Μία χαμένη ελληνική πόλη στην Αίγυπτο με ιδιαίτερη σχέση με το νησί της Κω

«Ζ̣ωπυρου» επίγραμμα σε θραύσμα διπλής λαβής αμφορέα του 275-250 π.Χ από  την Κω, με κωακή σφραγίδα. Από λεπτό πορτοκαλοκόκκινο πηλό, με κάθε επιφύλαξη της αρχαίας Καρδάμαινας. 

Το κρασί της Κω τοποθετείτο σε ντόπιους πήλινους αμφορείς και εξαγόταν με σφραγισμένες ή ασφράγιστες διπλές λαβές προς όλα τα μήκη και πλάτη της Μεσογείου.

Κωακοί αμφορείς έχουν βρεθεί στις Ινδίες, την Συρία , την Αίγυπτο, στη Μαύρη Θάλασσα , Κύπρο , σε χώρες του Δούναβη σε πολλά νησιά του Αιγαίου , σε διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας , κά.

Θραύσματα από αμφορείς της Κω σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο από το 1925 ή το 1855 ή ακόμη με παλαιότερες χρονολογίες.

Το παραπάνω όπως και τα κάτω θραύσματα είναι όλα από αρχαία κεραμικά της Κω, διαφόρων περιόδων μεταξύ 3ου και 1ου αιώνα π.Χ, βρέθηκαν ή αποκτήθηκαν στην αρχαία χαμένη σήμερα Ναυκρατίδα της Αιγύπτου με την οποία είχε στενές εμπορικές σχέσεις.

Η χαμένη Ναύκρατις γεννήθηκε όταν μεγαλουργούσε και ήταν πανίσχυρη η Κως Μεροπίδα, ωστόσο δεν την αναφέρει ο Ηρόδοτος στον κατάλογο με τις αρχαίες πόλεις της Καρίας που φέρονται πρώτες να την ίδρυσαν.

Η βυθισμένη Ναύκρατις

Υπήρξε ένας από τους πρώτους μόνιμους ελληνικούς οικισμούς στην Αίγυπτο. 

«Ναύκρᾰτις: -ῑος ἢ -εως, ἡ, πόλις ἐν Αἰγύπτῳ, Ἡρόδ. 2. 97· - Ναυκρατίτης [ῑ], -ου, ὁ, πολίτης τῆς Ναυκρατίας» γράφει το περίφημο λεξικό Liddell-Scott. Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από το «ναῦς «πλοίο» + κρατῶ με αναβιβασμό του τόνου» διαβάζω στο Ελληνικό μονοτονικό λεξικό.

Η Ναύκρατις θεωρείται το σημαντικότερο λιμάνι της Αιγύπτου στην αρχαιότητα μέχρι την άνοδο της Αλεξάνδρειας και την μετατόπιση του Νείλου που οδήγησαν στην παρακμή της. Η αρχαία πόλη του Ηρακλείου/Θώνης συναγωνιζόταν επίσης τη Ναυκράτη ως σημαντικό λιμάνι της Αιγύπτου, ιδιαίτερα από τον 6ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ.

Στο δυτικό δέλτα του Νείλου, περίπου 72 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Αλεξάνδρειας, βρισκόταν η αρχαία πόλη Naucratis (Ναύκρατις), ένας ελληνικός θύλακας που έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην πολιτιστική και εμπορική ανταλλαγή μεταξύ Ελλάδας -Αιγύπτου και της Μεσογείου.

Αναπαράσταση της αρχαίας πόλης σε σχέδιο του Jean-Claude Golvin. Κάτω σε τρισδιάστατη αναπαράσταση από το British Museum.

Οι μέχρι σήμερα πληροφορίες λένε ότι ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ και, για μεγάλο μέρος της πρώιμης ιστορίας της, ήταν το κύριο σημείο επαφής μεταξύ  δύο μεγάλων πολιτισμών.

Χάλκινοι στρατιώτες;

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι ο Φαραώ Ψαμτίκ Α', ο οποίος βασίλεψε μεταξύ 664 και 610 π.Χ αλλά είχε ανατραπεί, ανέκτησε την εξουσία προσλαμβάνοντας μια ομάδα πειρατών της Ιωνίας και της Καρίας που είχαν αναγκαστεί από μια καταιγίδα να αποβιβαστούν στο Δέλτα του Νείλου.

«Πιστεύοντας ότι είχε κακομεταχειριστεί από αυτούς, αναζήτησε εκδίκηση από αυτούς που τον είχαν εκδιώξει. Έστειλε μήνυμα στην πόλη Buto, το σπίτι του πιο αλάνθαστου μαντείου της Αιγύπτου. Ο χρησμός απάντησε ότι θα έπαιρνε εκδίκηση όταν είδε χάλκινους άνδρες να έρχονται από τη θάλασσα. Ο Ψάμτικ δεν πίστευε καθόλου ότι θα του έρχονταν χάλκινοι άνδρες. Αλλά αμέσως μετά, Ίωνες και Κάρες, που ταξίδευαν αναζητώντας λάφυρα, αναγκάστηκαν να ελλιμενιστούν στις ακτές της Αιγύπτου, όπου αποβιβάστηκαν με τη χάλκινη πανοπλία τους, κι ένας Αιγύπτιος έφτασε στη βαλτώδη χώρα και έφερε νέα στον Ψαμτίκ (όπως δεν είχε ξαναδεί θωρακισμένους) ότι είχαν φτάσει χάλκινοι άντρες από τη θάλασσα και αναζητούσαν τροφή στην πεδιάδα. Ο Ψάμτικ  το είδε αυτό ως την εκπλήρωση του χρησμού, έγινε φίλος με Ίωνες και Κάρες, τους υποσχέθηκε μεγάλες ανταμοιβές αν έρχονταν μαζί του και αφού τους κέρδισε, καθαίρεσε τους έντεκα βασιλιάδες με αυτούς τους συμμάχους και τους Αιγύπτιους που προσφέρθηκαν εθελοντικά».Ηρόδοτος, Ιστορία ΙΙ.152

Ο Ψαμτίκ παραχώρησε οικόπεδα σε αυτούς τους Έλληνες μισθοφόρους, αν και η τοποθεσία τους παραμένει αβέβαιη.

Οι Ίωνες και οι Κάρες συνέχισαν να υπηρετούν στην Αίγυπτο και μέχρι το 570 π.Χ υπήρχαν ήδη περίπου 30.000 από αυτούς, οι οποίοι θα συμμετείχαν στο πλευρό του φαραώ αμέσως με όποιον ήθελε να τους προσλάβει. 

Ο Φαραώ Άμασις Β' τους χρησιμοποίησε ως προσωπική του φρουρά και σε ευγνωμοσύνη ή ίσως για να τους κρατήσει υπό έλεγχο, διέταξε να κλείσουν όλα τα στρατόπεδα όπου έμεναν και τους παραχώρησε μια πόλη όπου επρόκειτο να εγκαταστήσουν την κατοικία τους. Αυτή η πόλη είναι η Ναύκρατις.

Ανασκαφές στην χαμένη Ναυκρατίδα, το 1899. Πάνω η τοποθεσία το 2011. Από Thomas / The Trustees of the British Museum.

«Στους Ίωνες και Κάρες που τον είχαν βοηθήσει, ο Ψαμτίκ έδωσε μέρη για να ζήσουν τα στρατόπεδα, το ένα απέναντι από το άλλο και στις δύο πλευρές του Νείλου και επιπλέον τους πλήρωσε όλα όσα είχε υποσχεθεί. Επιπλέον, τους παρέδωσε αγόρια Αιγυπτίων για να τους διδάξουν ελληνικά και από αυτά που έμαθαν τη γλώσσα, κατάγονται οι σημερινοί Αιγύπτιοι διερμηνείς. Οι Ίωνες και οι Κάρες έζησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα σε αυτά τα μέρη, που είναι κοντά στη θάλασσα, στον πελουσιακό κλάδο του Νείλου, λίγο πιο κάτω από την πόλη Μπουμπάστη. Πολύ αργότερα, ο βασιλιάς Άμασις τους μετέφερε και τους εγκατέστησε στη Μέμφις για να χρησιμεύσουν ως φρουροί του κατά των Αιγυπτίων. Χάρη στην επικοινωνία μας με αυτούς τους αποίκους από την Αίγυπτο (τους πρώτους ξενόγλωσσους που εγκαταστάθηκαν στη χώρα αυτή), οι Έλληνες έχουν ακριβή γνώση της ιστορίας της Αιγύπτου από την βασιλεία του Ψαμτίκ και μετά. Στην εποχή μου υπήρχαν ακόμα, στα μέρη από τα οποία εκδιώχθηκαν οι Ίωνες και οι Κάρες, οι καπετάνιοι των πλοίων τους και τα ερείπια των σπιτιών τους. Έτσι ο Ψαμτίκ ήρθε στην Αίγυπτο».Ηρόδοτος, Ιστορία ΙΙ.154.

Κατά τη βασιλεία του Φαραώ Άμαση Β', η Ναύκρατις έγινε σημαντικό εμπορικό λιμάνι, το οποίο δεν ανήκε σε καμία συγκεκριμένη ελληνική πόλη-κράτος, αλλά ήταν μια εμπορική περιοχή όπου διάφορες πόλεις ίδρυσαν εμπορικούς σταθμούς, ιερά και ναούς.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, εννέα αρχαίες πόλεις-κράτη συνεργάστηκαν για την κατασκευή ενός κοινού περιτειχισμένου ιερού, γνωστού ως «Ελλήνιον». Τέσσερις ιωνικές πόλεις του Ιονίου, η Χίος, οι Κλαζομενές, η Τέος και η Φώκαια. Τέσσερις δωρικές, Ρόδος, Αλικαρνασσός, Κνίδος και Φασηλίς  και μία αιολική, η Μυτιλήνη. Τρεις άλλες, η Μίλητος, η Σάμος και η Αίγινα, είχαν τα δικά τους ιερά.

Θέση της αρχαίας Ναυκρατίδας.Από ChrisO / Wikimedia Commons

Έτσι, έως και δώδεκα ελληνικές πόλεις εργάστηκαν συνεργατικά για τη διατήρηση του εμπορίου με την Ναυκράτη, της οποίας η στρατηγική θέση στον κανωπικό κλάδο του Νείλου διευκόλυνε την ανάπτυξή του ως το κύριο εμπορικό λιμάνι μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου. Μέσω αυτής οι Αιγύπτιοι εξήγαγαν κυρίως σιτηρά, λινό και πάπυρο, ενώ οι Έλληνες πρόσφεραν ασήμι, ξύλο, ελαιόλαδο και κρασί.

Εκτός από την εμπορική της σημασία, η Ναύκρατις έγινε ένα σημαντικό κέντρο του ελληνικού πολιτισμού, του οποίου το μεγαλείο επεκτάθηκε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Λέγεται ότι είχε ψηλούς πολυώροφους πύργους και πολυάριθμα μνημειακά κτίρια. Από εκεί προήλθαν αρκετοί διάσημοι ομιλητές της αρχαιότητας, συμπεριλαμβανομένου του Αθηναίου της Ναυκράτης, συγγραφέα των περίφημων Δειπνοσοφιστών.

Κατά τον Αθήναιο η ζωή στην Ναυκρατίδα είχε όλες τις ανέσεις της και οι κάτοικοί της λάτρευαν τη θεά Αφροδίτη. 

Πως χάθηκε;

Μετά την ίδρυση της Αλεξάνδρειας, η εμπορική σημασία της άρχισε να μειώνεται. Στις εξεγέρσεις γύρω στο 212-216 μ.Χ., επί αυτοκράτορα Καρακάλλα, είναι η τελευταία φορά που αναφέρεται στις πηγές. Φαίνεται ότι επέλεξε τη λάθος πλευρά στον αγώνα για την αυτοκρατορική εξουσία.

Μεταξύ 330 και 610 μ.Χ, μια σειρά από τσουνάμι , ιδίως του 365 μ.Χ  από τον μεγαλύτερο σεισμό της Μεσογείου, που διείσδυσαν βαθιά στο δέλτα βύθισαν τελικά ό,τι είχε απομείνει από την πόλη. 

Στη διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου η πόλη παρήκμασε, γι΄αυτό και οι ανασκαφές δεν αποκάλυψαν κάποιο εύρημα το οποίο να χρονολογείται μετά τον 2ο αιώνα μ.Χ..

Όταν έφτασαν οι Άραβες το 640-642 μ.Χ., η Ναύκρατις δεν υπήρχε πια.

Ήταν φημισμένη για τα προϊόντα κεραμικής,ανθοκομικής τέχνης. Την εποχή του Φαραώ Άμαση η Ναύκρατις ήταν ο μόνος επιτρεπτός εμπορικός κόμβος εισαγωγής προϊόντων με προέλευση από την Ελλάδα. 

Η Ναύκρατις εποχή των Πτολεμαίων που είχαν ιδιαίτερες σχέσεις με την Κω είχε πλήρη δικαιώματα πόλης, και αργότερα, στους μεταχριστιανικούς αιώνες ήταν κατοικημένη και διατηρούσε χριστιανό δεσπότη.

Η νέα ανακάλυψη

Η εκ νέου ανακάλυψη της στη σύγχρονη εποχή οφείλεται στον αρχαιολόγο Flinders Petrie, ο οποίος ανέσκαψε την τοποθεσία το 1884-1885.

 Μεταγενέστερες ανασκαφές από τον Ernest Arthur Gardner και τον David George Hogarth αποκάλυψαν ελληνικούς ναούς, αιγυπτιακές αποθήκες και ένα εργοστάσιο παραγωγής σφραγίδων σκαραβαίων. Ωστόσο, μεγάλο μέρος της βόρειας περιοχής της τοποθεσίας παρέμεινε βυθισμένο σε βάθος 15 μέτρων λόγω της ανόδου του υδροφόρου ορίζοντα, περιπλέκοντας τις μελλοντικές έρευνες.

Παρά τις προκλήσεις, το «Naucratis Project», που ιδρύθηκε από τους Αμερικανούς αρχαιολόγους W. Coulson και A. Leonard το 1977, έχει ρίξει νέο φως στην ιστορία αυτής της αρχαίας πόλης. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν την καταστροφή που προκάλεσε ο ντόπιος πληθυσμός, ο οποίος χρησιμοποιούσε την τοποθεσία ως πηγή λιπασμάτων υψηλής περιεκτικότητας σε φωσφορικά, και επιβεβαίωσε τη μη ελληνική φύση του νότιου τμήματος της πόλης.

Ως αποτέλεσμα, σήμερα η τοποθεσία είναι πρακτικά έρημη δίπλα στα σύγχρονα χωριά Kom Gi'eif, el-Nibeira και el-Niqrash, τα οποία καλύπτουν εν μέρει την τοποθεσία, ενώ τα υπόλοιπα είναι μια βαλτώδης περιοχή.

Κάτοψη του σχεδίου της Ναυκρατίδας. G: Ναός των Διοσκούρων F: Ναός του Απόλλωνα E: Παλαίστρα C: Σωρός κεραμικών συντριμμάτων D: Σωρός από σκουριές B: Οικοδομή Πτολεμαίου A: Μεγάλος ναός «Ελλήνιον». Από Petrie, 1885.

Παρά την εξαφάνισή της, η κληρονομιά της παραμένει στα πολυάριθμα αντικείμενα τέχνης που βρέθηκαν σε μουσεία σε όλο τον κόσμο και στις επιγραφές σε αγγεία που έχουν δώσει πολύτιμες πληροφορίες για την πρώιμη ανάπτυξη του ελληνικού αλφαβήτου.

Μερικές από τις επιγραφές που βρέθηκαν στην κεραμική Naucratis θεωρούνται οι παλαιότερες γνωστές ιωνικές επιγραφές, ενώ άλλες σε κορινθιακό, μηλιανό και λεσβιακό αλφάβητο συγκαταλέγονται επίσης μεταξύ των αρχαιότερων τεκμηριωμένων.

Το 2015, το Βρετανικό Μουσείο ανακοίνωσε την ανακάλυψη μεγάλου αριθμού αντικειμένων από την πόλη, καθώς και το γεγονός ότι το πραγματικό της μέγεθος ήταν σχεδόν διπλάσιο από αυτό που πίστευαν, φτάνοντας τα 60 εκτάρια σε έκταση.

Γεωδίφης με πληροφορίες από το Βρετανικό Μουσείο

Πηγές:

1. Britannica, εγκυκλοπαίδεια

2.Villing et al 2013-2015 / Naukratis: Greeks in Egypt

3.Βικιπαίδεια,  εγκυκλοπαίδεια

4.Ιστορίες του Ηροδότου

5. Ιστορία των σεισμών της Κω,2018-2023

5.Σελίδες του διαδικτύου

https://www.labrujulaverde.com/en/2024/03/the-lost-city-of-naucratis-the-first-permanent-greek-settlement-in-egypt/Γκιγιέρμο Καρβαχάλ

https://www.ucl.ac.uk/museums-static/digitalegypt/naukratis/background.html

https://www.world-archaeology.com/issues/the-mystery-of-naukratis/

https://www.centuries.co.uk/naukratis.pdf

https://alchetron.com/Naucratis

https://www.worldhistory.org/Naukratis/

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Αντικείμενα από την Κω που βρέθηκαν στην πόλη Ναύκρατι. Πηγή-The Trustees of the British Museum.

Γλώσσα επιγράμματος, το ελληνικό Φ, ωοειδής σφραγίδα με το σύμβολο του καβουριού. Περίπου του 200-18 π.Χ, από την Κω βρέθηκε στην Ναυκρατίδα. Απαντά στο Βρετανικό μουσείο από το 1886.

Περίπου του 200-18 π.Χ από την Κω βρέθηκε στην Ναυκρατίδα. «Διοσκο» σημείωση επιγραφής: Ορθογώνια σφραγίδα, στο τέλος σώζεται ένα άγγιγμα του ύψιλου που ακολουθεί το όμικρον.

Περίπου του 150-90 π.Χ από την Κω βρέθηκε στην Ναυκρατίδα. «Οροβιων̣» σημείωση επιγραφής:Ορθογώνια σφραγίδα, σύμβολο προς τα αριστερά.

Περίπου του 200-1 π.Χ από την Κω βρέθηκε στην Ναυκρατίδα. «Αρίστωνος» σημείωση επιγραφής:Ορθογώνια σφραγίδα, σύμβολο προς τα αριστερά.

Περίπου του 200-150 π.Χ από την Κω βρέθηκε στην Ναυκρατίδα. «[Σω]πατρος» σημείωση επιγραφής: Ορθογώνια σφραγίδα, σύμβολο προς τα αριστερά.

Κάποια θραύσματα από κωακούς αμφορείς που βρέθηκαν στην Ναύκρατη.