Η προσωπική υγιεινή στην ρωμαϊκή Κω;
Το Ασκληπιείο της Κω, η δυτική συνοικία και η Αγορά της Κω έχουν τις κατάλληλες απαντήσεις για την υγιεινή των Κώων κατά τα ρωμαικά χρόνια. Ιδιαίτερα μελετημένη είναι η λατρίνα του θεραπευτικού συγκρότηματος, από την οποία μπορούμε να αντλήσουμε πολύτιμες πληροφορίες.
Λατρίνα του Ασκληπιείου
Ήταν ένα δημόσιο αποχωρητήριο των αρχών του 3ου αιώνα μ.Χ σύμφωνα με τον R.Herzog, με αρκετά κοινά στοιχεία με την βεσπασιανή της δυτικής συνοικίας της πόλης Κω με τις μεγάλες Θέρμες που βρέθηκαν από τους Ιταλούς αρχαιολόγους .
Πρόκειται για σχεδόν τετράγωνη κατασκευή, με διαστάσεις 10μ.Χ12μ. κατά τον Γερμανό αρχαιολόγο, στη νοτιοδυτική γωνία του συγκροτήματος του προτελευταίου ανδήρου, το οποίο διέθετε impluvium - μία τετράγωνη λεκάνη στο κέντρο του αίθριου αρχαίου ρωμαϊκού σπιτιού, που δεχόταν το νερό της βροχής από ένα άνοιγμα στην οροφή.
Στο κέντρο του κτιρίου υπήρχαν 6 πεσσοί, που στήριζαν το άνοιγμα στη στέγη και χρησίμευε για φωτισμό και ως έξοδος για τον καπνό.
Ένας μικρός επιμήκης χώρος με πλακόστρωση στο βόρειο τμήμα της ερμηνεύθηκε ως κόγχη κρήνης και δίπλα σε αυτόν ήταν ένας πρόσθετος χώρος για την φύλαξη αντικειμένων.
Ήταν φτιαγμένο από ντόπια υλικά κυρίως από μάρμαρο στο εσωτερικό, ιγκνιμβρίτη και γκρι ασβεστόλιθο.
Ο Herzog εκτιμάει ότι λειτούργησε έως τα βυζαντινά χρόνια, όμως η κτιριακή δομή ίσως εγκαταλείφθηκε νωρίτερα.
Καταστράφηκε από σεισμό πιθανώς του 334 ή ακόμη του 469 μ.Χ ή από συνδιασμό και των δύο. Τα φερτά υλικά κάλυψαν την βεσπασιανή μέχρι που ο Herzog και οι συνεργάτες την έφεραν στο φως στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.
Ρωμαϊκές δημόσιες τουαλέτες
Έμοιαζαν πολύ με τις αρχαίες ελληνικές, των προκατόχων τους: δωμάτια επενδεδυμένα με πέτρινα ή ξύλινα παγκάκια τοποθετημένα πάνω από έναν υπόνομο.
Ένα εργαλείο που ονομάζεται τερσόριο- tersorium «χρησιμοποιήθηκε για τον καθαρισμό των γλουτών μετά την αφόδευση».Φανταστείτε μια λούφα, αλλά από φρέσκο θαλάσσιο σφουγγάρι, στερεωμένο σε μια ξύλινη βέργα.
Οι ρωμαϊκές δημόσιες τουαλέτες ήταν μια ουσιαστική πτυχή της αρχαίας ρωμαϊκής αστικής υποδομής.
Οι Ρωμαίοι ανακύκλωσαν τα λύματα των δημόσιων λουτρών χρησιμοποιώντας τα ως μέρος της ροής που έπλενε τις τουαλέτες. Οι σωληνώσεις τερακότα χρησιμοποιήθηκαν στις υδραυλικές εγκαταστάσεις που μετέφεραν τα λύματα από τα σπίτια.
Σφράγισαν σωλήνες σε σκυρόδεμα για να αντισταθούν στις υψηλές πιέσεις νερού. Ξεκινώντας γύρω στον 5ο αιώνα π.Χ., αγορανόμοι μεταξύ των άλλων καθηκόντων τους, επέβλεπαν τα συστήματα υγιεινής. Ήταν επίσης υπεύθυνοι για την αποτελεσματικότητα των συστημάτων αποχέτευσης , τον καθαρισμό των δρόμων, την πρόληψη των δυσάρεστων οσμών και τη γενική επίβλεψη των λουτρών.
Τον 1ο αιώνα μ.Χ., το ρωμαϊκό σύστημα αποχέτευσης ήταν πολύ αποτελεσματικό.
Στη Φυσική Ιστορία του, ο Πλίνιος παρατήρησε ότι από όλα τα πράγματα που είχαν καταφέρει οι Ρωμαίοι, οι υπονόμοι ήταν «τα πιο αξιοσημείωτα πράγματα από όλα».
Ως σχεδιασμός και δομή μια εγκατάσταση υγιεινής περιείχε:
1.Κοινόχρηστους χώρους: Οι ρωμαϊκές δημόσιες τουαλέτες ήταν κοινόχρηστοι χώροι όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για να ανακουφιστούν και να συμμετάσχουν σε κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.
2.Πάγκους πολλαπλών καθισμάτων: Αυτές οι τουαλέτες συνήθως διέθεταν μακριά, πολυθέσια πέτρινα παγκάκια με τρύπες, επιτρέποντας σε πολλούς ανθρώπους να τα χρησιμοποιούν ταυτόχρονα.
3.Τρεχούμενο νερό: Ορισμένες τουαλέτες είχαν συνεχή ροή νερού κάτω από τα καθίσματα για να απομακρύνουν τα απόβλητα, διασφαλίζοντας σχετικά την αποτελεσματική υγιεινή.
Απευθυνόταν σε κοινωνικές ομάδες, ως εκ τούτου οι δημόσιες τουαλέτες ήταν κοινωνικοί χώροι όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να συμμετάσχουν σε συνομιλίες, συζητήσεις, ακόμη και επιχειρηματικές συναλλαγές.
Οι Ρωμαίοι πολίτες εκτιμούσαν την κοινωνική αλληλεπίδραση, ακόμη και σε τέτοιες ιδιωτικές δραστηριότητες.
Οι τουαλέτες είχαν συχνά ιεραρχική διάταξη καθισμάτων, με τα καλύτερα καθίσματα να βρίσκονται πιο κοντά στους τοίχους και μακριά από την είσοδο. Αυτές οι θέσεις προορίζονταν πιθανότατα για τις ελίτ.
Σχετικά με την υγιεινή χρησιμοποιούσαν:
1.Σφουγγάρια σε ραβδιά: Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν ένα σφουγγάρι στερεωμένο σε ένα ραβδί, που ονομάζεται «τερσόριο», για τον καθαρισμό μετά τη χρήση της τουαλέτας. Αυτά τα σφουγγάρια ήταν κοινά, επομένως τα πρότυπα υγιεινής δεν ήταν πάντα τα βέλτιστα.
2. Υδραγωγεία: Μερικές τουαλέτες συνδέονταν με το σύστημα υδραγωγείων της πόλης, παρέχοντας συνεχή ροή νερού για την απομάκρυνση των απορριμμάτων, βοηθώντας στην αποχέτευση.
Αν και υπήρχαν πολλοί οχετοί, δημόσιες τουαλέτες, λουτρά και άλλες υποδομές υγιεινής, οι ασθένειες εξακολουθούσαν να είναι ανεξέλεγκτες.
Οι περισσότερες κατοικίες δεν ήταν συνδεδεμένες με αποχετεύσεις δρόμων ή υπονόμους. Κάποιες πολυκατοικίες (insulae) μπορεί να είχαν αποχωρητήριο και σιντριβάνι στο ισόγειο. Αυτό δεν εμπόδισε τους κατοίκους των επάνω ορόφων να πετούν τα απορρίμματά τους στο δρόμο. Δεν υπήρχε υπηρεσία καθαρισμού δρόμου στη Ρώμη. Έτσι, οι γειτονιές μαστίζονταν από αρρώστιες.
Παραδείγματα διάσημων δημόσιων αποχωρητηρίων μακριά από την Κω:
Πομπηία: Η αρχαία ιταλική πόλη της , που διατηρήθηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου, περιέχει καλοδιατηρημένες δημόσιες τουαλέτες. Κάποιοι είχαν ακόμη και λεπτομερείς τοιχογραφίες στους τοίχους.
Έφεσος: Στην αρχαία πόλη της Μικράς Ασίας υπάρχουν δημόσιες τουαλέτες με μαρμάρινα καθίσματα, που έδιναν έμφαση στον πλούτο και την κομψότητα της Εφέσου.
Οι ρωμαϊκές δημόσιες τουαλέτες προσφέρουν μια ματιά στην καθημερινή ζωή και τους κοινωνικούς κανόνες των αρχαίων Ρωμαίων και μας δίνουν μία ιδέα για τα συστήματα υγιεινής που μπορεί να χρησιμοποιούσαν οι Κώοι των ρωμαικών χρόνων.
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Ασκληπιείο Κω, Οδυσσεύς
http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2395
2. Ασκληπιείο της Κω-Δ.Μποζνάκης
3. Παιδί της Ρέας, τριλογία
4. Το Ασκληπιείο της Κω-Β.Χατζηβασιλείου
5. Αρχεία L.Morricone-L.Laurenzi,saia
6.Ένα φωτογραφικό ταξίδι στο Ασκληπιείο Κω [1901-2014]
https://geogeodifhs.blogspot.com/2019/12/1901-2014.html
7. Παλιές Φωτογραφίες της Κω/ΦΒ
8.Kos-Rudolf Herzog,1932
9. Ασκληπιείο Κω-Ιακ.Ζαρράφτης
10.https://www.historydefined.net/roman-hygiene/
11.What Did Ancient Romans Do Without Toilet Paper?- SAPIENS, 2018
https://www.sapiens.org/archaeology/ancient-roman-bathrooms/
12.Encyclopaedia Britannica
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Η Λατρίνα του Ασκληπιείου.
Ο R.Herzog περιγράφει την Λατρίνα του Ασκληπιείου:
«...Kάτω από τη δυτική πτέρυγα της χαμηλότερης ταράτσας είναι αμέσως σαφές ότι το δωμάτιο που προεξέχει προς τα δυτικά είναι μια μεταγενέστερη επέκταση...Όχι μόνο η τεχνολογία των τοίχων από μικρές πέτρες ανακατεμένες με κονίαμα, η κακή συναρμολόγηση των υπολειμμάτων των πυλώνων του impluvium, που αποτελούνται από μια μεγάλη ποικιλία από σπόλια, μιλούν για την πολύ ύστερη ρωμαϊκή περίοδο ... Σύμφωνα με τις γνώσεις μας, δεν φαίνεται να υπάρχουν τέτοιες πλάκες καθιστικού τον III αιώνα μ.Χ.Εμφανίζονται δύο ή τρεις φορές στη Μίλητο, επίσης στην Κόρινθο, την Όστια και τη Βόρεια Αφρική, ενώ τα πομπηιακά εξακολουθούν να είναι συχνά προσαρμοσμένα...Έχουμε μια περίστυλη αυλή με κεκλιμένες στέγες προς τα μέσα. το κέντρο της αυλής ήταν ανοιχτό...Στα βόρεια υπάρχουν τα ερείπια μιας κόγχης στην οποία είχε στηθεί βρύση. Η ανατολική πτέρυγα χωριζόταν από έναν τοίχο και περιείχε δύο επιμήκη δωμάτια. Το ένα ήταν σοβατισμένο με 60 πήλινες πλάκες το γωνιακό δωμάτιο είχε ακανόνιστο σχήμα και είχε παράθυρο προς τα έξω . Οι θάλαμοι πιθανότατα χρησίμευαν ως γραφεία για τον επιστάτη και τα απαραίτητα υλικά για τον καθαρισμό. Ο ανατολικός τοίχος σχηματιζόταν από τον τελικό τοίχο που περιόριζε τις αίθουσες της αυλής στα δυτικά. Το συγκρότημα δεν επικοινωνούσε με τις αίθουσες, αλλά επικοινωνούσε με την όψιμη δυτική είσοδο της κάτω ταράτσας. Οι τουαλέτες βρίσκονταν κατά προτίμηση στις πύλες, όπως και οι σωροί των ερειπίων και η διάθεση των σκουπιδιών...Το δωμάτιο είναι μια εσωτερική δομή λόγω του οικείου σκοπού του. Δύο πόρτες ανοιχτές προς τα έξω, μια μικρότερη στη νοτιοδυτική γωνία, η οποία πιθανότατα άνοιγε μόνο για καθαρισμό και υπηρεσιακούς σκοπούς, καθώς η πραγματική πρόσβαση ήταν στη νοτιοανατολική γωνία... όπως στην Πομπηία... Επάνω, ο τοίχος στον προθάλαμο είναι στραβός, ώστε να μην μπορεί κανείς να δει μέσα ακόμη και όταν οι πόρτες ήταν ανοιχτές... Η οροφή που προστατεύει τις σειρές των εδωλίων στηριζόταν σε έξι τετράγωνους πεσσούς που περιέβαλλαν ένα εμπλουτισμό, τέσσερις από τους οποίους σώζονται ακόμη στο θεμέλιο. Η εγκατάσταση έχει διαστάσεις περίπου 12.000x10.000μ. Κατά μήκος των εξωτερικών τοίχων του περιστυλίου εκτείνεται ένα κανάλι με καθίσματα και μπροστά του υπάρχει ένα κανάλι νερού πλύσης. Κατά τα άλλα, τεκμηριώθηκε η χρήση μαρμάρινων πλακών, όπως και στο αποχωρητήριο στη βόρεια αγορά της Μιλήτου..., με τη μόνη διαφορά ότι ολόκληρη η αίθουσα ήταν στρωμένη με μάρμαρο, κάτι που σίγουρα δεν συνέβαινε με το σύστημά μας.Ένα κομμάτι του μαρμάρινου καναλιού ...σώζεται ακόμη επί τόπου, με προσαρτημένο μαρμάρινο υψόμετρο...Προκειμένου να υποστηρίξουν τις πλάκες των καθισμάτων, τοποθετήθηκαν κοντά και στενά τοιχώματα γέφυρας κατά μήκος του καναλιού στην εγκάρσια κατεύθυνση. Ένα από αυτά, το οποίο είναι ενσωματωμένο στον νότιο περιβάλλοντα τοίχο... σώζεται ακόμη. Τα καθίσματα βάθους 0,400 μ από μαρμάρινες πλάκες έτρεχαν κατά μήκος του βόρειου, νότιου και δυτικού τοίχου. Την ώρα της ανασκαφής βρέθηκε μια πλάκα καθίσματος με τις αρχές δύο στρογγυλών οπών καθίσματος ανοιχτές προς τα εμπρός. Τα καθίσματα κρέμονταν ακριβώς πάνω από το χαντάκι στο οποίο έπεφταν τα κόπρανα από πάνω. Το νερό που έβραζε συνεχώς τους οδηγούσε συνεχώς έξω από το δωμάτιο. Πρέπει να υποθέσουμε ότι οι οπές του καθίσματος αντιστοιχούσαν πάντα σε μια σχισμή στον μπροστινό τοίχο για πλύσιμο στο χέρι...Η παρουσία του καναλιού νερού είναι απόδειξη ότι υπήρχε και σχισμή, διαφορετικά το κανάλι θα ήταν άχρηστο. Από το κανάλι σε σχήμα γούρνας που εκτείνεται κατά μήκος των καθισμάτων, η προαναφερθείσα πλάκα κάμπτεται σε ορθή γωνία... για να αφήσει ελεύθερο το άνοιγμα της πόρτας. Αυτό το κανάλι ήταν πάντα γεμάτο με καθαρό νερό και χρησιμοποιήθηκε για το πλύσιμο των χεριών. Στην τουαλέτα του Timgad, που ήταν επίσης εφοδιασμένη με καθίσματα (πρβλ. Böswillwald, Timgad, Παρίσι 1905), και στην αυλή του Pozzuoli βρίσκουμε επίσης τέτοια κανάλια που είχαν τον ίδιο σκοπό...Το νερό που ρέει προερχόταν από το σιντριβάνι στο τέλος του τοίχου αντιστήριξης II/III το υπερχειλισμένο νερό χυνόταν μονομιάς στα κανάλια αποστράγγισης. Ακόμη και στο πηγάδι, αυτό το νερό αποδεικνύεται εξαιρετικά πυροσυσσωματοποιό· η περίεργη μαρμάρινη λεκάνη με σέσουλα, που διατηρείται επί τόπου, στο τέλος του καναλιού στη βορειοανατολική γωνία του λουτρού ήταν επίσης πλήρως πυροσυσσωματωμένη. Η μικρή γούρνα... έχει μια ορθογώνια είσοδο βάθους 0,15 μ. και στα δυτικά μια ημικυκλική, αξονική αυλάκωση εισόδου. Απέναντι στη μία κοντή πλευρά υπάρχουν δύο συμμετρικές αυλακώσεις εκκένωσης.Τέτοιες... πιθανότατα χρησιμοποιούνταν για καθαρισμό. Η παροχή νερού έκπλυσης μπορεί ακόμα να εντοπιστεί κατά τόπους.Έρεε από τη νοτιοανατολική γωνία μέχρι τις υδρορροές και τροφοδοτούσε επίσης την κεντρική βρύση. Η αποστράγγιση γινόταν προς τη βορειοδυτική γωνία στους υπονόμους, όπου μετανάστευσαν και τα κόπρανα. Αυτή η γωνία επεκτείνεται λοιπόν προς τα έξω, όπως στο κατά τα άλλα πολύ όμοιο αποχωρητήριο στην Κόρινθο...Το αποχωρητήριο μπορεί να λειτουργούσε μέχρι τη βυζαντινή περίοδο, διαφορετικά θα είχε καταστραφεί ολοσχερώς δεδομένης της κακής ποιότητας των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του».