Το κάστρο Περίπατος
Στο Πυλί στην συνοικία του Αγ. Νικολάου, τοποθετείται το κάστρο του Περιπάτου γράφει η σελίδα dikaiosnet. Στη φωτογραφία πιθανά ίχνη του άγνωστου κάστρου το οποίο μπορεί να πυρπολήθηκε το 1457 από τους Οθωμανούς και από τότε καμία πληροφορία δεν αναφέρεται σε αυτό.
Δεν έχει ερευνηθεί αλλά ή ύπαρξή του αναφέρεται στα έγγραφα του αρχείου των Ιωαννιτών Ιπποτών (Μάλτα) αριθ.195 , 278,. Επίσης, κατά την πολιορκία της Κω από τους Τούρκους το 1457, αναφέρεται στον πατμιακό κώδικα ΝΗ' «Νεραντζία δε και Περίπατος, τα περί την Κων νήσον κάστρα, υπό του στόλου άρδην επυρπολήθησαν της Καλλιπόλεως».
Παρατίθεται. η εργασία του κ. Ζ. Τσιρπανλή «Πολιορκία της Κω από τους Τούρκους το 1457» και χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Γ'. Παλαιολόγου όπου αναφέρεται ο Περίπατος.
Η Καλή του παπά Ιερώνυμου του διάκου Τζαγκαρόπουλου, 18 περίπου χρονών, του κάστρου Περίπατος της Κω, παροίκισσα, προσφέρει στο Τάγμα τέσσερις σκλάβους, δύο γυναίκες και δύο άνδρες, σε κατάλληλη ηλικία για να κάμουν παιδιά. Αυτούς μάλιστα η Καλή τους προικοδοτεί ικανοποιητικά, ώστε να μην έχουν κανένα λόγο να δραπετεύσουν. Για την προσφορά της, ο ΜΜ Jean de Lastic ικανοποιεί το αίτημά της, δηλ. την απαλλάσσει από τη δουλεία της παροικιάς και ονομάζει την ίδια και τους απογόνους της, και των δύο φύλων, απελεύθερους[195, 16 Οκτωβρίου 1449].
Ο ΜΜ Jean de Lastic προς τον Ιωάννη Σεκουνδινό, κάτοικο του κάστρου Περίπατος στην Κω: τον καλεί επειγόντως να μεταβεί στη Ρόδο, να είναι παρών κατά την εκδίκαση της υπόθεσης του με τον γνωστό πρεκέπτορα και ναύαρχο του στόλου Φαντίνο Quirini· η υπόθεση ανατέθηκε στον αρχιεπίσκοπο Ρόδου [τον λατίνο] και στον κουμενδούρη της Μαγιόρκας. σε περίπτωση που δεν εμφανισθεί ενώπιον της επιτροπής, τότε θα καταδικασθεί σε πρόστιμο 100 βυζαντίων και θα εκδοθεί απόφαση ερήμην του.Η παρούσα επιστολή θεωρείται δικαστική κλήση, η οποία θα επιστραφεί στον αρμόδιο υπάλληλο, αφού πρώτα τη διαβάσει και την κατανοήσει ο εγκαλούμενος Σεκουνδινός[278, 26 Αυγούστου 1452].
Οι λεπτομέρειες όμως του εγγράφου που δημοσιεύεται, η ακρίβεια και η σαφήνεια του μας βοηθούν να παρακολουθήσομε, χωρίς αμφιβολίες, τα συμβάντα, όπως εξελίχτηκαν από την αρχή μέσα στην Κω. Γι' αυτό και μπορούμε εύκολα να επισημάνομε τις παρακάτω καινούργιες ειδήσεις.
α) Στις 3 Ιουνίου 1457 τουρκικός στόλος κτύπησε και έκαψε το φρούριο Νεραντζιά (Narrantiam) της Κω, στο οποίο δεν είχαν μείνει κάτοικοι και υπερασπιστές. Οι νησιώτες είχαν αποσυρθεί σε ασφαλέστερες τοποθεσίες. Πυρπόλησαν επίσης οι Τούρκοι και ένα άλλο κάστρο του νησιού, τον Περίπατο, που κι αυτό είχε εγκαταλειφθεί από τους Ιππότες (βλ. στο έγγρ. τους στ. 2-7).
β) Ο εχθρικός στόλος τότε μοιράστηκε σε δύο, και ένα μέρος στράφηκε προς το κάστρο του Πυλιού, ενώ το άλλο ενόχλησε το κάστρο της Κεφάλου. Η οχυρή θέση των κάστρων αυτών και το δυσπρόσιτο του τόπου υποχρέωσαν τους Τούρκους γρήγορα ν' αποχωρήσουν απ' αυτά (βλ. στ. 7-9).
γ) Έτσι ολόκληρη η δύναμη των Τούρκων συγκεντρώθηκε για να προσβάλει το κάστρο της Αντιμάχειας (Landimachi). Η πολιορκία κράτησε 23 ημέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων χρησιμοποιήθηκαν κάθε λογής πετροβόλοι (omnibus tormentis), πολιορκητικές μηχανές και άλλο πολεμικό υλικό. Η σπουδαιότερη μάλιστα επίθεση των πολιορκητών εκδηλώθηκε την παραμονή και ανήμερα του Αγίου Ιωάννου, καθώς και την επόμενη μέρα (23-25 Ιουνίου), από την αυγή ως το βράδυ. Οι Τούρκοι με λύσσα προσπαθούσαν να ανοίξουν πέρασμα στα τείχη, ενώ έστηναν σκάλες, που οι υπερασπιστές με θάρρος τις αναποδογύριζαν. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι επιτιθέμενοι άνοιξαν τρεις τεράστιους (mirabiles) υπονόμους (minas) κάτω από το κάστρο, αλλά οι πολιορκημένοι τους εξουδετέρωσαν, σκάβοντας κι αυτοί ανθυπονόμους (anteminas). Πολλοί Τούρκοι τότε πέθαναν από ασφυξία μέσα στους υπονόμους (βλ. στ. 9-14 και 16-18).
δ) Οι δυνάμεις και οι απώλειες των δύο αντίπαλων μερών ήταν τρομερά δυσανάλογες. Ο τουρκικός στόλος αριθμούσε συνολικά 156 καράβια, μικρές και μεγάλες «τριήρεις και διήρεις» (triremes et biremes), ενώ ο στρατός ανέβαινε στις 16.000, σύμφωνα με αξιόπιστες εκθέσεις που είχε υπόψη του ο Μέγας Μάγιστρος (βλ. στ. 18-20). Η πολιορκία εξ άλλου στοίχισε στους Τούρκους παραπάνω από χίλιους νεκρούς και άλλους τόσους και περισσότερους ακόμη τραυματίες, όπως ανέφεραν αυτόμολοι του εχθρού (βλ. στ. 14-16), καθώς επίσης και πέντε καράβια (διήρεις) που αιχμαλωτίστηκαν από τον ιπποτικό στόλο (στ. 23-24). Αντίθετα, οι δυνάμεις των χριστιανών υπερασπιστών του κάστρου της Αντιμάχειας δεν ξεπερνούσαν τους 15 μόλις Ιππότες (fratres) και τους 300 περίπου κατοίκους (χωρικούς), από τους οποίους οι πιο πολλοί ήταν άοπλοι. Από όλους αυτούς μόνο 15 βρήκαν τον θάνατο (βλ. στ.20-22).
ε) Η συμμετοχή των κατοίκων του νησιού στη μάχη, η ανδρεία και η αγωνιστικότητα τους έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο για την απόκρουση των τουρκικών επιθέσεων. Πολέμησαν σκληρά «prò liberiate lutando ac honorefìdei christianae», γι’ αυτό και τους αξίζει κάθε έπαινος (βλ. στ. 13, 22-23, πρβλ. και στ. 33).
στ) Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες η παραμονή των Τούρκων στο νησί ήταν άσκοπη και ανωφελής. Έλυσαν την πολιορκία στις 26 Ιουνίου και επιδόθηκαν έπειτα σε κάθε είδους καταστροφή: σκότωσαν τα ζώα, έβαλαν φωτιά στο σιτάρι, έκαψαν τα δέντρα, ιδίως τα καρποφόρα, και στο τέλος έφυγαν με τον στόλο τους, κατευθυνόμενοι προς δυσμάς (βλ. στ. 24-27).
ζ) Έτσι σώθηκαν από τα χέρια των Τούρκων τα τρία κάστρα της Κω, η Αντιμάχεια, το Πυλί και η Κέφαλος, στα οποία είχε συρρεύσει όλος ο πληθυσμός του νησιού, κάπου 12.000 ψυχές (βλ. στ. 27-29).
Τη σπουδαιότητα των παραπάνω πληροφοριών θα την αντιληφθούμε, νομίζω, καλύτερα, αν προσθέσομε σ' αυτές διάφορες ενημερωτικές επεξηγήσεις ιδίως τοπογραφικές, καθώς και ποικίλες διαπιστώσεις, χρήσιμες για την κατανόηση του γενικού ιστορικού πλαισίου της Δωδεκανήσου στα χρόνια αυτά.
Πρώτα πρώτα το κάστρο Νεραντζιά εντοπίζεται στη σημερινή πρωτεύουσα του νησιού, την Κω (ή διαφορετικά Χώρα). Το κάστρο ακριβώς αυτό, καθώς και η γύρω περιοχή, αποτελούσε επίσης την πρωτεύουσα και κατά την εποχή των Ιπποτών. Το όνομα Νεραντζιά δόθηκε, γιατί έξω από τα τείχη υπήρχαν πολλές νεραντζιές, σύμφωνα με τη μαρτυρία του φλωρεντινού περιηγητή Χριστόφορου Buondelmonti, ο οποίος χαρακτηριστικά έγραφε στο πρώτο τέταρτο του 15ου αι.: «Ad orientem in litore Arangea metropolis est... et ab extra moeniarum arangeae multae virescunt, et ideo Arangea dieta est». Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι ότι η ονομασία είχε διατηρηθεί επί τουρκοκρατίας, ενώ ως τον περασμένο αιώνα μνημονευόταν, στον γραπτό μόνο λόγο και ειδικά στα συμβόλαια των καδήδων, με τον τύπο Ναρίντζα. Η εκκένωση του κάστρου αυτού στα 1457, κατά το έγγραφο μας, δεν πρέπει να μας παραξενεύει, γιατί, παρά τις επιβλητικές οχυρώσεις, που και σήμερα ακόμη προκαλούν τον θαυμασμό, και παρά τις επανειλημμένες και φροντισμένες επισκευές του στα χρόνια ιδίως του ανώτατου διοικητή (baglivo) του νησιού Fantino Quirini ή Querini (1436-1453), η θέση εθεωρείτο ευκολοπρόσβλητη από τους εχθρούς. Γι’ αυτό και είχε εγκαταλειφθεί άλλες δύο φορές, στα 1444 και στα 1461.
Για το άλλο κάστρο, τον Περίπατο, που είχε την ίδια τύχη με τη Νεραντζιά τον Ιούνιο του 1457, παρατηρούμε πως οι πληροφορίες από κείμενα περιηγητικά παρουσιάζουν κάποια ασάφεια, ως προς τον τοπικό προσδιορισμό του μέσα στο νησί. Έτσι ο Buondelmonti το ταυτίζει με το χωριό Πυλί (Pili quod hodie Peripaton dicunί), ενώ ο Coronelli το διακρίνει από το Πυλί: «Pili sopra Monti, come pure Perìpato Castello forte su ‘l Monte Dicheo». Και το έγγραφο επίσης (στ. 6-7) το ξεχωρίζει καθαρά από το Πυλί. Αυτή η διαβεβαίωση μας κάνει να πιστεύομε ότι ο Περίπατος αποτελούσε κάστρο διαφορετικό από εκείνο του Πυλιού, όχι όμως σε μακρινή απόσταση από το τελευταίο αυτό, αλλά μάλλον στην περιφέρεια του, αφού και τώρα ακούγεται το όνομα Περίπατος ως συνοικία στο σημερινό χωριό Πυλί. Η είδηση επομένως του Coronelli ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα, αν λάβομε υπόψη μας ότι η υψηλότερη οροσειρά της Κω, ο Δίκιος (ο αρχαίος Ωρομέδων) εκτείνεται και προς τη νότια περιφέρεια του Πυλιού. Ίχνη ωστόσο του Περιπάτου δεν έχουν επισημανθεί. Μπορούμε μόνο να κάνομε την ακόλουθη βασική διάκριση ανάμεσα στα δύο κάστρα. Όταν οι πηγές μας (και το έγγραφο που εξετάζομε) μνημονεύουν το κάστρο του Πυλιού, πρέπει να εννοούμε το κάστρο του Παλιού Πυλιού, που σώζεται σήμερα σε απόκρημνο μέρος και απέχει από το Πυλί κάπου μισή ώρα δρόμο. Βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στο Λαγούδι (συνοικία του χωριού Ασφενδιού) και στο Πυλί. Ενώ το κάστρο του Περιπάτου πρέπει να το τοποθετούμε μέσα στο σημερινό χωριό Πυλί, όπου μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, τις οποίες δεν μπόρεσα ο ίδιος να εξακριβώσω, υπάρχουν στην ομώνυμη συνοικία υπολείμματα τειχών. Το ότι δεν διατηρήθηκε το κάστρο του Περιπάτου οφείλεται, νομίζω, στην ευκολοπρόσβλητη θέση του και στο γεγονός ότι οι κάτοικοι έβρισκαν σίγουρο καταφύγιο στο κοντινό οχυρό φρούριο του Παλιού Πυλιού. Την ύπαρξη όμως του Περιπάτου έρχεται να μας επιβεβαιώσει μια άλλη πηγή του ίδιου μάλιστα έτους, του 1457, η οποία θέτει και νέα προβλήματα για την τουρκική επίθεση εναντίον του νησιού. Συγκεκριμένα, στον πατμιακό κώδικα υπ' αριθμ. ΝΗ' έχει γραφτεί ένα ενδιαφέρον χρονικό σημείωμα. Σ' αυτό, ανάμεσα στ' άλλα, διαβάζομε: «Νερατζεία δε και Περίπατος, τα περί την Κων νήσον κάστρα, υπό του στόλου άρδην επυρπολήθησαν της Καλιπόλεως». Οι πληροφορίες αυτές ανταποκρίνονται πολύ καλά σ' εκείνες του εγγράφου μας ως προς την πυρπόληση των δύο κάστρων. Γι' αυτό και δεν χωρεί αμφιβολία, ότι τα γεγονότα που περιγράφει το σημείωμα προσδιορίζονται πια με ακρίβεια στο έτος 1457, και όχι στα 1456, όπως είχε γίνει δεκτό, δικαιολογημένα ίσως, αφού η πηγή αυτή παρουσιάζει κάποια χρονική ασάφεια. Ο συντάκτης δηλαδή του σημειώματος αναφέρει στην αρχή το έτος από κτίσεως κόσμου 6964 (1456, Μάιος), αμέσως έπειτα προχωρεί «έν το έπιόν έτος» (χωρίς να το προσδιορίζει. ασφαλώς όμως εννοεί το διάστημα από τον Σεπτέμβριο του 1456 ως και τον Αύγουστο του 1457), κατά το οποίον συνέβησαν θανατικά «και επιδρομαί ασεβών Τούρκων επί τας νήσους», ξαναγυρίζει στον Μάρτιο του 6964 (1456) και στο τέλος (χωρίς καμιά χρονολογία) κάνει λόγο για τις επιδρομές εναντίον της Νισύρου, Καλύμνου και των δύο κάστρων της Κω. Έτσι το γράμμα του Μεγάλου Μαγίστρου στα 1457 συμβάλλει στην ορθότερη και χρονικά ακριβέστερη κατανόηση του πατμιακού σημειώματος.