Φτερωτός άνθρωπος με κεφάλι δελφινιού πετάει μακριά μαζί με τόνο. Αυτός ο πρώιμος στατήρας από ήλεκτρο από την Κύζικο στη Μικρή Φρυγία παρουσιάζει ένα αίνιγμα, καθώς δεν υπάρχουν τέτοια υβρίδια γνωστά στην ελληνική μυθολογία - αν και το νόμισμα μπορεί να απεικονίζει τον Απόλλωνα Δελφίνιο, ο οποίος οδήγησε πρώτος τους ναυτικούς σε αυτό που αργότερα έγινε ο Ομφαλός της Γης , οι Δελφοί.Στην αρχαιότητα συνέδεσαν το Δελφίνι με τον Δελφίνιο Απόλλωνα, το Διόνυσο και τον Ποσειδώνα.
Κόλπος της Κω ή του Κεραμεικού. Απέναντι από τον Αγ. Φωκά η Χερσόνησος της Δωρίδας ή Κνίδου, απο τα υψώματα της Παλιόσκαλας, μιας τοποθεσίας με πλούσια αρχαία και βυζαντινή ιστορία, γεωγραφία.
Σύμφωνα με το Λεξικό της Βασιλικής Ισπανικής Ακαδημίας, η λέξη Σκάλα προέρχεται από την ιταλική λέξη scala, και αυτή με τη σειρά της από τη βυζαντινή ελληνική λέξη σκάλα, που σημαίνει λιμάνι (ή ίσως οικισμός με λιμάνι).Το αρχαίο ελληνικό ρήμα σκάλλω σημαίνει ἀνακινῶ, σκάπτω / σκάβω, αλλά και αναζητώ, ερευνώ.
Θυμάμαι στην Παλιόσκαλα, τον Οκτώβρη του 2012, ένα περιστατικό που μου έμεινε αξέχαστο. Ξαφνικά εκεί που καθόμουν στη χαλικώδη παραλία είδα ένα μοναδικό θέαμα, με τη θάλασσα και τον ουρανό να αρχίζουν ένα χορό ταυτόχρονα σε ρυθμό αξεπέραστο, που δύσκολα μπορεί να περιγραφεί.
Σε λίγη ώρα η επίπεδη, ήρεμη θάλασσα, μετατράπηκε σε κύματα ενός μανιώδους χορού όχι από το άρμα του Ποσειδώνα , αλλά από τα πλάσματα που κατοικούν στο βασίλειο του, σε μία ζωντανή, ενεργή γεωλογικά, εκπληκτική περιοχή. Ανάμεσα στην ακτογραμμή και τις ψηλές πλαγιές των βουνών παρατήρησα μια αγέλη από αμέτρητα μεγάλα σε μέγεθος ψάρια. Στην αρχή νόμιζα ότι ήταν δελφίνια, όμως μια πιο προσεκτική ματιά έδειξε ότι ήταν ορδές τόνων που μετακινούνταν προς τα ενδότερα του κόλπου, συνοδευόμενα από πλήθη με πουλιά της θάλασσας.
Η μνημειώδης κλίμακα της παράστασης και η ερμηνεία της για τις δυνάμεις της φύσης ήταν τόσο απλοική όσο αξεπέραστη. Μέρος του τελετουργικού αποτέλεσε ο μοναδικός ήχος που ακουγόταν σε γη, θάλασσα και ουρανό. Ένα όραμα που ανάλογο του ποτέ δεν είχα δει στα μέρη μας. Λες και έπλεαν στη θάλασσα του και σκαρφάλωναν στα βουνά, κύματα του βασιλιά τους. Δεν μπόρεσα να καταγράψω την προέλευση τους, ωστόσο η πορεία τους ήταν ξεκάθαρη. Κινούνταν κατά μήκος της ανήσυχης ζώνης διάρρηξης της Κω με προορισμό τη Μ.Ασία, σε ένα ταξίδι χωρίς πατρίδα και σύνορα.
Οι τόνοι δεν ζουν κοντά σε ωκεάνια ρήγματα
Οι τόνοι μπορεί να βρεθούν σε κάθε είδους οικοτόπους, συμπεριλαμβανομένων παράκτιων εκβολών ποταμών, λιμνών, υγροτόπων, ποταμών, ορεινών ρεμάτων, ακόμη και αλπικών λιμνών.Συνήθως η μετανάστευση τους περιλαμβάνει ταξίδια μεγάλων αποστάσεων για τροφή και αναπαραγωγή, με είδη όπως ο ερυθρός τόνος του Ειρηνικού να ταξιδεύουν χιλιάδες χιλιόμετρα στους ωκεανούς.
Ζουν στον ανοιχτό ωκεανό (πελαγική ζώνη), όχι στον πυθμένα ή κοντά στις ακτές. Οι κινήσεις τους επηρεάζονται από παράγοντες όπως η θερμοκρασία του νερού, η διαθεσιμότητα θηραμάτων και τα ωκεάνια ρεύματα, όχι από γεωλογικά ρήγματα. Αυτά τα χαρακτηριστικά είχαν το πάνω χέρι στη μετακίνηση τους.
Οι κινήσεις τους επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τα ωκεάνια ρεύματα, τις εποχιακές αλλαγές της θερμοκρασίας και τη θέση των τόπων αναπαραγωγής, οι οποίοι συχνά βρίσκονται σε θερμότερα νερά. Η κλιματική αλλαγή είναι ένας σημαντικός παράγοντας, καθώς η άνοδος της θερμοκρασίας των ωκεανών προκαλεί τη μετατόπιση αυτών των μεταναστευτικών οδών και των κύριων αλιευτικών τόπων, μερικές φορές σε διεθνή ύδατα.
Οι θυνοσκοπιές των αρχαίων Κώων;
Είναι εκπληκτικό τι μπορούν να μας διδάξουν οι αρχαίες ντόπιες επιγραφές και οι σύγχρονες παρατηρήσεις.Το ωραίο είναι ότι δεν μας λένε ψέματα, αλλά αφηγούνται τις αληθινές ιστορίες της ζωής στο παρελθόν του τόπου μας.
Μία αρχαία επιγραφή που βρέθηκε στο Πλατάνι Κω - από τα τέλη 2ου/αρχές 1ου αιώνα π.Χ.[SGDI III,1 3632 LSCG 168] μπορεί να μας δώσει περισσότερες πρόσθετες πληροφορίες.
Από τις πλέον συνηθισμένες τροφές των αρχαίων Κώων ήταν τα θαλασσινά, ψάρια και οστρακοειδή. Χωρίς να αποκλείουμε την παράκτια αλιεία η παρακάτω αρχαία επιγραφή μας μιλάει για σκοπάς δημοσίας και σκοπάς επί ναυτιλέω.
Η λέξη «σκοπαί» (σκοπιές) σήμαινε ψηλούς τόπους απ’ τους οποίους παρατηρούσαν κάτι. Οι σκοπιές χρησίμευαν σχεδόν σ’ όλες τις ακτές και τα νησιά, για το ψάρεμα κυρίως των θύννων(τόνων).
Ο Αιλιανός (XV,5), αλλά και ο Στράβων (V,II,6 και 8.XVII,3,16) γράφουν ότι στην Κω υπήρχαν δυο θυννοσκοπεία , δηλαδή τόποι από τους οποίους περνούσαν τακτικά οι θύννοι (τόνοι) και άλλα είδη μεταναστευτικών ψαριών.
Via della Croce, Οδός Σταυρού στην ομώνυμη συνοικία της πόλης της Κω, κοντά στο Νοσοκομείο. Ρωμαϊκό μωσαϊκό με οστρακοειδή και κυνήγι ψαριού. Βρίσκεται σήμερα στο Καστέλο της Ρόδου.
«[θ]υέτω δὲ καὶ σκανοπαγείσθω {ν} καὶ ὁ τὰν ὠνὰν ἐωνημένος ναύσσου ἔξω καὶ τὰν ἐπ’ α․․․β̣ίου κατὰ ταὐτά· θυόντωι δὲ καὶ τοὶ ἐωνημένοι ὠνὰν ναύσσου ἄρτων, κάπων κατ[ὰ ταὐ]τά· θυόντωι δὲ καὶ σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ ἀγοράξαντες τὰν ὠνὰν τᾶς ὀβελίας κατὰ τ[αὐτά]·θυόντωι δὲ καὶ σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ πριάμενοι τὰν ὠνὰν σίτου κατὰ ταὐτά. θυόντωι δὲ [κ]αὶ σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ πριάμενοι ὠνὰν οἴνου ἐπὶ θαλάσσαι, ἑταιρᾶν, ξύλων, ἀλφίτ<ω>ν, ἐ[ν] οικίων κατὰ ταὐτά· θυόντωι δὲ καὶ σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ πριάμενοι τὰν ὠνὰν τετραπό[δ] ων. θυόντωι δὲ καὶ σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ ἀγοράζοντες τὰν ὠνὰν ἐν Καλύμναι οἴνου ἐξ οἰ<ν>οπέδων, ζευγέων, ἐρίων κατὰ ταὐτά· θυόντωι δὲ καὶ σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ ἀγορά[ξ]αντες ὠνὰν ἀμπελοστα<τ>εύντων καὶ τῶν γυναικείων σωμάτων κατὰ ταὐτά· θυόντω[ι δὲ καὶ] σκανοπαγείσθων καὶ τοὶ ἀγοράξαντες τὰν ὠνὰν σκοπᾶς δαμοσίας. θυέτω δὲ κ[αὶ σκανο]παγείσθωι καὶ ὁ τὰν ἄλ<λ>αν μισθωσάμενος σκοπὰν τὰν ἐπὶ ναυτιλέωι. θυέτω δ[ὲ κατὰ ταὐ]τὰ καὶ σκανοπαγείσθωι καὶ ὁ πριάμενος τὰν ὠνὰν τᾶν Μουσᾶν κατὰ ταὐ<τ>ά. θ[υέτωι δὲ κα] τὰ ταὐτὰ καὶ σκανοπαγείσθωι καὶ ὁ πριάμενος τὰν ὠνὰν τοῦ Ἀφροδεισίου. θυέτ[ω δὲ καὶ σ]κανοπαγείσθωι καὶ ὁ πριάμενος τὰν ὠνὰν κύκλου Γᾶς κατὰ ταὐτά. θυόντωι δὲ [κατὰ ταὐ]τὰ καὶ σκανοπαγείσθων τοὶ ἔχοντες τὰν ὠνὰν λιβανοπωλᾶν, ὀσπρίων, ταρείχο[υ· θυέτω]ι δὲ κατὰ ταὐτὰ καὶ σκανοπαγείσθωι καὶ ὁ ἔχων τὰν ὠνὰν τοῦ <ἰ>ατρικοῦ. θυόντωι δὲ [καὶ σ]κανοπαγείσθων τοὶ κωποξύσται τῶι Ποτειδᾶνι καὶ Κῷ οἶν ἀπὸ δραχμᾶν τριά[κον]...».
Οι θυνοσκοπιές κατασκευάζονταν σε ανυψωμένα σημεία των ακτών για να παρακολουθούνται τα κοπάδια των ψαριών, που τα αναγνώριζαν από μακριά, χάρη στην απόχρωση που είχε η επιφάνεια της θάλασσας την ώρα της κίνησής τους.
Το ψάρεμα του τόνου είχε τότε μεγάλη κατανάλωση στα ανατολικά νερά της Κω. Στην αρχαία επιγραφή μας γίνεται διαχωρισμός σε δημόσιες και ιδιωτικές σκοπιές, ανάλογα με το αν ανήκαν στο δημόσιο, δηλαδή στην πόλη, ή σε ιδιώτες. Και στις δυο περιπτώσεις πλήρωναν αντίστοιχο τέλος για τη χρήση κάθε σκοπιάς. Ίσως η ιδιωτική σκοπιά να εξυπηρετούσε το ψάρεμα των «ναυτίλων», ενός είδους οστρακοδέρμων.
Αναζητώντας τις αρχαίες σκοπιές, μπορούμε να υποθέσουμε ότι μία από τις δύο μπορεί να ήταν ο μονόλιθος του Αι Φωκά ,εάν λάβουμε υπόψη τις σύγχρονες μεταναστεύσεις των τόνων, ο προστάτης των ναυτικών πριν από τον Αγιο Νικόλαο.Ή ακόμη καλύτερα στα ερείπια της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας [Ξενοδοχείο Δήμητρα, σήμερα], που μπορεί να καταστράφηκε εξαιτίας του σεισμού 554μ.Χ και από την οποία πήρε το όνομα της η τοποθεσία και το φρούριο-φρυκτωρία του μεσαίωνα που υπέστη ζημιές επίσης το 1493 μ.Χ από σεισμό. Στη θέση τους μπορεί να υπήρχε η ελληνιστική ή ακόμη παλαιότερη θυνοσκοπιά.
Αγιος Φωκάς υπήρχε και στο Καβο Ρούσα της Ψερίμου που επίσης καταστράφηκε από τον σεισμό του 554 μ.Χ όπως και στη Νίσυρο, κοντά στον οικισμό των Πάλλων.
Η δεύτερη θέση μπορεί να υπήρχε στις φρυκτωρίες της νοτιοδυτικής Κω, μεταξύ της τοποθεσίας Καστέλι και Εβριόκαστρου - κοντά στο ακρωτήριο Κρίκελλο της Κεφάλου.
Στους αρχαίουςΈλληνες άρεσε ο τόνος. Τον σερβίριζαν ψημένο στη σχάρα, τον αποξήραναν, τον αλάτιζαν και τον έκαναν τουρσί, φτιάχνοντας το σημαντικό βασικό είδος ταρίχου-ψάρι διατηρούμενο μέσω αλατίσματος, αποξηράνσεως ή καπνίσματος, το οποίο αποστέλλονταν σε όλη τη Μεσόγειο. Γνωρίζουμε μερικά πράγματα για τον παρασκευασμένο τόνο από τους αρχαίους.Το ψάρεμα των τόνων μάλλον γινόταν με καρούλια γύρω από τις θυνοσκοπιές. Αυτά τα ψάρια μπορεί να φτάσουν σε απόσταση 8 χιλιομέτρων από την ακτή σε ορισμένες περιοχές κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού.
Ο Αριστοτέλης ανέφερε τον τόνο στην Ιστορία των Ζώων το 350 π.Χ. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος συνιστούσε την κατανάλωση τόνου για τη θεραπεία των ελκών.
Ο τόνος στο απολιθωμένο γήινο αρχείο
Τα πρώτα ψάρια εμφανίστηκαν στην Κάμβρια περίοδο, λίγο πάνω από 500 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Τα παλαιότερα γνωστά απολιθώματα για την οικογένεια στην οποία ανήκει ο τόνος (Scombridae) προέρχονται από την κατώτερη Ηώκαινο εποχή, περίπου 60 έως 40 εκατομμύρια χρόνια πριν. Μερικά από τα πιο σημαντικά σύγχρονα απολιθώματα τόνου, όπως ένας πλήρης σκελετός που βρέθηκε στη Βόρεια Αμερική, χρονολογούνται 2 έως 5 εκατομμύρια χρόνια πριν, στην Πλειόκαινο εποχή, και αποτελούν ένα νέο είδος τόνου. Αυτό το απολίθωμα φαίνεται να είναι ένα νέο είδος και είναι σημαντικό επειδή δείχνει ότι το γένος Thunnus εκτείνεται μέχρι το Πλειόκαινο.
Πρόκειται για πρώιμους συγγενείς της ευρύτερης οικογένειας Scombridae, η οποία περιλαμβάνει τον τόνο και τα σκουμπριά. Απολιθώματα από συγγενείς ομάδες, όπως η οικογένεια των ξιφιών (Istiophoridae), χρονολογούνται ακόμη παλαιότερα, στην ανώτερη Κρητιδική περίοδο (70-90 εκατομμύρια χρόνια πριν). Τα παλαιότερα γνωστά απολιθώματα για την οικογένεια των ξιφιών (Xiphiidae) προέρχονται από την Παλαιόκαινο εποχή, περίπου 57-65 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Το παλαιότερο γνωστό απολίθωμα τόνου στη χώρα μας προέρχεται από το Σπήλαιο Φράγχθι της Αργολίδας . Από τοΎστερο/Άνω Πλειστοκαινικό έως Ύστερο/Άνω Πλειστοκαινικό (αντιπροσωπεύει μια διάρκεια 100.000 ετών- 0,1 εκατομμύρια χρόνια).
Οι τόνοι φλερτάρουν με την εξαφάνιση;
Από τις 4 Σεπτεμβρίου 2021, ο ερυθρός τόνος του Ατλαντικού μετακινήθηκε από την κατηγορία των απειλούμενων ειδών στην κατηγορία των λιγότερο ανησυχητικών ειδών στον Κόκκινο Κατάλογο Απειλούμενων Ειδών της IUCN. Ωστόσο, πολλοί περιφερειακοί πληθυσμοί εξακολουθούν να έχουν μειωθεί σοβαρά, συμπεριλαμβανομένων των δυτικών αποθεμάτων που αναπαράγονται στον Κόλπο του Μεξικού.
Χάρη στις διεθνείς προσπάθειες διατήρησης, συμπεριλαμβανομένων των ποσοστώσεων αλιείας, οι πληθυσμοί του ερυθρού τόνου στη Μεσόγειο δείχνουν σημάδια ανάκαμψης, αν και παραμένουν υπό πίεση.
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Ιστορία της νήσου Κω-Β. Χατζηβασιλείου, 1990
2.https://inscriptions.packhum.org/text/208329?hs=1218-1222
3.Αρχείο Πολιτισμού/ Λεκάκης
https://arxeion-politismou.gr/2025/08/etymologia-skala.html
4.https://paleobiodb.org/classic/displayCollResults?taxon_no=36215&max_interval=Quaternary&country=Greece&is_real_user=1&basic=yes&type=view&match_subgenera=1
5.Η τοποθεσία του Αγ.Φωκά από που πήρε το όνομα της;
https://geogeodifhs.blogspot.com/2019/05/blog-post_13.html
6.Η γεωγραφία του Αγ.Φωκά, Κω
7. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
8. Σπηλιά του παντομέδοντα Ποσειδώνα;
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Αρχαία ψηφιδωτά της Κω με ψαράδες και αλιεύματα. Το ψάρεμα και ο ψαράς υπήρξε δημοφιλές θέμα απεικόνισης των μωσαϊκών δαπέδων της Κω, όπως μαρτυρούν αρκετά ψηφιδωτά που βρήκαν στο νησί οι Ιταλοί αρχαιολόγοι, τρία τουλάχιστον από τα οποία μετέφεραν στη Ρόδο στις αίθουσες του Παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου των Ιπποτών (Καστέλου).Βρίσκονται ακόμη σήμερα στο Καστέλο της Ρόδου από την περίοδο της ιταλοκρατίας, χωρίς κανένας φορέας ή υπηρεσία να έχει μεριμνήσει για την επιστροφή στον τόπο καταγωγής και προέλευσης τους.
