Ασκληπιείο της Κεφάλου

Η Κλειώ, μούσα της Ιστορίας, στέκεται πάνω από ειλητάρια και βιβλία. Πίσω, ο Ασκληπιός κάθεται σε ένα θρόνο, με φίδι στο ένα χέρι και ένα σκυλί στα πόδια του.Πάνω από την στοά του ναού βρίσκεται η Υγεία με φίδι. Σχέδιο με μολύβι, 1911.

«Ευχόταν να είχε τις θεραπευτικές δυνάμεις του Ασκληπιού. Να μπορούσε να κοιτάξει τους ανθρώπους και να δει τι τους βλάπτει, μετά να βγάλει τη συνταγή της και να κάνει τα πάντα καλύτερα»,Rick Riordan.

Ασκληπιεία στην Κω εκτός από το πιο διάσημο σε όλους υπήρξαν στην αρχαία Αλάσαρνα και στην Κέφαλο. 

Το Ασκληπιείο της Κεφάλου ίσως ήταν παλαιότερο από αυτό της πόλης Κω. Εδώ είναι μια πρώτη προσέγγιση που στηρίζεται κυρίως σε γεωμυθολογικά, γεωλογικά, ιστορικά, αρχαιολογικά δεδομένα και μαρτυρίες των ντόπιων. 

Ο Σωρανός ο Κώος αφήνει να εννοηθεί ότι βιβλιοθήκη των Ασκληπιάδων ίσως υπήρχε στην αρχαία πρωτεύουσα της Κω, την Αστυπάλαια. 

Ο Γερμανός αρχαιολόγος Ludwig Ross όταν επισκέφθηκε την Κω τον 19ο αιώνα σημειώνει ότι άκουσε ένα τοπικό θρύλο που έλεγε ότι ο Ιπποκράτης είχε αφήσει τα συγγράμματά του στην Κέφαλο, τα οποία βρέθηκαν αργότερα κοντά στο βράχο «Παλαιονήσι» δηλαδή στην νησίδα του Όρμου της Κεφάλου, το Καστρί που συνδεόταν με τη στεριά με ένα πρόχωμα. 

Λιγότερο από ένα αιώνα αργότερα, το 1935 ο Ιταλός αρχαιολόγος L.Morricone βρήκε έναν ναό στην τοποθεσία Πελεκητά, περίπου 50 μ. από το αρχαίο θέατρο της Κεφάλου. 

Ήταν μία μικρή δωρική κατασκευή από ντόπιο ηφαιστειογενή ρυολιθο με πλήθος ειδωλίων σε κακή κατάσταση, που δεν μπόρεσε να ταυτίσει με κάποια θεότητα. 

Όμως με βάση τα μέχρι σήμερα αρχιτεκτονικά στοιχεία πιστεύεται ότι ήταν ο Ναός Ασκληπιού και Υγείας του Ισθμού. Χρονολογείται στο τέλος του 4ου-αρχές 3ου αιώνα π.Χ [M.Livadiotti] ή τέλη 3ου-αρχές 2ου αιώνα π.Χ. 

Ο Ασκληπιός  καθισμένος κοντά σε μαγκάλι, με ένα φυτό στα δεξιά. Κρατάει το ραβδί με φίδι. Γεννήθηκε με καισαρική τομή [θα έπρεπε να λέγεται απολλώνια] από τον Απόλλωνα, ο οποίος τον έσωσε από τη νεκρή μητέρα του Κορωνίδα, αφού είχε σκοτωθεί από την Άρτεμη. Ο κένταυρος Χείρωνας του έδωσε τη γνώση των φαρμακευτικών βοτάνων. Σκοτώθηκε από τον Δία γιατί έγινε τόσο επιδέξιος που μπόρεσε να ζωντανέψει τους νεκρούς.

Λατρεία του Ασκληπιού στην Κέφαλο

«Ἀσκλαπιῶι ἐν Ἰσθμῶι», αναφέρει μια επιγραφή του 200-150 π.Χ η οποία μαρτυράει την λατρεία του Ασκληπιού στην Κέφαλο, την γενέτειρα των Κώων Ασκληπιάδων.

Η αρχαία επιγραφή περιγράφει μέρος ενός τελετουργικού νόμου που καθόριζε τους χρόνους και τη φύση των προσφορών οι οποίες έπρεπε να γίνουν στον Ασκληπιό και την Υγιεία, σύμφωνα με τα τελετουργικά δρώμενα του Ισθμού [Κέφαλος], όπου βρέθηκε η επιγραφή. Η φερόμενη ως «δωρεά» του Thomas Abel Brimage Spratt σήμερα συναντλαται στο Βρετανικό Μουσείο, με ημερομηνία «απόκτησης», το 1874. 

Φαινομενικά πρόκειται για μια θυσία σε μια τριάδα θεών από τους οποίους η Υγεία και η Ομόνοια είναι η δυάδα, τον μήνα Πάναμο, δηλαδή τον Ιούνιο-Ιούλιο.Προβλέπει, επίσης, την θυσία κατσικιών στην Αφροδίτη και τον Ποσειδώνα τον σύζυγο της Αστυπάλαιας.

Επίσης μία άλλη αφιέρωση στον Ασκληπιό και την Υγιεία από  μόναρχο και  ιεροποιούς βρέθηκε σε στρογγυλό βωμό της Παναγίας Παλατιανής της Κεφάλου. Το επίγραμμα γράφει: «Καλλικράτης Τιμαγόρα Ἀσκληπιῶι καὶ Ὑγιείαι», χρονολογείται τον 2ο αιώνα π.Χ, έχει δημοσιευθεί από τους Paton-Hicks από το 1891 αλλά πλέον έχει χαθεί όπως πολλές που αναφέρονται στο αρχαίο ιερό της δυτικής Κω.

«Όπως παρατήρησε ο κ. Rayet, οι ἱεροποιοί φαίνεται να ανήκουν όλοι σε μια οικογένεια και, όπως στην επιγραφή της Καρδάμαινας, ο μόναρχος που παίρνει εδώ τη θέση του ιερέα μπορεί να είναι μέλος της ίδιας οικογένειας. Η φράση κατὰ πόλιν μοναρχεῦντος[επιγρ.417] θα έδειχνε ότι δεν είναι ο επώνυμος ο Κώος αλλά ένας Ίσθμιος λειτουργός με τον ίδιο τίτλο. Ο αριθμός των ἱεροποιών εδώ, οκτώ, είναι περίεργο. Ίσως μαζί με τον μόναρχο έφτιαξαν μία ομάδα από εννέα. Εάν ισχύει αυτό, ο αριθμός 9 πρέπει αρχικά να είχε αναφορά σε φυλετικές διαιρέσεις, αν και εδώ ανήκουν όλες σε μία φυλή. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι μόναρχοι ή οι ἱεροποιοί ήταν ειδικά απασχολημένοι στην υπηρεσία του Ασκληπιού, γιατί [επιγρ.370] γίνεται αφιέρωση στην Εκάτη από τον ιερέα του Απόλλωνα και έξι ἱεροποιούς» συνεχίζει ο Paton.

Σχετικά με τις αρχαίες επιγραφές της Κεφάλου, ο Paton συμπληρώνει: «Μεγάλος αριθμός ενεπίγραφων μαρμάρων έχουν βρεθεί και συνεχίζουν να βρίσκονται στην Κέφαλο, αλλά συνήθως πηγαίνουν στον ασβεστοκάμινο. Σχεδόν όλες οι επιγραφές που είδαν και αντιγράφηκαν από παλαιότερους επισκέπτες έχουν εξαφανιστεί. Πιθανώς κάποιες από αυτές είναι χτισμένες στους τοίχους της νέας εκκλησίας: ο αρχιτέκτονας αυτού του κτιρίου έκανε, όπως ακούω, αντίγραφα 30 ή 40 επιγραφών, πριν χρησιμοποιήσει τα μάρμαρα. Δεν ξέρω πού βρίσκονται τώρα ο ίδιος ή τα αντίγραφά του. Οι κάτοικοι αυτού του απομονωμένου χωριού διακρίνονται από τους άλλους Κώους για τη δύναμη, τη παραγωγή, την ανεξαρτησία και την αρετή τους, αλλά είναι όλοι τους εξαιρετικά αναλφάβητοι και δεν υπάρχει κανείς που να σέβεται ή να προστατεύει τα μνημεία του παρελθόντος τους».

Κάτω το αρχαίο θέατρο της Κεφάλου, κοντά του βρέθηκε από τον L.Morricone το ιερό Ασκληπιού, Υγείας, Ομόνοιας.Δεκαετία ΄30.

Τον 5ο αιώνα π.Χ ο Ηρακλείδης ο γιατρός πατέρας του Μέγα Ιπποκράτη Β΄, ιερέας του Ασκληπιού στην Κέφαλο φέρεται να κληρονόμησε το ιερατείο από τον πατέρα του Ιπποκράτη Α΄.

Στον Ηρακλείδη αποδίδουν ιστορικοί ερευνητές τη συγγραφή διαφόρων έργων όπως την «Ιπποκράτεια Συλλογή», των «Προγνωστικών», μέρος των «Αφορισμών» .

Ήταν αυτό το Ασκληπιείο του Ηρακλείδη ή κάποιο παλαιότερο που φτιάχτηκε στη θέση του ελληνιστικού; Είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε κάτι περισσότερο με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία. Ωστόσο επαναξιολογώντας τα δεδομένα από άλλη οπτική γωνία μπορούν να προκύψουν κάποια λογικά συμπεράσματα.

Πως μπορεί να καταστράφηκε; 

Το ελληνιστικό Ασκληπιείο καταστράφηκε αν όχι από τον σεισμό του 199-198 π.Χ από το Ρήγμα της Ρόδου, ίσως από κάποιο άγνωστο επεισόδιο του Ρήγματος της Αμοργού.

Επισης τιμητική επιγραφή σε κιονόκρανο βάσης από λευκό μάρμαρο του 2ου-3ου αιώνα μ.Χ που αναφέρει «ἀγαθῇ τύχῃ τὸν ἀπὸ τοῦ προκαθηγεμόνος καὶ σωτῆρος θεοῦ Ἀσκληπιοῦ τῆς λαμπρᾶς», υποδηλώνει ότι ένα ιερό του Ασκληπιού υπήρχε κατά την ρωμαική περίοδο το οποίο μπορεί να εγκαταλείφθηκε μετά από τον σεισμό του 139 μ.Χ που προκάλεσε ζημιές και στην Αλάσαρνα όσο στο Σπήλαιο του Πάνα της Άσπρης Πέτρας το οποίο απέχει από το ιερό περίπου 1,9 χλμ.

Πανοραμική λήψη με το χωριό και τον «Λαιμό» του νησιού στο βάθος, δεξιά το Ζηνί  με την τοποθεσία Κυπαρίσσι και αριστερά η περιοχή Παλάτια με το Θέατρο και το Ασκληπιείο της Κεφάλου.

Η γεωγραφία του ιερού

Το Ασκληπιείο της Κεφάλου συναντάται σε υψόμετρο 146μ. από την στάθμη της θάλασσας σε τόπο με ωραία θέα, πλαγιά με καθαρό αέρα και το μάτι να μην χορταίνει από την ποικιλία του σκηνικού. 

Σε μία τοποθεσία από τις ωραιότερες του κόσμου σύμφωνα με τον Ιταλό αρχαιολόγο L.Laurenzi, πλούσια σε νερά και πηγές με καλό υδρογραφικό δίκτυο.

Περιβάλλεται από το Ρέμα Βλυχό και το Ρέμα Παλάτια έχοντας κατά κάποιο τρόπο κοινά στοιχεία με αυτό της Κω. Όμως, είναι το μόνο από όσα ξέρω που έχει θεμελιωθεί πάνω σε ηφαιστειακά εδάφη, την πλειστοκαινική πυροκλαστική ακολουθία της Κεφάλου ηλικίας 550 χιλ. χρόνων και όχι σε ιζηματογενές βραχώδες έδαφος. 

Κοντά στην Βίγλα βρίσκεται ο παλαιότερος ηφαιστειακός δόμος της Κεφάλου. Στο Ζηνί υπάρχει ο διάσημος τόπος λατρείας της Άσπρης Πέτρας και μία τοποθεσία Κυπαρίσσι όχι μακριά από το ιερό, ενώ κάτω στο Καμάρι υπάρχουν αρχαία λουτρά ρωμαϊκής περιόδου, που μπορεί με κάποιο τρόπο να συνδέονται με το ιερό και την λατρεία του Ασκληπιού. Όπως βέβαια  και το αρχαίο θέατρο που  βρίσκεται κοντά του. 

Μπορεί να ήταν ένα θεραπευτικό λατρευτικό ίδρυμα, ένα συγκρότημα με γειτονικούς διάφορους πολυχώρους που όλα είχαν σχέση με τον Ασκληπιό. Για παράδειγμα βωμό, θησαυρό, βιβλιοθήκη, λέσχη ή ακόμη στάδιο αν λάβουμε υπόψη το υπάρχον γεωμορφολογικό ανάγλυφο της περιοχής όπου δεν αποκλείεται να γίνονταν γυμναστικοί αγώνες.

Άλλωστε το αρχαίο τοπωνύμιο παραπέμπει σε μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, πολυτελές μέγαρο σε κατοικία του θεού, παράδεισο. Οι οθωμανοί ονόμαζαν Παλάτια τις περιοχές με αρχαία ερείπια.

Από κοντά περνάει το Ρήγμα Παλάτια ένα από τα σημαντικότερα ενεργά  της Δυτικής Κω, που μπορεί να έχει δραστηριοποιηθεί τα προϊστορικά χρόνια. Η χωροθέτηση του ιερού προϊδεάζει στενή σχέση με την τεκτονική της περιοχής όπως της πόλης, της Κνίδου, του Δαλίου Απόλλωνα της Καλύμνου και διάφορα άλλα. 

Ο ερχομός του Ασκληπιού στην Κω

Συχνά όταν επισκέπτομαι τα Παλάτια, αυτόν τον πανέμορφο τόπο το μυαλό μου πάει σε ένα σπουδαίο έργο που βρέθηκε κοντά στο σπίτι μου ,στην Αγ.Παρασκευή της πόλης Κω σε αρχαίο νυμφαίο. Ονομάζεται σήμερα «σπίτι του Ασκληπιού»  και καταστράφηκε από σεισμό, πιθανώς του 139 μ.Χ. 

Το περίφημο ψηφιδωτό με τον ερχομό του Ασκληπιού, ταχυδρομική κάρτα από το παλιό Αρχ.Μουσείο Κω,1980.

Το ψηφιδωτό με τον ερχομό του Ασκληπιού ή προτιμότερο της λατρείας του,  χρονολογείται τον 2ο αιώνα μ.Χ. Όπως είδαμε οι Ασκληπιάδες της Δυτικής Κω τουλάχιστον από τον 7ο αιώνα π.Χ, ζούσαν σε αυτό τον τόπο πριν ακόμη φτάσει η λατρεία του στην Κω.

Στο μωσαικό ο Ασκληπιός κατεβαίνει από την βάρκα και τον υποδέχεται ένας πεζοπόρος προφανώς Κώος, ενώ αριστερά σε βράχο κάθεται ο Ασκληπιάδης Ιπποκράτης.  

Η Κως δεν είναι ένας βραχώδης τόπος δίπλα στην ακτή, μήπως ο δημιουργός του ψηφιδωτού περιέλαβε άγνωστες πτυχές από την ιστορία και τις ημέρες των Ασκληπιάδων της Κω;

Ο Ιπποκράτης φέρεται να απευθύνεται στον Κώο που βρίσκεται ανάμεσα τους, ο οποίος χαιρετά τον Ασκληπιό. Μία θάλασσα χωρίζει τον δημιουργό της ιατρικής σχολής της Κω με τον εμπειρικό γιατρό Ασκληπιό ο οποίος προσπαθεί να προσεγγίσει τον παράλιο χώρο με σκάλα. Κατά την άποψη μου το συγκεκριμένο έργο φανερώνει με τον καλύτερο τρόπο κάτι που πολλές φορές αδυνατούμε να κατανοήσουμε. Ότι, η ιατρική του Ιπποκράτη προϋπάρχει του ερχομού της θεότητας στο νησί. 

Η όλη σκηνή θα μπορούσε να έχει ξετυλιχτεί στην Κέφαλο, στην γενέτειρα των Κώων Ασκληπιάδων, του Ηρακλείδη και του Ιπποκράτη.

Ο θνητός βασιλιάς της Θεσσαλίας ο Ασκληπιός θεοποιήθηκε κάπου στον 7ο ή 6ο αιώνα π.Χ λόγω της μεγάλης του προσφοράς στους ανθρώπους και πέρασε για πάντα από τον μύθο στην παγκόσμια ιστορία.

Η σχολή της Κω προϋπήρχε του 6ου αιώνα π.Χ και είχε άξιους εκπροσώπους.

Το γενεαλογικό δέντρο των Κώων Ασκληπιάδων σύμφωνα με τον Βυζαντινό λόγιο Ιωάννη Τζέτζη στο έργο του Χιλιάδες ή Βιβλίο των Ιστοριών του 12ου αιώνα μ.Χ, εκτός από τον Ασκληπιό, Ποδαλείριο περιλαμβάνει: τον Ιππόλοχο Α'[1200-1100 π.Χ] Σώστρατο Α΄[1150-1050 π.Χ], Δάρδανο [1100-1000 π.Χ]. Κρίσαμι Α’[1050-950 π.Χ] Κλεομυττάδη Α΄[1000-900 π.Χ], Θεόδωρο Α΄ [950-850 π.Χ]. Σώστρατο Β΄ [900-800 π.Χ] Κρίσαμι Β΄[850-750 π.Χ], Κλεομυττάδη Β’[800-700 π.Χ], Θεόδωρο Β΄[750-650], Σώστρατο Γ'[700-600 π.Χ], Νέβρο [650-550 π.Χ], Γνωσίδικο [600-500 π.Χ], Χρύσο [600-500 π.Χ], Ιπποκράτης Α΄[550-450 π.Χ], Ποδαλείριος Β΄[550-450 π.Χ],Αίνειο[550-450 π.Χ], Έλαφο[550-450 π.Χ], Φαιναρέτη-Ηρακλείδη[550-450 π.Χ], Κάδμος[500-400 π.Χ], Ιππόλοχο Β΄[500-400 π.Χ] Σώσανδρο[450-350 π.Χ]- Ιπποκράτη Β'[460-370 π.Χ].

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Outlines of the History of Medicine and the Medical Profession-Henry E. Handerson and Johann Hermann Baas, 1889

2. Παιδί της Ρέας, τριλογία

3. Kos-R.Herzog,1932

4.Ιστορία της νήσου Κω-Βασ.Χατζηβασιλείου,1990

5.The Biographical Dictionary of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge- Longman, 1842

6.Χιλιάδες ή Βιβλίο των Ιστοριών -Ιωάννη Τζέτζη, 12ου αιώνα μ.Χ

7.Σχολές των Ασκληπιάδων;

https://geogeodifhs.blogspot.com/2024/01/blog-post_663.html

8. Inscriptions of Cos-Paton,Hicks[1891]

9. Δήμος Ισθμιωτών

https://geogeodifhs.blogspot.com/2021/05/blog-post_2.html

10. Ιστορία των σεισμών της Κω,2018-2023

11.Λατρεία του Ασκληπιού στον Ισθμό της Κεφάλου

https://geogeodifhs.blogspot.com/2022/08/blog-post_21.html

12. Ασκληπιείο των Κώων, η γεωιστορία του ιερού χώρου,2024

https://geogeodifhs.blogspot.com/2024/02/e-book-2024.html

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Παλάτια της Κεφάλου, ο ιερός τόπος γέννησης του Μέγα Ιπποκράτη, σύμφωνα με την παράδοση...

Το ελληνιστικό θέατρο, Ασκληπιείο της Κεφάλου περίπου 1936. Από Alinari.

Η γεωγραφία του Ασκληπιείου της Κεφάλου, Κω.

Πηγή στα Παλάτια με την ποζολανούχα γη.

Το αρχαίο θέατρο της Κεφάλου στην τοποθεσία όπου βρισκόταν το ιερό του Ασκληπιού, Υγείας, Ομόνοιας.Φωτογραφία, δεκαετία ΄30.  «Σε μια μαγευτική τοποθεσία από τις λίγες στον κόσμο, βρίσκεται το θέατρο της Κεφάλου του αρχαίου δήμου του Ισθμού [ανασκάφηκε το 1928] και είναι κατασκευασμένο από τραχείτη, είχε 6 σειρές θέσεων [από τις οποίες διασώζονται 4]» Luciano Laurenzi [1902-1966]. Ο τραχείτης είναι δομικό υλικό που λόγω της κρυσταλλικής φύσης προστατεύει την επιφάνεια ακόμη και αν έχει υποστεί συνεχή φθορά. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι άστριοι που υπάρχουν στο πέτρωμα είναι λιγότερο επιρρεπείς σε διάβρωση. Πρόκειται για ηφαιστειακό ραδιενεργό πέτρωμα, ανοιχτού γκρι χρώματος με γενικά «τραχιά» επιφάνεια. Από τραχείτη αποτελείται η σπηλιά της Αποκάλυψης της Πάτμου. Τον χρησιμοποίησαν και οι λέλεγες Τερμέριοι και οι Φοίνικες. To Θέατρο χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Χ., όμως πρέπει να είναι μεταγενέστερο του Ασκληπιείου, της Κεφάλου υπέστη σημαντικές καταστροφές κατά τη διάρκεια των δύο παγκόσμιων πολέμων, όταν είχε καταληφθεί για στρατιωτική χρήση. Φωτογραφία-L.Laurenzi.