Τελευταία ευκαιρία να καταγραφεί αρχαϊκή ελληνική γλώσσα που «οδεύει προς εξαφάνιση»
Μια νέα πλατφόρμα crowdsourcing δεδομένων στοχεύει να διατηρήσει τον ήχο του Romeyka-Ρωμέικα, μιας υπό εξαφάνιση ποικιλίας ελληνικών χιλιετιών. Οι ειδικοί θεωρούν τη γλώσσα γλωσσικό χρυσωρυχείο και ζωντανή γέφυρα προς τον αρχαίο κόσμο.
Η πρωτοβουλία, με επικεφαλής την καθηγήτρια Ιωάννα Σιταρίδου από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, συμβάλλει στη Διεθνή Δεκαετία των Ιθαγενών Γλωσσών του ΟΗΕ (2022-32), η οποία στοχεύει «να επιστήσει την παγκόσμια προσοχή στην κρίσιμη κατάσταση πολλών αυτόχθονων γλωσσών και να κινητοποιήσει ενδιαφερόμενα μέρη και πόρους για τη διατήρηση, την αναζωογόνηση και την ανάδειξή τους».
Τα Romeyka-Ρωμέικα πιστεύεται ότι έχουν μόνο μερικές χιλιάδες γηγενείς ομιλητές στην περιοχή της Τραπεζούντας της Τουρκίας, αλλά ο ακριβής αριθμός είναι δύσκολο να υπολογιστεί, ιδίως λόγω του γεγονότος ότι υπάρχει επίσης μεγάλος αριθμός ομιλητών πολιτιστικής κληρονομιάς στη διασπορά και η συνεχιζόμενη γλωσσική μετατόπιση στην τουρκική.
Τα Romeyka ως γλώσσα δεν έχει σύστημα γραφής και έχει μεταδοθεί μόνο προφορικά. Η εκτεταμένη επαφή με την Τουρκία, η απουσία μηχανισμών υποστήριξης για τη διευκόλυνση της μετάδοσης μεταξύ των γενεών, το κοινωνικό-πολιτιστικό στίγμα και η μετανάστευση έχουν πλήξει τα Romeyka. Ένα υψηλό ποσοστό φυσικών ομιλητών στην Τραπεζούντα είναι άνω των 65 ετών και λιγότεροι νέοι μαθαίνουν τη γλώσσα.
Η πρόσφατα εγκαινιασμένη τρίγλωσση πλατφόρμα Crowdsourcing Romeyka [https://crowdsource.romeyka.org/] προσκαλεί τα μέλη του κοινού από οπουδήποτε στον κόσμο να ανεβάσουν ηχογραφήσεις της ομιλίας του Romeyka.
"Το Speech Crowdsourcing είναι ένα νέο εργαλείο που βοηθά τους ομιλητές να δημιουργήσουν ένα αποθετήριο ομιλούμενων δεδομένων για τις υπό εξαφάνιση γλώσσες τους, επιτρέποντας ταυτόχρονα στους ερευνητές να τεκμηριώσουν αυτές τις γλώσσες, αλλά και παρακινώντας τους ομιλητές να εκτιμήσουν τη δική τους γλωσσική κληρονομιά. Ταυτόχρονα, δημιουργώντας ένα μόνιμο μνημείο τη γλώσσα τους, μπορεί να βοηθήσει τους ομιλητές να επιτύχουν την αναγνώριση της ταυτότητάς τους από άτομα εκτός της κοινότητας του λόγου τους», είπε η καθ. Σιταρίδου, η οποία μελετά τα Romeyka τα τελευταία 16 χρόνια.
Το καινοτόμο εργαλείο έχει σχεδιαστεί από έναν προπτυχιακό από το Χάρβαρντ στην Επιστήμη των Υπολογιστών, τον κ. Matthew Nazari, ο οποίος είναι ομιλητής της αραμαϊκής γλώσσας. Μαζί ελπίζουν ότι αυτό το νέο εργαλείο θα ανοίξει επίσης το δρόμο για την παραγωγή γλωσσικού υλικού σε ένα νατουραλιστικό περιβάλλον μάθησης μακριά από την τάξη, αλλά βασισμένο στην καθημερινή χρήση, την προφορικότητα και την κοινότητα.
Για να συμπέσει με την κυκλοφορία της πλατφόρμας, η Σιταρίδου αποκαλύπτει σημαντικά νέα ευρήματα σχετικά με την ανάπτυξη και τη γραμματική της γλώσσας σε έκθεση στην Ελλάδα (λεπτομέρειες παρακάτω).
Στα σημαντικότερα ευρήματα της Σιταρίδου συγκαταλέγεται το συμπέρασμα ότι η γλώσσα Romeyka κατάγεται από τα ελληνιστικά ελληνικά και όχι από τα μεσαιωνικά ελληνικά, καθιστώντας την ξεχωριστή από άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. «Romeyka είναι αδερφή, παρά κόρη, των νεοελληνικών», είπε η Σιταρίδου, Μέλος του Queens' College και καθηγήτρια Ισπανικής και Ιστορικής Γλωσσολογίας στη Σχολή Σύγχρονων και Μεσαιωνικών Γλωσσών και Γλωσσολογίας του Cambridge. «Ουσιαστικά αυτή η ανάλυση ανατρέπει τον ισχυρισμό ότι τα νέα ελληνικά είναι μια απομονωμένη γλώσσα».
Τα τελευταία 150 χρόνια, μόνο τέσσερις εργαζόμενοι έχουν συλλέξει επί τόπου δεδομένα για τα Romeyka στην Τραπεζούντα. Συνεργαζόμενη με τις τοπικές κοινότητες, ιδιαίτερα με τις γυναίκες ομιλητές, η Σιταρίδου έχει συγκεντρώσει τη μεγαλύτερη συλλογή δεδομένων ήχου και βίντεο που υπάρχουν, τα οποία συλλέγονται μονόγλωσσα και ανέρχονται σε περισσότερα από 29 GB δεδομένων πηγής, και έχει συγγράψει 21 δημοσιεύσεις με κριτές. Μια ταινία YouTube για την επιτόπια εργασία της Σιταρίδου έχει λάβει 723.000 προβολές μέχρι σήμερα.
Γραμματική και μια νέα φυλογένεση για τα ελληνικά
Η ανάλυση της Σιταρίδου για τον αόριστο Romeyka είναι βασική. Όλες οι άλλες γνωστές σήμερα ελληνικές διάλεκτοι έχουν σταματήσει να χρησιμοποιούν τον αόριστο που βρίσκεται στα αρχαία ελληνικά. Έτσι οι ομιλητές της Νέας Ελληνικής θα έλεγαν θέλω να πάω αντί να θέλω να πάω . Όμως, στα Ρωμέϊκα, ο αόριστος συνεχίζεται και η Σιταρίδου έχει παρατηρήσει αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι αυτός ο αρχαίος ελληνικός αόριστος μπορεί να χρονολογηθεί στα ελληνιστικά ελληνικά λόγω της διατήρησής του σε μια δομή που απαρχαιώθηκε από τους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους σε όλες τις άλλες ελληνικές ποικιλίες, αλλά συνέχισε να να χρησιμοποιηθεί στο Romeyka ενώ υφίσταται επίσης μια διαγλωσσικά σπάνια μετάλλαξη σε ένα αρνητικό στοιχείο.
Τα ευρήματα της Σιταρίδου έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην κατανόησή μας για την εξέλιξη της ελληνικής, επειδή υποδηλώνουν ότι υπάρχουν περισσότερες από μία ελληνικές γλώσσες στο ίδιο επίπεδο με τις ρομανικές γλώσσες (που όλες προέρχονται από τα λατινικά και όχι η μία από την άλλη).
Ιστορικό πλαίσιο και νέοι χώροι εργασιών πεδίου
Οι ρίζες της ελληνικής παρουσίας στη Μαύρη Θάλασσα είναι βουτηγμένες σε μύθους: από το ταξίδι του Ιάσονα και των Αργοναυτών στην Κολχίδα, στις Αμαζόνες. Αλλά αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι Έλληνες άρχισαν να εξαπλώνονται γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα περίπου από τον 6ο αιώνα π.Χ. Οι Ίωνες ίδρυσαν τη Μίλητο, η οποία, με τη σειρά της, ίδρυσε τη Σινώπη, η οποία, τελικά, αποίκισε την Τραπεζούντα. Στον Πόντο, η γλώσσα των πρώτων Ελλήνων αποικιστών της Τραπεζούντας ήταν η ιωνική ελληνική της Σινώπης.
Τον 4ο αιώνα π.Χ., το πέρασμα του στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου συνέβαλε στη δημιουργία ενός άλλου ελληνόφωνου κέντρου, στα νότια του Πόντου, στην Καππαδοκία. Πιθανόν από την Καππαδοκία να έχουν εξαπλωθεί και τα ελληνικά προς τα βόρεια προς τον Πόντο.
Ωστόσο, η καθοριστική φάση για τη διεύρυνση της ελληνικής γλώσσας φαίνεται να είναι ο εκχριστιανισμός. Οι κάτοικοι του Πόντου ήταν από τους πρώτους που προσηλυτίστηκαν και αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη. Η μονή Σουμελά ιδρύθηκε το 386 μ.Χ., περίπου 20 χρόνια αφότου η περιοχή υιοθέτησε επίσημα τον Χριστιανισμό. Η πτώση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461 οδήγησε στο να γίνει η πόλη κατά πλειοψηφία μουσουλμανική.
Η καθηγήτρια Σιταρίδου είπε: «Η μεταστροφή στο Ισλάμ σε όλη τη Μικρά Ασία συνοδεύτηκε συνήθως από μια γλωσσική στροφή προς τα τουρκικά, αλλά οι κοινότητες στις κοιλάδες διατήρησαν τα Romeyka. Και λόγω του εξισλαμισμού, διατήρησαν ορισμένα αρχαϊκά χαρακτηριστικά ενώ οι ελληνόφωνες κοινότητες που παρέμειναν χριστιανικές αυξήθηκαν, πιο κοντά στη νεοελληνική, ιδιαίτερα λόγω της εκτεταμένης εκπαίδευσης στα ελληνικά τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα».
Πρόσφατα, η καθ. Σιταρίδου άρχισε να εργάζεται σε μια νέα τοποθεσία, την Tonya, όπου κανένας άλλος δεν έχει φτάσει ποτέ, μόνο για να αποκαλύψει σημαντικές γραμματικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κοιλάδων που υποδηλώνουν διαφορετική έναρξη εξισλαμισμού. Σε μια δημοσίευση, που θα εμφανιστεί σύντομα, υποστηρίζεται ότι τόσο η σύνταξη των συστημάτων υποταγής όσο και άρνησης στην Tonya εμφανίζουν διαφορετικά μοτίβα και επομένως διαχρονική ανάπτυξη από την ποικιλία Çaykara.
Το 1923, στο πλαίσιο της ελληνοτουρκικής ανταλλαγής πληθυσμών, οι ελληνόφωνοι χριστιανοί του Πόντου αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Τουρκία και να εγκατασταθούν στην Ελλάδα, ενώ οι ρομέικες μουσουλμανικές κοινότητες στην περιοχή της Τραπεζούντας παρέμειναν στην πατρίδα τους καθώς ομολογούσαν το Ισλάμ, εξηγώντας γιατί αυτή η ελληνική ποικιλία ομιλείται ακόμα σε μικρούς θύλακες της περιοχής. Από το 1923 και μέχρι πολύ πρόσφατα οι δύο κοινότητες ομιλίας αγνοούσαν η μία την ύπαρξη της άλλης.
Διατήρηση των γλωσσών κληρονομιάς και γιατί έχει σημασία
Οι ομιλητές εξακολουθούν να διστάζουν να προσδιορίσουν τα Romeyka ως μία από τις γλώσσες τους, καθώς, για τους Τούρκους εθνικιστές, η ομιλία της ελληνικής έρχεται σε αντίθεση με τις ίδιες τις θεμελιώδεις αρχές του ανήκειν. Από ελληνικής εθνικιστικής σκοπιάς, αυτές οι ποικιλίες θεωρούνται «μολυσμένες» και/ή διαταράσσουσες την ιδεολογία μιας και μόνο ελληνικής γλώσσας που ομιλείται αδιάκοπα από την αρχαιότητα, όπως εξηγεί η Σιταρίδου σε άρθρο που πρόκειται να δημοσιευτεί από το Ινστιτούτο Laz στην Κωνσταντινούπολη.
Στην Ελλάδα, την Τουρκία και όχι μόνο, η Σιταρίδου έχει χρησιμοποιήσει την έρευνά της για να ευαισθητοποιήσει για τα Romeyka, να τονώσει τις προσπάθειες διατήρησης της γλώσσας και να ενισχύσει τις στάσεις. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η Σιταρίδου εισήγαγε ένα πρωτοποριακό νέο μάθημα για τα Ποντιακά Ελληνικά στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, καθώς ο αριθμός των ομιλητών της ποντιακής ελληνικής επίσης μειώνεται.
«Η αύξηση του καθεστώτος των μειονοτικών και γλωσσών πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ζωτικής σημασίας για την κοινωνική συνοχή, όχι μόνο σε αυτήν την περιοχή, αλλά σε όλο τον κόσμο», είπε η καθ. Σιταρίδου. «Όταν οι ομιλητές μπορούν να μιλούν τις μητρικές τους γλώσσες, αισθάνονται ότι «βλέπουν» και έτσι αισθάνονται πιο συνδεδεμένοι με την υπόλοιπη κοινωνία· από την άλλη πλευρά, το να μην μιλάνε τις γλώσσες κληρονομιάς ή μειονοτικών γλωσσών δημιουργεί κάποια μορφή τραύματος που στην πραγματικότητα υπονομεύει την ενσωμάτωση που η γλωσσική αφομοίωση υπερηφανεύεται για την επίτευξη».
Στην ίδια γραμμή είναι ένα νέο έργο που χρηματοδοτείται από το AHRC σχετικά με την τεκμηρίωση μιας εξαιρετικά απειλούμενης γλώσσας, της Πορτογαλικής Σρι Λάνκα, στη βορειοδυτική Σρι Λάνκα. Η Σιταρίδου θα τεκμηριώσει και θα αναλύσει τη manja , τη μόνη εναπομείνασα γλωσσική και πολιτιστική έκφραση της αφρικανικής κληρονομιάς για αυτές τις κοινότητες.
Έκθεση στο ιστορικό σπίτι του Μοχάμεντ Άλι στην Καβάλα τον Απρίλιο
Η έκθεση Romeyka ( http://www.romeyka.org/mohaexhibition/index-en.html ) λειτουργεί στο Ερευνητικό Κέντρο MOHA στην Καβάλα, Ελλάδα, από τις 29 Μαρτίου έως τις 28 Απριλίου 2024.
Η έκθεση περιλαμβάνει προηγουμένως αδημοσίευτο αρχειακό υλικό από το Exeter College της Οξφόρδης και φωτογραφικό υλικό από τη Βρετανική Σχολή Αθηνών που μας δίνει μια ματιά στις ελληνόφωνες κοινότητες και τη γλώσσα στις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας πριν από 110 χρόνια από τον RM Dawkins, έναν από τους πρώτους εργάτες πεδίου στην περιοχή. Αυτό συνδυάζεται με φωτογραφίες και βίντεο από την επιτόπια εργασία της καθ. Σιταρίδου και ηχητικό υλικό για την επικοινωνία των γλωσσικών της ευρημάτων.
Η έκθεση στοχεύει να δημιουργήσει περαιτέρω προβληματισμούς σχετικά με τις κληρονομιές που απειλούνται με εξαφάνιση, τις κατακερματισμένες και κοινές ταυτότητες και τη συλλογική μνήμη, καθώς και να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα την πολυγλωσσία, τις τοπικές εμπειρίες, τις ιστορίες μεταξύ των γενεών συνύπαρξης και μετατόπισης, της διασποράς και την απώλεια γλώσσας, εναλλακτικές λύσεις, τρόπους ύπαρξης και του ανήκειν τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία.
Γεωδίφης με πληροφορίες από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ
περισσότερα,
https://www.sciencedaily.com/releases/2024/04/240402192601.htm
https://www.cam.ac.uk/research/news/last-chance-to-record-archaic-greek-language-heading-for-extinction
https://www.romeyka.org/
https://www.mmll.cam.ac.uk/is269