Το πολύ λεπτό κωακό ύφασμα που έκανε το σώμα να λάμπει σαν γυμνό

«Μπορείτε να τους δείτε σχεδόν γυμνούς με ένα διάφανο ρούχο[coa vestis, κωακό ένδυμα]... μέσα από την υπερβολική λεπτότητα του» αναφέρει ο  λατίνος ποιητής και συγγραφέας ελεγειών, Albius Tibullus [περ. 55 π.Χ- περ. 19 π.Χ].

Το ύφασμα κατασκευάστηκε από τις κλωστές ενός άγριου μεταξοσκώληκα, του Bombyx.Περιστασιακά αναφέρεται η λαμπρότητα αυτών των ενδυμάτων. Τα πρώτα υφάσματα αυτού του τύπου εισήχθησαν από την Ασσυρία, αλλά στη συνέχεια κατασκευάστηκαν στην ίδια την Κω, όπου, σύμφωνα με τον Πλίνιο ζούσαν τέτοιοι μεταξοσκώληκες. Οι κωακές παραλλαγές διέφεραν  από τα ασιατικές ως προς τη λεπτότητα [Πλίνιος]. 

Κωακό μετάξι

«μανθύνη ... περιεβάλλετο Κῷον · ἐπ’ ἐκείνης τῆς νήσου καὶ μόνης ἡ βαθυτέρα βαφὴ τοῦ φοινικοῦ χρώματος τὸ πρὶν ἐπῃνεῖτο κατασκευαζομένη» Lyd. de magistr. II 13 p. 178.

Ο Rayet στο Mémoire sur l’île de Cos, αναφέρει μια κωακή επιγραφή (CIG 2519), που δείχνει έναν έμπορο πορφυρών του οποίου η κόρη ήταν υπεύθυνη για το ίδιο εμπόριο, και όπου επισημαίνεται ότι το πορφυρό όστρακο βρίσκεται ακόμα συχνά σήμερα στη θάλασσα μεταξύ Σάμου και Κω. 

Η Νίσυρος κοντά στην Κω ονομαζόταν και Πορφυρίς λόγω του πλούτου της σε πορφύρα [Στεφ.Βυζάντιος]. Από όλα αυτά είναι σαφές ότι το coa vestis ήταν ένα ένδυμα πολυτελείας,  που πληρωνόταν ακριβά [Propert. V 5, 57], και το βρίσκουμε μόνο στη γκαρνταρόμπα εταίρων ή κυριών παρόμοιου στυλ [Hor. sat. I 2, 101. Ovid. ars amat. II 298, Tibullus κά]. Σύμφωνα όμως με τον Πλίνιο τα κωακά μεταξωτά ενδύματα τα φορούσαν περιστασιακά και οι  άνδρες ως καλοκαιρινά ρούχα. Η συνήθης μορφή του πρέπει να ήταν ο χιτώνας. Υποτίθεται εξαρχής ότι κατασκευάστηκαν και περιτυλίγματα από το ίδιο υλικό.

Περί του χρόνου εισαγωγής του coa vestis μπορούμε μόνο να πούμε ότι προηγείται της εποχής που έγραψε ο Αριστοτέλης,  τουλάχιστον τον 4ο ή ακόμη 5ο αιώνα π.Χ. 

Στην Αυτοκρατορική Ρώμη ήταν προφανώς ιδιαίτερα της μόδας .Το coa vestis μπορεί να δει κανείς σε έργα τέχνης αλλά δεν μπορεί να αποδειχθεί με βεβαιότητα, αφού υπήρχαν και ημιδιαφανείς ρόμπες από κινέζικο μετάξι και άλλα υφάσματα.Το ίδιο ισχύει με την ενδεδυμένη  Κώα Αφροδίτη του Πραξιτέλη, το ένδυμα της παραμένει άγνωστο αν ήταν το περίφημο coa vestis.  

Στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη ένα coa vestis [κωακό ένδυμα] σήμαινε ένα είδος barège, δηλαδή ένα πολύ ελαφρύ και σχεδόν διαφανές ύφασμα.Το φορούσαν γυναίκες και άντρες. 

Από τις εκφράσεις των αρχαίων μαθαίνουμε ότι είχε μεγάλο βαθμό διαφάνειας, ότι ήταν εξαιρετικά καλό, φοριόταν κυρίως από γυναίκες  μερικές φορές το έβαφαν πορφυρό και εμπλουτιζόταν με ρίγες χρυσού. Εκτιμάται ότι ήταν φτιαγμένο από μετάξι, επειδή στην Κω η ύφανση ήταν γνωστή σε πρώιμη περίοδο, ώστε να αποκτήσει υψηλή διασημότητα.Αυτό μας λέει ο Harry Thurston Peck, στο Harpers Dictionary of Classical Antiquities. 

Οι πληροφορίες λένε ότι το μετάξι το έπαιρναν από τον μεσογειακό σκόρο Pachypasa otus, και ότι το ύφασμα γνωστό στους Ρωμαίους ως «coa vestis», παρήχθη αποκλειστικά στο νησί της Κω.Η διαδικασία παραγωγής παρέμενε ένα μεγάλο μυστικό, αλλά τα κουκούλια πρέπει να μαζεύονταν το καλοκαίρι, μετά την εμφάνιση των σκόρων, και υπόκειντο επεξεργασία σε ίνες που στη συνέχεια υφαίνονταν σε ύφασμα.

Ο πρώτος αρχαίος συγγραφέας που παρέχει οποιαδήποτε απόδειξη σχετικά με τη χρήση του μεταξιού, είναι ο Αριστοτέλης.Μετά από μια περιγραφή, εν μέρει σωστή, των μεταμορφώσεων του μεταξοσκώληκα λέει ότι τα προϊόντα των κουκουλιών τυλίγονταν πάνω σε μασούρια από γυναίκες για να υφανθούν. Επίσης μας λέει ότι η Παμφίλη από την Κω, κόρη του Πλαταία, ανακάλυψε το μυστικό της κατασκευής μεταξιού και ότι ύφαινε για πρώτη φορά μετάξι στην Κω. Αυτή η δήλωση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ακατέργαστο μετάξι  μπορεί να προήλθε από εσωτερικό της Ασίας και κατασκευάστηκε στην Κω ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ. 

Από την Κω φαίνεται ότι οι Ρωμαίες κυρίες έλαβαν τα πιο υπέροχα ενδύματα τους έτσι ώστε οι μεταγενέστεροι ποιητές της εποχής του Αυγούστου, Tibullus, ο Προπέρτιος , ο Οράτιος και ο Οβίδιος κοσμούν τους στίχους τους με νύξεις σε αυτές τις κομψές υφές, οι οποίες ήταν εντυπωσιακά λεπτές.

Την εποχή των κατακτήσεων των Πάρθων άνοιξε ένας νέος δρόμος για τη μεταφορά στην Ιταλία όλων των πολυτιμότερων παραγωγών της κεντρικής Ασίας. Η εμφάνιση των μεταξωτών σημαιών που ήταν προσαρτημένες στα επίχρυσα πρότυπα των Πάρθων, στη μάχη η οποία έγινε το 54  π.Χ [Florus, III .11], πρέπει να ήταν ένα πολύ εντυπωσιακό θέαμα για τον στρατό του Κράσσου.

«Tambourine Girl» με διαφανές μεταξωτό που μοιάζει κατά  κάποιο τρόπο με το διάφανο coa vestis, σε πίνακα του John William Godward, 1906. «Και σημείωσα τον χιτώνα στο σώμα του, που λάμπει σαν τη γυαλάδα πάνω στο δέρμα ενός ξερού κρεμμυδιού, τόσο μαλακό. και έλαμπε σαν ήλιος. Πραγματικά πολλές γυναίκες τον κοίταξαν με απορία».Όμηρος,Οδύσσεια XIX.233.

Τα κωακά ενδύματα  που αναφέρονται από διάφορους συγγραφείς, στον πληθυντικό ως coae vestes ήταν ένα αρχαίο ύφασμα που πήρε το όνομά του από τον τόπο καταγωγής του, το νησί της Κω.

Φτιάχτηκε από το μετάξι της κάμπιας Pachypasa otus, ενός είδους της οικογένειας Lasiocampidae. Περιγράφεται ως διαφανές στα ρωμαϊκά γραπτά και το υλικό του θεωρήθηκε πολύτιμο. Επίσης φέρεται ότι χρησιμοποιήθηκε κυρίως για ερωτικά γυναικεία ρούχα, τα οποία φορούσαν κυρίως οι αυλικοί. Το κωακό μετάξι αναφέρθηκε επίσης από τον Πλίνιο Πρεσβύτερο. 

Από τον 1ο αιώνα και μετά αντικαταστάθηκε σταδιακά από κινεζικές εισαγωγές, ένα υλικό πιο καθαρό και λεπτό.

Μετά τον πρώτο αιώνα

Στις επόμενες βασιλείες, βρίσκουμε τα πιο σθεναρά μέτρα που ελήφθησαν από εκείνους τους αυτοκράτορες που χαρακτηρίζονταν από αυστηρούς τρόπους, για να περιορίσουν τη χρήση του μεταξιού. Ο Καλιγούλας και άλλοι, διαβόητοι για την πολυτέλεια και την υπερβολή, όχι μόνο το ενθάρρυναν στο γυναικείο φύλο αλλά με χαρά το εμφανίζουν δημόσια στα δικά τους πρόσωπα.Μέχρι το έτος 176, ο Αντωνίνος, ο φιλόσοφος, ως συνέπεια των κακών οικονομικών  του, τα πούλησε με δημόσια δημοπρασία στο Φόρουμ του Τραϊανού μαζί με τα υπόλοιπα αυτοκρατορικά στολίδια. Την περίοδο αυτή διαπιστώνουμε ότι η μεταξένια υφή, εκτός από την ανάμειξη με χρυσό ήταν στολισμένη με κεντήματα, που εκτελούνταν είτε στην Αίγυπτο είτε στη Μικρά Ασία .

Οι χριστιανοί συγγραφείς από τον Κλήμη Αλεξανδρινό και τον Quintus Septimius Florens Tertullianus αποθαρρύνουν ή καταδικάζουν τη χρήση του μεταξιού. Ο Πλούταρχος επίσης αποτρέπει την ενάρετη και συνετή σύζυγο να το φοράει, αν και είναι πιθανό ότι οι κορδέλες για το ντύσιμο των μαλλιών δεν ήταν ασυνήθιστες, καθώς τα μεταξωτά νήματα εξακολουθούν να υπάρχουν.

Αν και ο Κόμμοδος, Ρωμαίος αυτοκράτορας που κυβέρνησε από το 177 έως το 192, σε κάποιο βαθμό αναπλήρωσε το παλάτι με πολύτιμα και περίεργα εφέ, συμπεριλαμβανομένων εκείνων του μεταξιού, λίγο αργότερα έγινε και πάλι πολύ σπάνιο, έτσι ώστε λίγοι συγγραφείς του 3ου αιώνα το αναφέρουν. Περίπου στο τέλος, ωστόσο, του 3ου αιώνα, το μετάξι, ειδικά όταν υφαίνεται με ένα στημόνι κατώτερης αξίας, άρχισε να φοριέται πολύ γενικότερα τόσο από άνδρες όσο και από γυναίκες. Όμως, προκειμένου να περιοριστεί, απαγορεύτηκε σε ιδιώτες να ασχοληθούν με την κατασκευή και τα χρυσά και μεταξωτά. Από ότι φαίνεται επιτρεπόταν να κατασκευάζονται μόνο σε αυτοκρατορικά γυναικεία δωμάτια.

Η παραγωγή ακατέργαστου μεταξιού [μέταξα] στην Ευρώπη επιχειρήθηκε για πρώτη φορά επί Ιουστινιανού,  530 μ.Χ.Τα αυγά του μεταξοσκώληκα φέρονται να μεταφέρθηκαν στο Βυζάντιο από τη Μικρή Βουχαρία, από κάποιους μοναχούς που είχαν μάθει τη μέθοδο εκκόλαψης και ανατροφής τους.

Τα σκουλήκια τρέφονταν με το φύλλο της μαύρης ή κοινής μουριάς [συκάμινος]. Η καλλιέργεια τόσο αυτού του είδους όσο και της λευκής μουριάς, η εκτροφή μεταξοσκωλήκων και η παραγωγή των προϊόντων τους, που είχαν περιοριστεί από καιρό στην Ελλάδα, μεταφέρθηκαν επί μακρόν τον 12ο αιώνα στη Σικελία και από εκεί επεκτάθηκαν στο νότο της Ευρώπης.

Ωστόσο, η πρόοδος αυτού του σημαντικού κλάδου της βιομηχανίας παρεμποδίστηκε σε μεγάλο βαθμό ακόμη και στην Ελλάδα, τόσο από τους συντηρητικούς νόμους που περιορίζουν τη χρήση του μεταξιού εκτός από την εκκλησιαστική λειτουργία ή τα ενδύματα και τα στολίδια της αυλής, όσο και από πρόστιμα και απαγορεύσεις σε ιδιωτικά μεταξουργεία, και με άλλες προσπάθειες ρύθμισης της τιμής τόσο του ακατέργαστου όσο και του βιομηχανοποιημένου προϊόντος. 

Μία περίοδο είχε καθοριστεί ότι η επιχείρηση έπρεπε να ασκείται αποκλειστικά από τον αυτοκρατορικό ταμία. Ο Πέτρος Βαρσύμης [περ. 540- περ. 565] ήταν ανώτερος βυζαντινός αξιωματούχος, συνδεδεμένος κυρίως με τα δημόσια οικονομικά και τη διοίκηση, υπό τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α' (r. 527-565), πιθανώς Φοίνικας, κατείχε το αξίωμα και συμπεριφέρθηκε με τον πιο καταπιεστικό τρόπο, έτσι ώστε το εμπόριο μεταξιού καταστράφηκε τόσο στο Βυζάντιο όσο και στην Τύρο και τη Βηρυτο, ενώ ο Ιουστινιανός, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και ο ταμίας τους συγκέντρωσαν μεγάλο πλούτο και το μονοπώλιο.

Το Pachypasa otus είναι η επιστημονική ονομασία του σκόρου από τον οποίο έπαιρναν οι αρχαίοι Κώοι το μετάξι τους.Φωτογραφία από wobam.co.uk.

Τα μετάξια που υφαίνονται στην Ευρώπη πριν από τον 13ο αιώνα ήταν γενικά απλά στο σχέδιο τους. Πολλά από αυτά που παράγονται από τη βιομηχανία και τη γεύση των Seres, δηλ. τους κατασκευαστές μεταξιού της ενδοχώρας της Ασίας, ήταν πολύ περίτεχνα και φαίνεται ότι έμοιαζαν πολύ στα σχέδια και το στυλ στολισμού τους με τα περσικά shāl της σύγχρονης εποχής.

Εμφάνιση και βιότοπος

Στην Κω εμφανίζεται στην Μεσαριά και τον Αη Γιώργο, στην τοποθεσία Μαυροκάμπια, ένα τοπωνύμιο που διατηρεί μέχρι τις ημέρες μας.

Οι ενήλικες μεταξοσκώληκες πετούν από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο. Οι κάμπιες τρέφονται με κυπαρίσσι ( Cypressus ), αρκεύθου ( Juniperus ) και Thuja occidentalis . Θα πρέπει επίσης να μπορείτε να τα ταΐζετε με περονόσπορο [Quercus pubescens].

Το είδος φτάνει σε άνοιγμα φτερών από 70 έως 95 χιλιοστά [αρσενικά] ή 100 έως 120 χιλιοστά [θηλυκά], καθιστώντας το το μεγαλύτερο του είδους.

Τα αρσενικά έχουν κιτρινωπό-γκρι κεραίες με μακριά φτερά , τα δόντια της χτένας των οποίων γίνονται σημαντικά πιο κοντά στη μέση προς την άκρη. Τα θηλυκά είναι σημαντικά μεγαλύτερα και έχουν πιο αδέξια κατασκευή. Οι κεραίες τους είναι μόνο με κοντά δόντια. Τα μπροστινά φτερά είναι αισθητά λιγότερο υπόλευκα γκρι και φαίνονται σημαντικά πιο σκούρα. Τα πίσω φτερά είναι σκούρα γκρι-καφέ στην υπομετωπική περιοχή. Το βασικό χρώμα τους είναι μεταβλητό και οι ιώδεις-γκρι κλίμακες ποικίλλουν επίσης σε ένταση.

Το είδος εμφανίζεται από τη Σικελία και τη νότια Ιταλία μέχρι την Ίστρια και τη Δαλματία, την Αλβανία, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία και σε όλη τη Μικρά Ασία έως το Ιράκ και το νοτιοανατολικό Ιράν. Κατοικεί κυρίως στην παράκτια περιοχή και ζει σε ξερά δάση και ρείκια. Το είδος είναι ευρέως διαδεδομένο, αλλά εμφανίζεται μόνο σποραδικά. 

Γενικά, υπήρχαν δύο τύποι μεταξωτών υφασμάτων στην αρχαία Ρώμη το κωακό και το κινέζικο μετάξι.  Coa Vestis : είδος μεταξιού υφασμένου από τον ασσυριακό μεταξοσκώληκα, που σχετίζεται με το ελληνικό νησί της Κω. Sericum : υψηλότερης ποιότητας μετάξι εισαγόμενο από την Κίνα, κυρίως με τη μορφή μη υφασμένων σχοινιών από κινεζικό νήμα μεταξοσκώληκα.

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Λεξικό Smith, 1875

2. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Naturalis historia 11, 26.

3.https://www.biologie-seite.de/Biologie/Pachypasa_otus?ez_force_cookie_consent=1

4.https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2020/19th-century-european-art-2/john-william-godward-r-b-a-the-posy

5.https://www.academia.edu/34215727/Prostitutes_and_Politicians_The_Role_of_Silk_in_Ancient_Rome

6.https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Sericum.html

7.https://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=coa+vestis

8. Παμφίλη η Κώα

https://geogeodifhs.blogspot.com/2023/01/blog-post_18.html

Το άγαλμα της βασίλισσας Αρσινόης Β' συζύγου του γεννημένου στην Κω Πτολεμαίου Φιλάδελφου Β’ -ευεργέτη του Ασκληπιείου και του νησιού- είναι από γκρι γρανίτη.Φοράει ένα διαφανές γυμνό χιτώνα,που παραπέμπει στο διάσημο coa vestis-κωακό διάφανο μεταξωτό ένδυμα, για να υποδείξει την τελειότητα και την απαλότητα του σώματός της.Το άγαλμα ανασύρθηκε από τη θάλασσα  ανάμεσα σε άλλα που ανακαλύφθηκαν στη βυθισμένη πόλη του Ηρακλείου στον κόλπο του Αμπουκίρ στην, Αλεξάνδρεια το 2000 και σήμερα σώζεται στο Μουσείο Αρχαιοτήτων της. Φωτογραφία-archaeohistories.

Το μετάξι είναι ίσως  από τα πιο όμορφα, ευαίσθητα και λαμπερά υλικά που δημιουργήθηκαν ποτέ. Χρονολογείται χιλιάδες χρόνια πίσω, αλλά ελάχιστα έχουν αλλάξει στον τρόπο παραγωγής του. Πηγή-Foodywoody67/twitter.