«Γυμνάσιο των Παίδων»

Σε αεροφωτογραφία της δεκαετίας του ΄90 σημειώνεται η θεση του ελληνιστικού γυμνασίου της αρχαίας πόλης Κω. Κάτω ο δωρικός ρυθμός της ανατολικής, δυτικής και βόρειας στοάς του Γυμνασίου των Παίδων σε σχέδιο M.L.Masciopinto, με βάση την υπόθεση της M. Livadiotti.

Κατά την ελληνιστική περίοδο υπήρχαν στην πόλη της Κω, και γύρω από την μυκηναϊκή ακρόπολη μέσα στο αρχαίο τείχος της, το Γυμνάσιο των Εφήβων, το Γυμνάσιο των Νέων και το ελάχιστα γνωστό Γυμνάσιο των Παίδων στον περίφημο Αμυγδαλώνα κοντά στην Casa Romana.

Τα τελευταία χρόνια μη εγχώρια πανεπιστήμια με ξένους ερευνητές φέρνουν στο φως όλο και περισσότερες πληροφορίες για αυτά τα σπουδαία ιδρύματα από την άγνωστη αρχαία Κω.

Εδώ είναι η περίπτωση του Γυμνάσιου των Παίδων μέσα από μια μελέτη που εκπόνησε η ερευνήτρια Livadiotti με τους συνεργάτες της και από την οποία αναδημοσιεύω αποσπάσματα της.

Στο φως μετά από τον Μεγάλο Σεισμό

Στην Κω, η ιταλική έρευνα της δεκαετίας του '30 έφερε στο φως τρία δημόσια κτίρια λουτρών[Θέρμες] αυτοκρατορικής εποχής, όλα χτισμένα σε σχέση με προηγούμενα γυμνάσια ελληνιστικής περιόδου. 

Από αυτά, οι Κεντρικές Θέρμες ανακαλύφθηκαν από τον Luciano Laurenzi το 1934 στη γειτονιά της πόλης που είναι γνωστή ως Αμυγδαλώνας, νότια της σύγχρονης Viale di Circonvallazione (σήμερα οδός Γρηγορίου Ε'), μιας αρχαίας οδού που οδηγούσε στο Ασκληπιείο και επανασχεδιάστηκε το 1925. 

Υπό την σκιά του Ερημίτη σε πρώτο πλάνο το Γυμνάσιο των Παίδων, οι Κεντρικές Θέρμες πίσω και η Casa Romana δεξιά.

Η ύπαρξη αρχαίων κτισμάτων στην περιοχή ήταν ήδη γνωστή, λόγω μιας βαθιάς και μεγάλης τάφρου, που διέσχιζε την περιοχή από νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά, πραγματοποιήθηκε το 1916 για να στεγαστούν οι σωλήνες ενός νέου υδραγωγείου που κατασκευάστηκε από το ιταλικό Σώμα Στρατιωτικών Μηχανικών, μια από τις πρώτες ενέργειες του κατοχικού στρατού στην Κω, του οποίου ο πύργος αστικής διανομής νερού κατασκευάστηκε στην περιοχή Αμπάβρη, νότια των Κεντρικών Θερμών. 

Το μνημείο εξερευνήθηκε εξ ολοκλήρου κατά τις εκτεταμένες ανασκαφές που ακολούθησαν τον σεισμό του 1933, οι οποίες οδήγησαν στον καθορισμό οκτώ αρχαιολογικών περιοχών που θα αφεθούν απαλλαγμένες από νέες κατασκευές και αφιερωμένες σε αρχαιολογικά πάρκα που περιλαμβάνονται στο νέο αστικό Ρυθμιστικό Σχέδιο το οποίο εφαρμόστηκε μετά τον σεισμό.

Από την ανακάλυψή του, το μνημείο, γνωστό ως Θέρμες Κεντρικές, παρέμεινε αδημοσίευτο και, λόγω της διασποράς των ανασκαφικών σημειώσεων του Laurenzi κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δεν έχουμε λεπτομερείς πληροφορίες για αυτήν την έρευνα, εκτός από λίγες φωτογραφίες στο Αρχείο TAPA στη Ρόδο ή ακόμη από ιστορικές φωτογραφίες.

Έστω και αν ελλείψει ανασκαφικών δεδομένων, η πρόσφατη έρευνα παρείχε νέες λεπτομέρειες για το μνημείο: έτσι κατέστη δυνατό να διακριθούν αρκετές φάσεις των λουτρών, από τα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ μέχρι τη Βυζαντινή περίοδο, οι οποίες μας δίνουν μια πιο λεπτομερή αρχιτεκτονική ιστορία.

Οι Κεντρικές Θέρμες καταλάμβαναν το τετράγωνο στα ανατολικά της Casa Romana  , σε μια κεντρική περιοχή της αρχαίας πόλης, νότια της ελληνιστικής πλατείας και της αγοράς το κτίριο δεν έβλεπε απευθείας στην πλατεία, αλλά χωριζόταν από αυτήν με μια μνημειώδη ελληνιστική στοά .

Γυμναστήριο των παίδων;

Τα ανατολικά, δυτικά και νότια όρια του οικοπέδου ορίζονταν από τα στενά δρομάκια μεταξύ των νησίδων που ανήκουν στο αστικό πλέγμα της νέας Κω, η οποία ιδρύθηκε το 366 π.Χ. 

Στην ίδια περιοχή, ο Laurenzi ανακάλυψε δύο επιγραφές με αφιερώσεις στους παίδες και προέβαλε την υπόθεση ότι εκεί έπρεπε να ερευνηθεί η ύπαρξη ενός γυμναστηρίου παίδων. Μάλιστα, η πρόσφατη ανάλυση δείχνει ότι τα λουτρά ενσωματώνουν τοίχους οι οποίοι, για οικοδομικά υλικά και τεχνικές, ανάγονται στην ελληνιστική περίοδο υπογραμμίζοντας αυτή την υπόθεση. Ακολουθώντας μια πολύ δημοφιλή τακτική στο Αιγαίο , το ρωμαϊκό λουτρό κατασκευάστηκε σε προϋπάρχον ελληνιστικό γυμναστήριο, τα ερείπια του οποίου έχουν ξαναχρησιμοποιηθεί σε αρκετά σημεία του μεταγενέστερου μνημείου.

Πως θα μπορούσε να ήταν το Κεντρικό Γυμνάσιο των Παίδων; Τρισδιάστατη  ανακατασκευή, άποψη από βόρεια της νότιας πλευράς της περιστυλικής αυλής με τη γενική άποψη και το σύστημα στέγης (σχέδια M.L. Masciopinto, βασισμένα σε υπόθεση της M. Livadiotti).

Το γυμνάσιο φτιάχτηκε σε πολύ κεντρικό σημείο, αμέσως νότια της αγοράς και κοντά στην ανατολική-δυτική πλατεία. Οι διαστάσεις του δεν ήταν πολύ εντυπωσιακές και η διάταξη φαίνεται μάλλον κανονική: μια παλαίστρα επενδεδυμένη με δωρικές στοές στις τρεις πλευρές, μια ψηλότερη τέταρτη πλευρά με δωμάτια πίσω. 

Το κτίριο δεν εκτείνεται σε όλο το μήκος του αρχικού μπλοκ της νησίδας (32 μ. × 74,50μ) αλλά μόνο σε ένα τμήμα του, που αντιστοιχεί στον βόρειο τομέα του. Στον νότιο τομέα έχουμε λιγότερες πληροφορίες λόγω της κατασκευής του μεταγενέστερου κτιρίου θερμών. Η μόνη ένδειξη για προϋπάρχουσες κατασκευές σε αυτή τη νότια περιοχή είναι ένας σύντομος τομέας τοιχοποιίας, η βορειοανατολική γωνία ενός κτιρίου, που επαναχρησιμοποιήθηκε στη βόρεια πλευρά της δυτικής λεκάνης του νότιου caldarium, αλλά φαίνεται να μην έχει άμεση σύνδεση με το γυμναστήριο, του οποίου ο νότιος τοίχος βρίσκεται περίπου 4 μέτρα προς τα βόρεια. 

Οι τοίχοι του ελληνιστικού γυμναστηρίου είναι μάλλον πενιχροί, αλλά επαρκείς για να δώσουν μια εικόνα των διαστάσεων και της υπόστασης του. Το νότιο όριό του μπορεί να συναχθεί μόνο από αμυδρά ίχνη: στην πραγματικότητα, οι νότιες κατασκευές και τα πεζοδρόμια του δωματίου  ήταν ξεκάθαρα χτισμένα ακουμπισμένα σε ένα τείχος, προφανώς το νότιο όριο του ελληνιστικού γυμναστηρίου, που επαναχρησιμοποιήθηκε από τις ρωμαϊκές Θέρμες της πρώτης αυτοκρατορικής περιόδου και αργότερα άλλαξε πάλι χρήση. 

Τα ανατολικά και δυτικά όρια είναι γνωστά από λίγους τομείς ελληνιστικών κατασκευών κατασκευασμένες από τοπική τοιχοποιία από τραβερτίνη, ενσωματωμένη στους μεταγενέστερους τοίχους από σκυρόδεμα. Οι συνολικές διαστάσεις του κτιρίου, μικρό σε μέγεθος σε σύγκριση με άλλο παρόμοιο μνημείο της πόλης , είναι περίπου 32 × 57 μ. και εκτείνονται από τον πίσω τοίχο του μέχρι τον πίσω τοίχο της Νότιας Στοάς της αγοράς. Στο βόρειο τμήμα του κτιρίου του λουτρού είναι δυνατό να εντοπιστεί μια περιστυλική αυλή, η παλαίστρα (22,24 × 34,43 μ.), προσβάσιμη από ανατολικά και δυτικά και ίσως και από τη Νότια Στοά : οι σωζόμενες κατασκευές της αντιπροσωπεύονται κατά μήκος της βόρειας και ανατολικής πλευράς από τα θεμέλια όπως και στη νότια πλευρά .Οι κατασκευές αυτές κατασκευάζονταν από ιγκνιμβριτες και στήριζαν στυλοβάτη από σκούρο ασβεστόλιθο, ελάχιστα στοιχεία του οποίου βρίσκονται ακόμη στη θέση τους. Από τις υποδοχές για πείρους και ψιλότομές για τοποθέτηση στηλών στην επάνω επιφάνειά τους κατέστη δυνατό να προσδιοριστεί η κάτω διάμετρος του άξονα, περίπου 58 εκατοστά, και η διαξονική απόσταση, 2,16μ. 

Το πίσω μερος του κατασκευάστηκε από τον ίδιο νότιο τοίχο της προϋπάρχουσας Νότιας Στοάς . Στον ίδιο χώρο οι ερευνητές εντόπισαν και έχουν καταλογίσει πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία, κατασκευασμένα από λευκό τοπικό μάρμαρο, μερικά από τα οποία σχετίζονται με τη δωρική τάξη της ανατολικής, δυτικής και βόρειας πλευράς της παλαίστρας. 

 Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, και το σύστημα στερέωσης κιονόκρανων και τυμπάνων κιόνων με ενιαίο κεντρικό πείρο, επιβεβαιώνουν έναν χρονολογικό ορίζοντα της αρχιτεκτονικής τάξης του 2ου αιώνα π.Χ.

Κεντρικές Θέρμες

Στην Κω, μετά το 1933, στη νότια περιοχή της Μεσαιωνικής πόλης, ο Ιταλός αρχαιολόγος Luciano Laurenzi ανακάλυψε ένα αυτοκρατορικό κτίριο λουτρών.Τα αποτελέσματα μιας έρευνας που πραγματοποιήθηκε από το Πολυτεχνείο του Μπάρι, έδωσε νέα δεδομένα για το μνημείο: ήταν δυνατό να διακριθούν διάφορες φάσεις, από τα μέσα του 1ου έως τον 5ο αιώνα μ.Χ. Επιπλέον, η ανάλυση των κατασκευών δείχνει ότι το λουτρό κατασκευάστηκε σε προϋπάρχον ελληνιστικό γυμνάσιο που χτίστηκε σε πολύ κεντρική τοποθεσία, νότια της αγοράς.  Η οικοδομική τεχνική και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία επιτρέπουν στο γυμνάσιο να χρονολογηθεί στον 2ο αιώνα π.Χ, αλλά άλλες παρατηρήσεις οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προηγούμενης φάσης, που χρονολογείται στον 3ο αιώνα.Ταυτοποίηση δίνεται από επιγραφές, που βρέθηκαν από τον Laurenzi εκεί κοντά, οι οποίες αναφέρονται σε γυμνάσιο των παίδων, ένα από τα τρία γυμνάσια της πόλης της Κω. Μια επιγραφή, που χρονολογείται στο 200 π.Χ., που αναθεωρήθηκε πρόσφατα από τον K. Höghammar, αναφέρεται σε αγώνες που θα πραγματοποιούνται σε ένα γυμνάσιο προς τιμήν του Πτολεμαίου Δ' Φιλοπάτορα. Είναι πιθανό το εν λόγω κτίριο να είναι το γυμνάσιο κάτω από τα Κεντρικά Λουτρά.

Πως χάθηκε;

Όταν ο Luciano Laurenzi μετά το 1933,  εκπόνησε την πρώτη έρευνα η περιοχή ήταν ένα μεγάλο χωράφι με αμυγδαλιές, ο  Αμυγδαλώνας, ο οποίος εκτεινόταν στα νότια της μεσαιωνικής και της οθωμανικής Κω. 

Το 1934 ο Ιταλός αρχαιολόγος βρήκε επιγραφές που αναφέρονταν σε γυμναστήριο, στην πραγματικότητα τα λουτρά περιελάμβαναν δομές τοίχων από την ελληνιστική περίοδο τα οποία ήταν από μία προηγούμενη κατασκευή του Γυμνασίου των Παίδων που προφανώς καταστράφηκε από τον σεισμό του 199/198 π.Χ, από ρήγμα νότια της Ν.Ρόδου. 

Αργότερα στην θέση του στα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ χτίστηκαν οι Κεντρικές Θέρμες επαναχρησιμοποιώντας υλικό του και από παλαιότερες αρχαίες κατασκευές. Οι Θέρμες υπέστησαν αλλαγές μετά τον σεισμό του 139 μ.Χ και στη συνέχεια τον 3ο αιώνα ή ακόμη μετά το 334 μ.Χ , δημιουργώντας ένα μεγάλο thermarum βασιλικής. 

Σε αντίθεση με τις Δυτικές Θέρμες κάτω από την Ακρόπολη των Σεραγιών ,απέναντι από το Ωδείο, που μετατράπηκαν τον 5ο αιώνα σε χριστιανικό συγκρότημα από βασιλικές, οι Κεντρικές Θέρμες του Αμυγδαλώνα συνέχισαν να λειτουργούν επίσης στην πρωτοβυζαντινή εποχή.

Η εγκατάλειψη των Κεντρικών Θερμών εκτιμάται τον 6ο αιώνα μ.Χ, μετά τον Παμμέγιστο σεισμό του 554 μ.Χ, τότε οι εγκαταστάσεις παθαίνουν μεγάλες ζημιές και ερειπώνονται και στη θέση τους φτιάχνεται μία μονάδα παραγωγής λαδιού. 

Για περίπου 14 αιώνες οι Κεντρικές Θέρμες και το Γυμνάσιο των Παίδων είχαν χαθεί και παρέμεναν άγνωστες έως ότου ανακαλυφθούν εκ νέου μετά από τις ανασκαφές των Ιταλών.

Γεωδίφης

Πηγές:

1.New Data on the Gymnasion of Paides in Kos- Monica Livadiotti, Κ. Zambas, V. Lambrinoudakis, E. Simantoni-Bournià, A. Ohnesorg (eds.), Festschrift M. Korres

https://www.academia.edu/44016167/New_Data_on_the_Gymnasion_of_Paides_in_Kos?auto=download&email_work_card=download-paper

2.Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023

3. Κεντρικές Θέρμες του Αμυγδαλώνα

https://geogeodifhs.blogspot.com/2019/09/blog-post_4.html

4.«Γυμνάσιο των Εφήβων»

https://geogeodifhs.blogspot.com/2019/06/blog-post_53.html

5.Το Γυμνάσιο των Νέων με τους 81 δωρικούς κίονες

https://geogeodifhs.blogspot.com/2020/02/81.html

6. Saia/L.Laurenzi

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Η γεωγραφία των αρχαίων γυμνασίων της ελληνιστικής Κω μέσα στο αρχαίο τείχος του 4ου αιώνα π.Χ της πόλης, σε κίτρινο χρώμα.

Θέα από βορρά πριν την αποκατάσταση της Casa Romana, αριστερά της βρέθηκε το Γυμνάσιο των Παίδων.

Βωμός Διονύσου, άποψη από τα νοτιοδυτικά μετά την ανασκαφή, Απρίλιος 1936. Κοντά στον βωμό βρισκόταν το Γυμνάσιο των Παίδων της πόλης Κω.

Γυμνάσιο των Παίδων, η ακριβής θέση σύμφωνα με την Livadiotti. Θεμελίωση της ΒΑ γωνίας της περιστυλικής αυλής , όψη από ανατολικά. Τα λευκά βέλη υποδεικνύουν τα στοιχεία των στυλοβατών που είναι ακόμα in situ. Στο βάθος, η ανακαινισμένη «Casa Romana» (φωτογραφία-M. Livadiotti).