Τα Προπύλαια και ο ναός του Δία Πατρώου

«...Δαμᾶ χρηστὲ χαῖρε...οἵ με ὑπεριδόντες ὁμότεχνοι τῶν αὐτῶν, Ζεῦ πάτερ, ἀντιτύχοισαν, οἱ δ’ ὑπὸ γῆν θέντες ὄναιντο βίου...», Επιτάφιος Δάμα με επιτύμβιο επίγραμμα, ακέραιος τετράπλευρος βωμός από υπόλευκο μάρμαρο, βρέθηκε στην Κω, είναι του 1ου αιώνα π.Χ. Από τους Paton-Hicks [1891].

Πάνω, αρχαίo ανάγλυφo από την Κω. Σε αυτό αναπαρίσταται ο Δίας με την Ήρα και τον Ηρακλή. Εκδόθηκε το 1843 από τον Allan, John, στο κλασικό πόνημα του «A Pictorial Tour in the Mediterranean: Asia Minor-Grecian Archipelago-Greece-Ionian Islands...

«Ό,τι δεν μπορεί να ειπωθεί, θα θρηνηθεί»,Σαπφώ...

Τελικά το Ασκληπιείο βρέθηκε σε προάστιο της πόλης Κω σε λόφο που δημιουργήθηκε από τις διεργασίες ενός κοιμώμενου σήμερα ρήγματος το οποίο ως μαγνήτης τράβηξε τους πρώτους μύστες-θεραπευτές.

Ναός του Δία Πατρώου

«Ἀφιλλὶς Διὸς Πατρώιου».Βωμός Διός Πατρώιου. Στήλη από λευκό μάρμαρο, σπασμένη στο κάτω μέρος, βρέθηκε στην Βασιλική του Αγίου Γαβριήλ της  πόλης Κω, αρχές 2ου αιώνα π.Χ από M. Segre, Iscr. di Cos (1993).

Μία πομπική οδός συνέδεε την πόλη της αρχαίας Κω με το Ασκληπιείο, στο τέλος της οποίας βρισκόταν ένα μνημειακό ελληνιστικό πρόπυλο με προστώο και ένα κτίσμα άγνωστο χωρίς πληροφορίες που βρισκόταν δυτικά του.

To κτίσμα δεν ήταν άλλο από Ναό του Δία, σύμφωνα με τα ιταλικά αρχεία και τον σπουδαίο αρχαιολόγο L.Laurenzi. 

Το 1931 ο Ιταλός αρχαιολόγος βρήκε επιγραφή κοντά στα ερείπια του, που έλεγε:«όρος τεμένους Διός πατρώου». Τα χαρακτηριστικά του χώρου παραπέμπουν σε αρχαίο ναό, βωμό όμως η επιγραφή δεν είναι γνωστό άν ακόμη υπάρχει.

Τα ερείπια απο την ύψιστη θεότητα του αρχαιοελληνικού πανθέου, σημειώνονται ως «Tempio di Giove» στους ιταλικούς γεωγραφικούς και κτηματολογικούς χάρτες. 

Πρέπει να είναι ελληνιστικής περιόδου, βρίσκεται στην αρχαιολογική ζώνη Β΄ του Ασκληπιείου Κω, κάτω από τα εκδοτήρια εισιτηρίων και δίπλα στον δρόμο που οδηγεί προς τον Αγιο Δημήτριο.

Βωμός του Δία υπήρχε κοντά στα προπύλαια σε χώρο με σχετικά κοινή τυπολογία με αυτό της Κω, στο Ασκληπιείο των Επιδαύριων.

Στην Επίδαυρο τον 16ο αιώνα π.Χ, ο χώρος χρησιμοποίηθηκε σε πρώην οικισμό της Εποχής του Χαλκού [2800-1800 π.Χ] και διατηρήθηκε έως τον 11ο αιώνα π.Χ. Περίπου το 800 π.Χ σε αυτή τη θέση ιδρύθηκε θεραπευτικό ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα Μαλεάτας. Η λατρεία του γιού του Ασκληπιού καθιερώθηκε τον 6ο αιώνα π.Χ. Το νέο ιερό στην κοιλάδα οργανώθηκε γύρω από το «Ιερό Φρέαρ», βασικό στοιχείο της ίασης, που επιτυγχανόταν με τη διαδικασία της κάθαρσης και της «εγκοίμησης» κοντά στο νερό. Αργότερα ενσωματώθηκε στη στοά του Αβάτου και στο χώρο του πρώτου βωμού και των τελετουργικών γευμάτων. 

Ο μεγάλος πατέρας Δίας ήταν μετεωρολογικός θεός, ελεγκτής της αστραπής, του κεραυνού και της βροχής. Οι Κύκλωπες προμήθευσαν τον Δία με τα μετεωρολογικά εργαλεία και το σφυρί, τα οποία από τότε έγιναν σύμβολα της δύναμής του.

Γνωστός ερωτύλος, είχε πάντα σχέσεις με γυναίκες και κανένας μύθος δεν τον έχει παρουσιάσει ως άκαρπο. Συχνά άλλαζε μορφή για να πλησιάσει και να ρίξει με δόλιο τρόπο τις υποψήφιες ερωμένες του. Είχε πολλά επίθετα μεταξύ αυτών,  Ξένιος όπως είδαμε και Πατρώος. Όμως τι ήταν ο πατρώος θεός;

Πατρώοι θεοί;

«θεοῖς πατρῴοις ὑπὲρ ὑγείας Γαΐου Στερτινίου Ἡρακλείτου υἱοῦ Ξενοφῶντος, φιλοκαίσαρος, φιλοσεβάστου,φιλοκλαυδίου, δάμου υἱοῦ, φιλοπάτριδος, εὐσεβοῦς ,εὐεργέτα τᾶς πατρίδος».Αφιέρωση για την ευημερία του  Κώου ιατρού Στερτινίου Ξενοφώντα. Άθικτη βάση από λευκό μάρμαρο με χαραγμένο αέτωμα. βρέθηκε στην Κω, περίπου του 1-50 μ.Χ. Από Paton-Hicks [1891].

Θεοί που συνδέονται με έναν πατέρα, εξ ου και κοινώς «προγονικοί ή «κληρονομικοί» θεοί, μας λέει ο Robert Parker :

«Υπάρχει σαφής ομοιότητα μεταξύ της χρήσης του επιθέτου εδώ και σε φράσεις όπως ἱερὰ πατρῷα, προγονικά ιερά και οὐσία πατρῴα, κληρονομιά ενός ανθρώπου: οι θεοί, όπως και οι βωμοί τους, είναι κατά την έννοια κληρονομική ιδιοκτησία εξού και τα ονόματα των πατρώων θεών. Συχνά ακολουθείται από κτητικό γενέθλιο ή άλλη παρόμοια ερμηνεία». 

«Μπορούν να διακριθούν δύο χρήσεις: (1) σε πατριωτικές εκκλήσεις [π.χ. Αισχύλος, Πέρσες] και παρόμοια συμφραζόμενα, φαίνεται να είναι ολόκληρο  καθιερωμένο πάνθεον του κράτους. (2) συγκεκριμένοι θεοί είναι προστάτες σε συγκεκριμένες ομάδες ή άτομα. Με άλλους όρους, συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες λατρεύουν παραδοσιακά, συγκεκριμένα ιερά [τα οποία κατέχουν]. Έτσι στο Θεσμοφόρο της Θάσου έχουν βρεθεί μια σειρά από βωμούς που φέρουν επιγραφές όπως «[βωμός] του Δία Πατρώου των Νεοφαντιδέων» [συγγενική ομάδα], «του Διός Αλάστορος Πατρώου των Φασταδαίων».

Νοτιοανατολικά από τον Ναό του Δία Πατρώου υπήρχαν τα Προπύλαια του ιερού μνημείου.

Στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική

Το προπύλαιο ήταν η κύρια πύλη εισόδου σε ένα σημαντικό κέντρο ή σε περίβολο ιερού της αρχαιότητας.

Η ελληνική λέξη «προπύλαιον» είναι η ένωση του προθέματος προ, «πριν, μπροστά από» συν την «πύλη», που σημαίνει κυριολεκτικά αυτό που βρίσκεται μπροστά από τις πύλες. 

Μνημειώδεις πύλες έχουν βρεθεί παντού. Συχνά, οι πύλες πρόσβασης σε ένα γυμνάσιο ή στο παλάτι ονομάζονται επίσης προπύλαια.

Προπύλαια, κατασκευάζονταν αρκετά φαρδιά ώστε να μπορούν να περάσουν άρματα. Κάτι το οποίο δεν ισχύει στην Κω, καθώς τα άρματα έμεναν έξω από τις κύριες εγκαταστάσεις.

Τα πιο γνωστά Προπύλαια ήταν οι μνημειώδεις πύλες της Ακρόπολης,  παραγγέλθηκαν από τον Αθηναίο ηγέτη Περικλή για να ανοικοδομηθεί η Ακρόπολη στο τέλος των Περσικών Πολέμων. 

Τα σχεδίασε ο Μνησικλής, αποτελούσαν την μεγάλη είσοδο στην Αθηναϊκή Ακρόπολη [ξεκίνησε το 437 π.Χ]. Η αρχιτεκτονική είναι μοναδική στο ότι οι οριζόντιες δοκοί στην οροφή στηρίζονταν σε μαρμάρινες δοκούς, οι οποίες στηρίζονταν σε σιδερένιες ράβδους. Η μόνη άλλη γνωστή χρήση μετάλλου στην ελληνική αρχιτεκτονική για δομικούς σκοπούς είναι ο Ναός του Δία στο Agrigento [Παγκόσμια Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια].

Μια τοποθεσία στην κορυφή ενός λόφου ήταν πολύ επιθυμητή: στρατιωτικά, ως ακρόπολη προστάτευε και θρησκευτικά, επειδή ο λόφος ήταν εμποτισμένος με φυσικά και γεωλογικά μυστήρια. Έπρεπε να είναι ένας μη συνηθισμένος  τόπος που να υποδηλώνει όμως την θεική παρουσία.

Το όνομα προπύλαια αναφέρεται επίσης σε διάφορες μνημειακές πύλες, νεοκλασικού και ρομαντικού ρυθμού, που χτίστηκαν στα τέλη του 18ου και 19ου αιώνα. Περιλαμβάνουν το Propyläen του Μονάχου (1862) και την Πύλη του Βρανδεμβούργου του Βερολίνου [1784].

Όμως, το παλαιότερο γνωστό ανεξάρτητο προπύλαιο είναι αυτό που βρίσκεται στην περιοχή του παλατιού στις Πασαργάδες του 6ου αιώνα π.Χ, πρωτεύουσα των Αχαιμενιδών. Η Πύλη R, συναντάται στο ανατολικό άκρο της περιοχής του παλατιού, ίσως ήταν ο αρχιτεκτονικός προκάτοχος της Πύλης όλων των Εθνών στην αρχαία Περσέπολη.

Τα Προπύλαια του Ασκληπιείου δεν υπάρχουν από τον 4ο αιώνα μ.Χ, όμως οι αρχαιολόγοι έχουν βρεί ίχνη τους.

Προπύλαια του Ασκληπιείου

Μία πρώτη εξωτερική μνημειώδης κλίμακα με 23 σκαλοπάτια και πλάτους 13 μ. μας καλωσορίζει στα Προπύλαια στο κατώτερο άνδηρο. Ακολουθεί η μεγάλη ορθογώνια πλατεία με μεγάλες διαστάσεις. 

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις του Ασκληπιείου αναπτύσσονται από Βορρά προς Νότο σε 4 ανδηρα, που συνδέονται μεταξύ τους με μεγάλες κλίμακες.

Αναλημματικός τοίχος του 3ου αιώνα π. Χ χωρίζει το 4ο από το 3ο άνδηρο, είναι φτιαγμένος από ντόπια υλικά.

Ανατολικά είναι το «Βαλανείο ή Μικρές Θέρμες», τον λουτρώνα του 3ου αιώνα μ.Χ που ανακάλυψε ο Laurenzi, το 1930- πριν από την εύρεση του ναού του Δία Πατρώου.

Στο 4ο άνδηρο, με τα Προπύλαια και το Βαλανείο-Μικρές Θέρμες, πάνω από τον αναλημματικό τοίχο υποστηρίχθηκε η ύπαρξη Αβάτου από μελετητές κάτι το οποίο δεν έχει επιβεβαιωθεί.

«Γνωρίζουμε ότι τέτοια έργα χτίζονταν συχνά κοντά στις πύλες της πόλης και ότι ήταν απαραίτητοι για ιερά », αναφέρει ο R.Herzog.

Στο κέντρο της Κάτω Στοάς του κατώτερου ανδήρου κατέληγε η μεγαλοπρεπής κλίμακα. Εκεί υπήρχε το μνημειακό πρόπυλο με Προστώο από 4 δωρικούς κίονες αντίστοιχους με αυτούς της  στοάς, με αετώματα, σύμφωνα με τον Herzog και από τα οποία ακόμη υπάρχουν τα θεμέλια στον αναλημματικό τοίχο. 

Επίσης ελληνιστικός μικρός ναός, βρέθηκε στο πρώτο άνδηρο από τον Γερμανό ανασκαφέα ο οποίος παραμένει αταύτιστος μέχρι σήμερα.Μπορεί να είναι της Αρτέμιδος της δίδυμης αδελφής του Απόλλωνα στο ιερό άλσος του. Πρώτη γεννήθηκε η Άρτεμις και ύστερα ο Απόλλων λέει η μυθολογία μας.

Είναι πιθανό να υπήρχε νότιο Πρόπυλο όπως συμβαίνει στον ναό της Επιδαύρου.

Πως χάθηκαν;

Η δωρική κιονοστοιχία των Προπυλαίων ήταν φτιαγμένη από ντόπιο τραβερτίνη μάλλον του Πυλιού και θεμέλια από ιγνιμβρίτη της Κεφάλου.

Είναι του 3ου αιώνα π.Χ, 300-250 π.Χ ή του 2ου αιώνα π.Χ σύμφωνα με άλλους, την εποχή ανοικοδόμησης του Μέγα ναού του Ασκληπιού, λίγο μετά το πρόπυλο της Κνίδου.

Όπως και να' χουν τα πράγματα ήταν ελληνιστικής περιόδου, πιθανώς έπαθαν ζημιές και  αποκατάθηκαν μετά από τον σεισμό του 199/198 π.Χ από τον Ευμένη Β' ηγεμόνα-βασιλιά της Περγάμου, γνωστό για το μεγάλο πολιτιστικό του έργο και την επέκταση της Βιβλιοθήκης της Περγάμου, της δεύτερης πιο σπουδαίας μετά της Αλεξάνδρειας του αρχαίου κόσμου.

Ζημιές ίσως έγιναν και από τον σεισμό του 139 μ.Χ, όμως αποκαταστάθηκαν.

Τα προπύλαια ήταν σημαντικά για την λειτουργία του Ασληπιείου ως λατρευτικού και θεραπευτικού κέντρου, ήταν εκεί σε όλη την διάρκεια της ιστορίας του, καθώς από την βόρεια είσοδο περνούσαν όλοι οι επισκέπτες του.

Μετά  από 7 αιώνες ιστορίας τα Προπύλαια χάθηκαν οριστικά από τον μέγα καταστροφέα του οχυρού πνεύματος της ιατρικής, τον σεισμό του 334 μ.Χ.  

Ο Γερμανός αρχαιολόγος, τι λέει;

O Herzog, το 1932 μας δίνει περισσότερες πληροφορίες στο βιβλίο του για αυτόν τον ιδιαίτερο χώρο του Ασκληπιείου. Η απόδοση του κειμένου είναι από τον αυτατοποιημένο μεταφραστή της Google, δείξτε την δέουσα κατανόηση, ο γεωδίφης δεν ομιλεί την γερμανική:

ΑΝΔΗΡΟ XV-III 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εγκαταστάσεις στους πρόποδες του τοίχου αντιστήριξης ΙΙ/ΙΙΙ εξυπηρετούσαν την λειτουγία του χώρου. Υπό αυτή την έννοια, μπορούμε επίσης να αναφερθούμε στη μεγάλη πλατεία, η οποία συνόρευε νότια από το τείχος της ταράτσας με την αφθονία του νερού και από τις άλλες πλευρές με μεγαλοπρεπείς κιονοστοιχίες με παρακείμενους θαλάμους, ως πλατεία...Αντιπροσωπεύει ένα τετράγωνο, η ανωμαλία του οποίου ήταν ελάχιστα αντιληπτή στο μάτι. Οι διαστάσεις του... είναι περίπου: βόρεια πλευρά 93μ, ανατολική 47,50μ, νότια 90, δυτικά 45 μ. Το γεγονός ότι ήταν απαλλαγμένο από μεγαλύτερα κτίρια εσωτερικά -τουλάχιστον στη μέση- οφείλεται πιθανώς στην ιχνηλάτηση δύο μεταγενέστερων, πιθανώς μετα-αρχαιολογικά αποστραγγιστικά κανάλια από τις σκάλες ΙΙ/ΙΙΙ έως τις σκάλες III/IV, καθώς και από μια κατά μήκος και μια διαγώνια τάφρο, αν και δεν βρέθηκαν πουθενά θεμέλια. Στην άκρη της πλατείας αναδύθηκαν επί τόπου θεμέλια βάσεων αγαλμάτων στη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά και κοντά μεγάλος αριθμός βάσεων που ανήκαν σε αυτά. Το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε και για την ανατολική πλευρά. Το βόρειο μισό της πλατείας φαίνεται να έχει «ξυριστεί» μέχρι τα θεμέλια. Η σκάλα προς το 3ο άνδηρο [III] μετακινείται προς τα ανατολικά και πάλι προς τα πάνω σκαλοπάτια, αλλά είναι σχεδόν ακριβώς στη μέση της πλατείας... Ούτε μια πλάκα σκαλοπατιών δεν υπάρχει πλέον επί τόπου. Σε αντίθεση με το 1ο άνδηρο[I] του οποίου οι αίθουσες αρχικά δεν είχαν θαλάμους, αυτές στην κάτω βεράντα ήταν ήδη διπλές αίθουσες στο πρώτο συγκρότημα, δηλαδή στενά, επιμήκη κτίρια χωρισμένα σε θαλάμους με ανοιχτές αίθουσες μπροστά, με τις οποίες συνδέονταν με πόρτες. Οι αίθουσες έχουν όλα τα στοιχεία και τις ιδιαιτερότητες των συνηθισμένων ελληνιστικών δαπέδων, όπως βλέπουμε σε ανοιχτούς χώρους στην Πέργαμο, τη Μίλητο, τις Αιγές και αλλού. Ο σχεδιασμός των λεπτομερειών εξακολουθεί να είναι σαφώς κλασικός-δωρικός [Antenkapitell και σίμη]... δηλαδή πρώιμο ελληνιστικό, προγενέστερο από το Γυμνάσιο της Περγάμου. Ο ανατολικός τομέας του αναλημματικού τοίχου με τους θαλάμους που εφάπτονται προς τα νότια καταστράφηκε από την κατασκευή του ρωμαϊκού ξενώνα, στη βορειοανατολική γωνία από τα ρωμαϊκά λουτρά. Ο βόρειος ακραίος τοίχος τραβήχτηκε πίσω κατά μήκος του ξενώνα και σώζεται ακόμα στον νότιο τοίχο του υπογείου διαμερίσματος. Ο δυτικός τομέας του αναλημματικού τοίχου έχει πλέον εξαφανιστεί εντελώς σε ορισμένα σημεία στα δυτικά. Το τείχος είχε ήδη καταρρεύσει στην αρχαιότητα και ξαναχτίστηκε...για μεγαλύτερη ασφάλεια, με ισχυρά στηρίγματα να προεξέχουν προς τα βόρεια. Αυτές οι ανακαινίσεις άλλαξαν κάπως την πορεία του αναλημματικού τοίχου και οι δύο συμμετρικές πτέρυγες δεν έχουν πλέον το ίδιο βάθος στους διατηρημένους θεμελιώδεις τοίχους τους... Τα τμήματα του τοίχου που σώζονται στη δυτική πτέρυγα δείχνουν τον τύπο κατασκευής και ... τεχνολογία του παλαιότερου κτιρίου ...επίσης το τμήμα ή μέρη του κτιρίου που βρίσκονταν στη θέση του... Τα θεμέλια των τοίχων κάτω από το επίπεδο του εδάφους αποτελούνται από... ασβεστόλιθο. Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο στρώματα δειγμάτων τοίχου, το καθένα με το ίδιο πάχος με τον τοίχο, από τη ΝΔ γωνία της αίθουσας. δύο τετράγωνα κίτρινου τόφφου. Αυτά τα στρώματα ομαδοποιούνται από μια λεπτή, συνεχή πλάκα κάλυψης. Πάνω από αυτό έρχονται υψηλά στρώματα....Το μεσαίο πεδίο, που διαφέρει ...απλώς και μόνο λόγω της κάπως πιο τραχιάς ποιότητάς του ...τεχνικά, αυτή η κατασκευή γίνεται με εξαιρετική προσοχή και ακρίβεια. Η Εξέδρα και ο Ναός Β εκτελούνται με την ίδια τεχνική και είναι και τα δύο πρώιμα ελληνιστικά, και σίγουρα δεν διαφέρουν πολύ ως προς τη χρονολόγηση από τα κτήρια που μόλις αναφέρθηκαν. Το παλαιότερο κτίριο D είναι ακριβώς παράλληλο με το ναό Β. Οι πολλές βάσεις για αναθήματα μπροστά από την πρώην πρόσοψή του δείχνουν επίσης μια ορισμένη σχέση με εκείνες που περιβάλλουν τον ναό. τα θεμέλια παλαιότερων κτιρίων που εξακολουθούν να υπάρχουν υπόγεια παντού μεταξύ Ε, Εξέδρα και Β σταματούν στην περιοχή που καταλαμβάνει ο Β. Δεν υπήρχαν παλαιότερα κτίρια κάτω από το Β. Η γενική κάτοψη του 3ου άνδηρου [III] δείχνει ξεκάθαρα ότι η διάταξη της πλατείας ήταν αρχικά πολύ απλή. μια απλή σειρά από θαλάμους και στις τρεις πλευρές. Η θεμελίωση του αντιστοιχεί στον στυλοβάτη και φαίνεται ιδιαίτερα καλά στο νότιο άκρο της δυτικής πτέρυγας. Το μόνο σημαντικό συστατικό είναι τα ρωμαϊκά ιαματικά λουτρά, στα οποία έπεσε θύμα η ανατολική σειρά των θαλάμων. Επιπλέον, το ανατολικό τμήμα της σειράς των θαλάμων στη βόρεια πτέρυγα χτίστηκε εν μέρει από ένα ρωμαϊκό κτίριο [Hospitium, Κεφάλαιο XVIII]...το δημόσιο αποχωρητήριο που προστέθηκε στα ανατολικά [Κεφάλαιο XVII] δεν επηρέασε την παλιά εγκατάσταση. Όλα τα διάφορα θεμέλια που αποκαλύφθηκαν κοντά στις στοές ανήκουν στο αρχικό συγκρότημα. Αυτό που συνέβη με την πάροδο του χρόνου με τον τοίχο αντιστήριξης  2ου-3ου [II/III] μπορεί επίσης να βρεθεί εδώ στο 3ο-4ο [III/IV]: η προηγούμενη κατάρρευση του τείχους και η ανακατασκευή του σε ογκόλιθους από τον παλιό τοίχο, χρησιμοποιώντας κονίαμα, καθώς προσθήκες, για να εξασφαλιστεί μεγαλύτερη ασφάλεια. Η διαίρεση των θαλάμων στη βόρεια πλευρά δεν έχει μείνει ανέγγιχτη. Μεταξύ των εγκάρσιων τοίχων που φαίνονται στην κάτοψη...αρκετοί είναι από καφέ και πράσινο. Στο τελευταίο βρήκα πολυάριθμα θραύσματα γείσου και πολύ κακοποιημένη αρχιτεκτονική από το Ναό Β. Το κτίριο της πύλης βρίσκεται στον άξονα της βόρειας πτέρυγας, δηλαδή η κύρια είσοδος όχι μόνο για την κάτω βεράντα αλλά για ολόκληρο το ιερό. Δυστυχώς, μόνο το πορώδες θεμέλιο διατηρείται ελάχιστα. 

ΘΕΡΜΕΣ

Οι τοίχοι των ιαματικών λουτρών διατηρούνται ακόμη στη σημερινή τους κατάσταση και παρουσιάζουν κακή κατασκευαστική τεχνολογία, γεγονός που προέρχεται και από το γεγονός ότι κατασκευάστηκαν από σπόλια, που ελάχιστα χρησίμευαν για τέτοιους τοίχους. Τα καλύτερα μέρη του συγκροτήματος μπορούν να χρονολογηθούν στην περίοδο των Αντωνίνων το νωρίτερο, πιθανότατα όχι μέχρι τον 3ο [ΙΙΙ] αιώνα. Η έκταση των ιαματικών λουτρών στα ανατολικά και βόρεια είναι εντελώς απροσδιόριστη. Από τα παρόντα συνάγεται το συμπέρασμα ότι έχει ανασκαφεί μόνο ένα μικρό τμήμα του. Το διαμέρισμα κελάρι με τους τρεις μικρούς θαλάμους ανατολικά του προπύλου στη βόρεια πτέρυγα μπροστά από το 3ο άνδηρο [III], είναι προγενέστερο....Η μεγάλη επέκταση του ιερού, που έγινε στην ύστερη ελληνιστική περίοδο, άφησε το παλαιότερο κτίριο της αγοράς σχετικά ανέγγιχτο, πραγματοποιήθηκε προς την ανοδική κατεύθυνση δημιουργώντας υπέροχες σκάλες και έναν όμορφο ναό που περιβάλλεται από μαρμάρινες αίθουσες. Η κάτω βεράντα είναι το μόνο μέρος του συγκροτήματος που, παρά κάποιες μεταγενέστερες αλλαγές, έχει διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό την αρχική του εμφάνιση και ως εκ τούτου διευκολύνει την κατανόηση των άλλων κατεστραμμένων κτιρίων. 

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ

Η μεγάλη ορθογώνια αυλή, πλάτους περίπου 50 μ. και περίπου με διπλάσιο μήκος, είναι ελαφρώς μετατοπισμένη από τις ψηλότερες βεράντες. Η πλατεία περιβαλλόταν από στοές, πίσω από τις οποίες βρίσκονταν οι αίθουσες, τα δωμάτια, τα καταστήματα για τους επισκέπτες και άλλες ανάγκες του ιερού. άνοιγαν όλα προς τη στοά που χρησίμευε ως σύνδεσή τους. Στα νότια, το συγκρότημα έγερνε στο ψηλότερο, μεσαίο πεζούλι, το οποίο στηριζόταν από πανίσχυρα τείχη... Οι πλευρικές προσβάσεις στην ταράτσα υποτίθεται ότι είναι μεταξύ αυτών και των τοίχων. Η κύρια είσοδος από έξω βρισκόταν στον άξονα της βόρειας πτέρυγας και ταυτόχρονα ολόκληρου του συγκροτήματος, και τονιζόταν από πρόπυλο. Από το πιο επιβλητικό σχέδιο αυτής της εισόδου, που ήταν προσβάσιμο από αντίστοιχη μνημειακή σκάλα, δυστυχώς σώζεται μόνο η κάτοψη στα θεμέλια, που μαρτυρεί το μέγεθός της.

ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΙΘΟΥΣΩΝ

Η αυλή περιβαλλόταν μόνο από στοές στις τρεις πλευρές. προς τα νότια έβλεπε τον τοίχο αντιστήριξης. Το γεγονός ότι οι αίθουσες άνισου μήκους καταλήγουν και οι δύο με παραστάσεις προς τα νότια είναι απόδειξη αυτού. Η μακρύτερη ανατολική αίθουσα, όπως και η δυτική, σχημάτιζε ορθή γωνία με τη βόρεια πτέρυγα να διατρέχει. Όπως έδειξε η επαναμέτρηση, δεν ήταν σε οξεία γωνία με αυτόν, όπως φαίνεται στα παλαιότερα σχέδια. Το δάπεδο της μεγάλης αυλής ήταν φτιαγμένο από «χτυπημένο;» χώμα, όπως και το δάπεδο των γύρω αιθουσών. Με εξαίρεση διάφορα βάθρα και βάσεις για αναθήματα και αγάλματα, καθώς και άλλα αντικείμενα που εκτίθενται κατά μήκος των στοών...

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Kos-Rudolf Herzog,1932

2.Ιστορία των σεισμών της Κω,2018-2023

3.Το Ασκληπιείο της Κω-Ιακ.Ζαρράφτης,1912

4.Αρχεία L.Morricone-L.Laurenzi,saia

5.Ένα φωτογραφικό ταξίδι στο Ασκληπιείο Κω [1901-2014]

https://geogeodifhs.blogspot.com/2019/12/1901-2014.html

6.Παλιές Φωτογραφίες της Κω/ΦΒ

7.Το Ασκληπιείο της Κω-Β.Χατζηβασιλείου

8.Ασκληπιείο της Κω-Δ.Μποζνάκης

9.Παιδί της Ρέας, τριλογία

10.Encyclopaedia Britannica

11.Αρχαιολογικός χώρος Ασκληπιείου Επιδαύρου

http://odysseus.culture.gr/h/3/gh3530.jsp?obj_id=2374

12. «Patrōoi theoi», Robert Parker 

https://oxfordre.com/classics/display/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-4792

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Γιατί η ιερή σιωπή του Ναού του Δία Πατρώου σαν ένα ποίημα από τις καρδιές των προγόνων μας, ψιθυρίζει: Κανένας φίλε μου, δεν είναι ελεύθερος, εκτός από τον Δία [Αισχύλος].

Η γεωγραφία των Προπυλαίων και του Ναού του Δία Πατρώου, δορυφορική εικόνα.

Το Ασκληπιείο πριν από την ανασκαφή του R.Herzog.

Ασκληπιείο 1936, από νότο, ο Ναός του Δία αριστερά του δρόμου, ακόμη δεν έχουν φυτευτεί τα κυπαρίσσια και δεν εχει φτιαχτεί η μνημειώδης κλίμακα των Προπυλαίων.

Προπύλαιο πρόσβασης στο ιερό, πριν το 1936; Διακρίνεται ο Ναός του Δία, Πατρώου και τα φυσικά άνδηρα του υψώματος, στο βάθος η οροσειρά του Δίκαιου.Το Ασκληπιείο της Κω κρύβει πολλά μυστικά. O αρχαιολόγος Morricone λίγο πριν φτάσουν οι Γερμανοί βρήκε μυκηναϊκά εργαλεία και όπλα από το πλούσιο παρελθόν του.

Ασκληπιείο Κω, σε αεροφωτογραφία της δεκαετίας του ΄50.

Τα Προπύλαια, αριστερά κάτω, με την κλίμακα και το Προστώο στο ελληνιστικό Ασκληπιείο της Κω σύμφωνα με τους Herzog-Schazmman, 1932.

Από το 4ο άνδηρο η κλίμακα των Προπυλαίων του Ασκληπιείου της Κω. Αποκαταστάθηκε από τους Ιταλούς αρχαιολόγους και μηχανικούς, σήμερα έχει πλάτος 13 μ. και φέρει 23 σκαλοπάτια.

Αναπαράσταση του ελληνιστικού Ασκληπιείου με τα Προπύλαια, το Προστώο και την Κάτω Στοά στην είσοδο και τα σκαλοπάτια που οδηγούσαν στο 3ο άνδηρο, πριν από την δημιουργία των Μεγάλων και Μικρών Θερμών.

Ο Ιταλός βασιλιάς Vittorio Emmanuele στον «θησαυρό» του Ασκληπιείου Κω, το 1928. Δίπλα του όρθιος ο αρχαιολόγος Luciano Laurenzi, διευθυντής της τότε αρχαιολογικής υπηρεσίας των ιταλικών νησιών του Αιγαίου και κύριος ερευνητής του 4ου άνδηρου του Ασκληπιείου, με τον οποίο συχνά είχε επαφές ο R.Herzog.

«Προτομή του Δία», μη αναγνωρισμένος χαράκτης - William Henry Goodyear, A History of Art: For Classes, Art-Students, and Tourists in Europe, A. S. Barnes & Company, Νέα Υόρκη, 1889[ Από τον Dave Pape]. Το Ζηνί της Κεφάλου πήρε το όνομα του από βωμό αφιερωμένο στον Δία. Επιγραφές μαρτυρούν τη  χρήση της δοτικής από τους Κώους- Ζευς, του Ζηνός, τω Ζηνί. Ο Αν. Καραναστάσης έγραψε ότι αρχαία ίχνη βωμού του Δία βρέθηκαν στο βουνό. Το Ζηνί αντί του Δίι επιβεβαιώνεται από αρχαία κωακή επιγραφή «έθυε[θυσίαζε] Ζηνί βουντέλεον»του 4ου-3ου αιώνα π.Χ. Την δοτική του Ζευς [Ζηνί] έχει χρησιμοποιήσει και ο Όμηρος. 

Ναός του Πατρώου Δία κατά τον L.Laurenzi, δυτικά απο τα Προπύλαια του Ασκληπιείου.

Ο Απελλής μας φιλοτέχνησε την πιο γνωστή εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος μοιάζει με τον Δία Κεραυνοφόρο. Είχε τοποθετηθεί στο μεγάλο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι τα δάχτυλα φαίνονταν να προεξέχουν και ο κεραυνός να βγαίνει από τον πίνακα. Ο Αλέξανδρος απεικονιζόταν καθιστός και το αρχέτυπο πιθανόν ανάγεται στη φειδιακή πλαστική εικόνα του Δία στην Ολυμπία. Στην φωτογραφία μία τοιχογραφία του 1ου αι. μ.Χ. από την οικία των Vettii στην Πομπηία που ίσως απηχεί στον πίνακα του Απελλή [Soprintendenza Archeologica di Pompei].

Ναός του Δία Πατρώου, στο βάθος η απέναντι μικρασιατική ακτή.