Διόνυσος ο προστάτης των μεταλλωρύχων και των μεταλλουργών
«...παρὰ τὸν βωμὸν τὸν τοῦ.Διονύσου, τῶν δὲ χειροτονηθέντων τὰ ὀνόματα ἀνα̣ [Ζ]ω̣ΐλου καὶ ὑπὲρ τ[ῶν] π̣αιδίων καὶ τᾶς γυναικὸς...».
Διάταγμα και συνδρομητικός κατάλογος εισφορών για την άμυνα της πόλης. Πρώτο από τρία υποδείγματα, το cippus ένα χαμηλό, στρογγυλό ή ορθογώνιο αρχαίο βάθρο που χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους για σκοπούς όπως ορόσημο ή οριακό στύλο, από λευκό μάρμαρο, εγγεγραμμένο σε τέσσερα πρόσωπα, βρέθηκε σε επαναχρησιμοποίηση στη Ρόδο. Από την Κω, χρονολογείται 202/1 π.Χ. Από τους Paton-Hicks (1891).
Η Αγία Βαρβάρα τιμάται σήμερα όλως ως Προστάτις των μεταλλωρύχων, όμως δεν ήταν πάντα έτσι.
Πριν από αυτή το δύσκολο έργο είχε αναλάβει ο γιος του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου.
Ο Διόνυσος διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της -μετά από την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο- χάρη στην παρέμβαση της Γης, που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το θείο βρέφος.
Ο Δίας τοποθέτησε το βρέφος στον μηρό του εν αγνοία της Ήρας και το έβγαλε στο φως την κατάλληλη στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε η κύησή του. Εξαιτίας του γεγονότος ότι γεννήθηκε ανάμεσα στα αστροπελέκια του Δία και την πυρκαγιά του ανακτόρου, ο Διόνυσος έφερε την επωνυμία πυριγενής.
Ο Διόνυσος επίσης είναι θεός του θανάτου. Θα κατεβεί στον Άδη για να πάρει την μάνα του Σεμέλη και να την ανεβάσει στον Όλυμπο. Ενώ ως Ζαγρέας θα συγκολλήσει τα μέρη του, αφού κατασπαραχθεί από τους Τιτάνες, οι οποίοι στη συνέχεια πέταξαν το κεφάλι του στη θάλασσα και το βρήκαν οι κάτοικοι της Μήθυμνας Λέσβου με το οποίο λάμβαναν προφητείες.
Το ότι ο Διόνυσος ήταν πυριγενής και το ότι πολλές φορές ανέβηκε και κατέβηκε στον Άδη ήταν οι αιτίες ο θεός των μεταμορφώσεων της φύσης να γίνει θεός των μεταμορφώσεων και της αναζήτησης των μετάλλων. Ο κορυβαντισμός και η ορειβασία της διονυσιακής θρησκείας συνδυάστηκε με την αναζήτηση νέων κοιτασμάτων μέταλλου στα βουνά.
Οι μεταλλωρύχοι στην αρχαιότητα έχουν επίσης προστάτιδα και την Άρτεμη, θεά συγγενή με τον Διόνυσο και θεά του τοκετού, μιας και αυτοί ξεγεννούσαν από την μήτρα της γης τα μεταλλεύματα. Η πολύ σκληρή και επικίνδυνη εργασία ζητούσε τη στήριξη και την εύνοια των θεών, ενώ τα μέταλλα θεωρούνταν έμβρυα στην μήτρα της γης και η εκμετάλλευσή τους ήταν μια βίαιη παρέμβαση, γι’ αυτό έπρεπε να εξευμενιστεί. Οι μεταλλωρύχοι πιστευόταν ότι ήταν μάγοι, με σύμβολο το ρόδι, που τα κόκκινα σπόρια του συμβολίζουν το κόκκινο πέτρωμα (κοιτάσματα σιδήρου) στα σπλάχνα της γης, ενώ τα διάφορα λαβυρινθοειδή σχήματα εξηγούνται ως σύμβολα που οδηγούν στη μήτρα της γης και τον κάτω κόσμο μέσω των σπηλαίων και των στοών εξόρυξης .
Οι μεταλλωρύχοι και οι μεταλλουργοί τέλος εικάζεται ότι είναι εφευρέτες του αρχαίου προσωπείου και του αρχαίου θεάτρου. Το αρχαίο θέατρο του Λαυρίου, αρχαίου δήμου Θορικού με θέα την Μακρόνησο, θεωρείται το αρχαιότερα θέατρο του ελλαδικού χώρου.
Οι μεταλλωρύχοι και οι μεταλλουργοί ήταν επίσης οι κατεξοχήν κατασκευαστές προσωπείων-μασκών, οι οποίες τους προστάτευαν είτε από την φωτιά κατά την επεξεργασία των μετάλλων, είτε από τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις κατά την εξόρυξη των μεταλλευμάτων από τα έγκατα της γης..’’
Γεωδίφης
