε για τις επιχειρήσεις στα Δωδεκάνησα, μετά από πολλές αναβολές και αμφιταλαντεύσεις λόγω των αναγκών σε άλλα μέτωπα, μόνο την 234 ταξιαρχία Μάλτας με 5 τάγματα πεζικού, μεταξύ των οποίων και το Ελαφρύ Τάγμα Πεζικού DURHAM (DLI) που ανέλαβε την Κω, και άλλες μονάδες υποστήριξης. Το εκστρατευτικό σώμα της Κω διέθετε, εκτός από το DLI, 1 πυροβολαρχία αντιαεροπορικών ταχυβόλων BOFORS των 40 χιλιοστών, 2 μοίρες αντιαεροπορικών πολυβόλων HISPANO των 20 χιλιοστών της RAF, 1 λόχο μηχανικού της ινδικής μεραρχίας, την 7η νοτιοαφρικανική μοίρα δίωξης και την 74η μοίρα δίωξης της RAF, αμφότερες με ένα σύνολο 20 περίπου καταδιωκτικών Spitfire V και επιπλέον τμήματα υποστήριξης διοικητικής μέριμνας.
Από τις 18 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 2 Οκτωβρίου (μια μέρα πριν από τη Γερμανική απόβαση και κατάληψη της Κω) θα πραγματοποιηθεί μεγάλος αριθμός αεροπορικών επιδρομών των Γερμανών εναντίον στρατιωτικών θέσεων των Άγγλων στο νησί της Κω. Το πρωινό, ειδικά, της 27ης Σεπτεμβρίου σμήνος Γερμανικών αεροπλάνων βομβάρδισε την πόλη της Κω. Στη διασταύρωση των οδών Βασ. Παύλου & Πεισάνδρου (στα ΝΑ αυτής της οδού), όπου οι Άγγλοι είχαν εγκαταστήσει αντιαεροπορικά πολυβόλα, έπεσαν βόμβες με αποτέλεσμα να υπάρξουν θύματα μεταξύ του άμαχου πληθυσμού. Οι βομβαρδισμοί επαναλήφθηκαν και το απόγευμα της ίδιας μέρας, γεγονός που ανάγκασε πολλούς κατοίκους να εγκαταλείψουν την πόλη και να μεταφερθούν στις εξοχές, ακόμη και μέχρι το Ασφενδιού.
Γεωδίφης με πληροφορίες από την Ιστορία της νήσου Κω, του Β.Χατζηβασιλείου