Γιατί επινοήθηκε το χρήμα;

Θησαυρός αρχαίων ελληνικών νομισμάτων από τον τέταρτο αιώνα π.Χ.

Νέα μελέτη των αρχαίων κοινωνιών εξηγεί γιατί επινοήθηκε το χρήμα.

Οι θεωρίες για την προέλευση του χρήματος, μιας από τις πιο εντυπωσιακές και μεταμορφωτικές εφευρέσεις στην ανθρώπινη ιστορία, έχουν πυροδοτήσει εδώ και καιρό συζητήσεις. Μια πρόσφατη μελέτη από τον Mikael Fauvelle, Σουηδό αρχαιολόγο στο Πανεπιστήμιο του Lund, παρουσιάζει μια σταθερή και ξεχωριστή άποψη, ότι δηλαδή τα χρήματα δημιουργήθηκαν κυρίως για τη διευκόλυνση του διαπεριφερειακού εμπορίου μεταξύ αγνώστων, παρά για τη συλλογή φόρων (όπως αυτοί που πιστώνουν τη δημιουργία χρήματος στην αξίωση του κράτους). 

Η μελέτη του Fauvelle, που δημοσιεύτηκε στο Journal of Archaeological Method and Theory, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το χρήμα στις πιο αρχαίες μορφές του εξελίχτηκε ως εργαλείο για τη διευκόλυνση του εμπορίου μεταξύ ατόμων που χωρίζονται από πολιτιστικούς φραγμούς - μια ιδέα που αναφέρεται ως «εμπορική θεωρία του χρήματος».

Οι δύο κυρίαρχες θεωρίες του χρήματος 

Για πολλά χρόνια, δύο βασικές θεωρίες έχουν διαμορφώσει τη συζήτηση για την προέλευση του χρήματος. Η πρώτη είναι η θεωρία «το χρήμα ως εμπόρευμα», η οποία υποδηλώνει ότι το χρήμα προέκυψε ως απάντηση στις ανεπάρκειες που ενυπάρχουν στις ανταλλαγές. Στις οικονομίες ανταλλαγής, οι άνθρωποι έπρεπε να βρουν άλλους που όχι μόνο επιθυμούσαν αυτό που πρόσφεραν αλλά είχαν και κάτι που ήθελε ο πρώτος σε αντάλλαγμα. Αυτή η «διπλή σύμπτωση επιθυμιών» δεν ήταν πάντα εγγυημένη και θα μπορούσε να δημιουργήσει δυσκολίες στην ολοκλήρωση των ανταλλαγών.

Ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης υποστήριξε αυτή τη θεωρία, η οποία τελικά έγινε δημοφιλής στους οικονομολόγους σε μεταγενέστερες εποχές. Υποστήριξαν ότι υλικά που ήταν ανθεκτικά, πολύτιμα και πρακτικά—όπως π.χ  Τα πολύτιμα μέταλλα, όπως ο χρυσός και το ασήμι, εξελίχθηκαν φυσικά σε χρήμα επειδή ήταν πολύτιμα για τις γενιές και σε όλες τις κοινωνίες. Η δεύτερη θεωρία, γνωστή ως «χαρταλισμός» ή «χρήματα ως πίστωση», υποστηρίζει ότι τα χρήματα πρωτοδημιουργήθηκαν από τις αρχαίες κυβερνήσεις ως μέσο τυποποίησης των πληρωμών φόρων και των αφιερωμάτων. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι κυβερνήτες πιστεύεται ότι έχουν καθιερώσει νομισματικά συστήματα, αποδίδοντας συγκεκριμένες αξίες σε νομίσματα και χαρτονομίσματα. Εξέχοντες στοχαστές όπως ο Georg Friedrich Knapp και ο David Graeber έχουν τονίσει τον ρόλο της κρατικής εξουσίας στη δημιουργία χρήματος, με βάση την ιστορική τους μελέτη για το πώς τα κράτη μπόρεσαν να χτίσουν μεγάλα μνημεία ή να ξεκινήσουν φιλόδοξους πολέμους εισβολής.

Ωστόσο, και οι δύο θεωρίες αντιμετωπίζουν το μερίδιό τους στην κριτική. Για παράδειγμα, οι ιστορικοί έχουν βρει ελάχιστα στοιχεία για κοινωνίες που βασίζονταν αποκλειστικά σε ανταλλαγές, με αποτέλεσμα ορισμένοι να χαρακτηρίσουν τη θεωρία του «χρήματος ως εμπόρευμα» ως «μύθο της ανταλλαγής». Ομοίως, οι επικριτές της χαρταλιστικής θεωρίας υποστηρίζουν ότι υποβαθμίζει τον κρίσιμο ρόλο που έπαιξαν το εμπόριο και τα κοινωνικά δίκτυα στην ανάπτυξη και τον πολλαπλασιασμό των νομισματικών συστημάτων.

Το χρήμα ως λύση για ανταλλαγή μεγάλων αποστάσεων

 Ο Fauvelle προσφέρει μια νέα προοπτική που συνδυάζει πτυχές και των δύο θεωριών. Υποστηρίζει ότι τα χρήματα δεν προέκυψαν μόνο σε μικρές,  κοινότητες ή από κυβερνητικούς μηχανισμούς ελέγχου. Αντίθετα, έγινε δημοφιλής επειδή πρόσφερε μια πρακτική λύση σε προβλήματα που δημιουργήθηκαν από την αυξανόμενη ανάγκη για οικονομική ενοποίηση μεταξύ μακρινών περιοχών που συχνά μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες ή είχαν διαφορετικούς πολιτισμούς. Υπό αυτές τις συνθήκες, η εισαγωγή χρημάτων θα ήταν λογική και μάλιστα απαραίτητη.

«Πρόσφατα, ο σκεπτικισμός για την ύπαρξη οικονομιών ανταλλαγής είτε στις σύγχρονες κοινωνίες είτε στην αρχαία ιστορία οδήγησε στην αυξημένη δημοτικότητα της πολιτοκεντρικής , χαρταλιστικής προσέγγισης», σημείωσε ο Fauvelle στο άρθρο του στο περιοδικό του. 

«Τα στοιχεία από πολλές προκρατικές κοινωνίες σε όλο τον κόσμο, ωστόσο, δείχνουν ότι το εμπορευματικό χρήμα χρησιμοποιήθηκε συχνά σε δίκτυα εμπορίου μεγάλων αποστάσεων όπου τα συστήματα χρέους και αμοιβαιότητας δεν θα ήταν πρακτικά… Προτείνω ότι η εμπορευματική θεωρία του χρήματος εξηγείται με μεγαλύτερη ακρίβεια από τη σημασία της ανταλλαγής σε εξωτερικά και όχι εσωτερικά οικονομικά συστήματα».

Η μελέτη του Fauvelle βασίζεται σε αρχαιολογικά στοιχεία από τοποθεσίες που συνδέονται με δύο αρχαίες πηγές: την προκολομβιανή Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη κατά την Εποχή του Χαλκού (περίπου 2.500 έως 750 π.Χ.). Προς υποστήριξη της διατριβής του, ο Fauvelle επισημαίνει τις εξελίξεις στην προ-ευρωπαϊκή Καλιφόρνια, όπου οι κοινότητες των ιθαγενών της Αμερικής, μερικές χωρισμένες από αξιοσημείωτες αποστάσεις, χρησιμοποιούσαν χάντρες ως μορφή νομίσματος για πάνω από μια χιλιετία. Αυτές οι χάντρες, κατασκευασμένες στα Channel Islands, ήταν ελαφριές, εύκολα μεταφερόμενες και ευρέως αποδεκτές για την αγορά μιας ποικιλίας αγαθών και υπηρεσιών. Η υψηλή αξία και η ευκολία χρήσης των σφαιριδίων τα έκανε ιδιαίτερα πολύτιμα για τη διευκόλυνση του εμπορίου σε διαφορετικές πολιτιστικά περιοχές. 

Στην Ευρώπη, κατά την Εποχή του Χαλκού, εκτεταμένα εμπορικά δίκτυα συνέδεαν τη Σκανδιναβία με τη Μεσόγειο, με περαιτέρω διασυνδέσεις να αναπτύσσονται σε όλα τα ενδιάμεσα σημεία. Χάλκινα αντικείμενα όπως  δαχτυλίδια και τσεκούρια τυποποιήθηκαν κατά βάρος και κυκλοφόρησαν ευρέως ως νόμισμα. Ο Fauvelle σημειώνει ότι αυτά τα στοιχεία λειτουργούσαν σχεδόν με τον ίδιο τρόπο όπως το σύγχρονο χρήμα, επιτρέποντας συναλλαγές μεταξύ μακρινών αγορών και ελαχιστοποιώντας τις διαφωνίες διασφαλίζοντας ομοιόμορφα πρότυπα αξίας. 

Η μελέτη υπογραμμίζει ότι ο ρόλος του χρήματος επεκτάθηκε πέρα ​​από την οικονομική του λειτουργία. Τόσο στην Καλιφόρνια όσο και στην Ευρώπη της Εποχής του Χαλκού, οι χάντρες από κοχύλια και τα χάλκινα αντικείμενα είχαν επίσης κοινωνική σημασία. Χρησιμοποιούνταν σε τελετουργίες, ως σύμβολα  και για τη διευθέτηση χρεών - υποδεικνύοντας ότι τα πρώιμα νομισματικά συστήματα συνδέονταν με άλλες πολιτιστικές και ακόμη και πνευματικές πρακτικές. Σε ορισμένες κοινωνίες, τα χρήματα θεωρούνταν πιθανότατα ακόμη και ως «ιερά». Στο χρόνο και στο χώρο, τα χρήματα κάνουν τον κόσμο να περιστρέφεται Ο Fauvelle καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα χρήματα πιθανότατα αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα σε διαφορετικές περιοχές, εξυπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς. Ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις εισήχθη από κρατικές αρχές, σε άλλες προέκυψε οργανικά ως πρακτική λύση στις προκλήσεις που θέτει το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων, με το τελευταίο μονοπάτι να είναι το πιο συχνά ταξιδεμένο.

«Μέσω της χρήσης του χρήματος, οι αρχαίες κοινωνίες μπόρεσαν να αποκτήσουν πόρους σε μεγαλύτερη κλίμακα και σε μεγαλύτερη έκταση από ό,τι θα ήταν διαφορετικά δυνατό», κατέληξε ο Fauvelle στο άρθρο του στο περιοδικό του. 

«Η καινοτομία του χρήματος είναι επομένως ένας από τους καταλυτικούς παράγοντες που βοήθησαν στη διευκόλυνση του σχηματισμού συστημάτων αρχαίου κόσμου τόσο στη Βόρεια Αμερική όσο και στην Ευρώπη». 

Το χρήμα παραμένει ένας από τους θεμελιώδεις ενοποιητικούς παράγοντες στην παγκόσμια κοινωνία. Φυσικά στις μέρες μας το χρήμα δημιουργείται από τον αέρα από τις τράπεζες και όχι από κρατικούς παράγοντες ή ιδιώτες, και συνοδεύεται από τόκους εξαρχής, δίνοντας τη δυνατότητα στους δανειστές να βγάλουν πραγματικά χρήματα από τα ίδια τα χρήματα. Αλλά η ιστορία των τραπεζών και της τοκογλυφίας είναι ένα θέμα για άλλη μέρα.

 Nathan Falde

https://www.ancient-origins.net/news-history-archaeology/origins-money-0021851