ἐν Ἰσθμῶι...
Από τον Βωμό του Δία στο Ζηνί της Κεφάλου ο αρχαίος Δήμος Ισθμιωτών, φωτογραφία του 2012.
Ισθμιώτες ήταν ο ασκληπιάδης γιατρός Ηρακλείδης, ο ευρετής της κωμωδίας Επίχαρμος και ο Πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης. Η γενέτειρα τους σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 3.856 κατοίκους, όμως κάποτε αριθμούσε τουλάχιστον 50000.
Το 250 μ.Χ ο δήμος έστειλε τους δικούς του εκπροσώπους στην Αμφικτιονία της Δήλου. Εχει σπουδαία ιστορία, τουλάχιστον 26 αιώνων, ο αρχαίος Δήμος Ισθμιωτών.
Όλα άρχισαν πριν από 150 εκ.χρόνια στην θάλασσα. Τότε ξεκίνησε το γεωλογικό ταξίδι της δυτικής Κω, όταν γεννήθηκαν οι πρώτοι κόκκοι της Αστυπάλαιας της πρώτης πρωτεύουσας του νησιού.
Μόλις 3,5 εκ.χρόνια πριν από σήμερα ακολουθεί η γέννηση των ηφαιστείων της στο ανατολικό τμήμα του ηφαιστειακού τόξου της χώρας. Βίαιες και εκρηκτικές φυσικές διεργασίες διαμόρφωσαν το τοπίο της Κεφάλου με τις μαγευτικές και δαντελένιες παραλίες. Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαθίστανται πριν από τουλάχιστον 5 χιλιετίες.
Προϊστορικές τοποθεσίες είναι γνωστές τουλάχιστον από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, από το 3000 π.Χ.-2100 π.Χ. Μεταξύ αυτών είναι οι Μηλιές, η Άσπρη Πέτρα και το Λαφτόνερο σύμφωνα με τον Ιταλό αρχαιολόγο, Salvatore Vitale .Επιπλέον ο αρχαιολόγος Μερκούριος Γεωργιάδης προσθέτει τις θέσεις βόρεια από το ύψωμα Αγ.Στεφάνου, ανατολικά της εκκλησίας της Αγίας Βαρβάρας, και νοτιοδυτικά από την σπηλιά της Άσπρης Πέτρας.
«Μεγάλος αριθμός ενεπίγραφων μαρμάρων βρέθηκαν και εξακολουθούν να υπάρχουν στην Κέφαλο, αλλά συνήθως πηγαίνουν στον ασβέστη. Σχεδόν όλες οι επιγραφές που βρέθηκαν και αντιγράφηκαν από προηγούμενους επισκέπτες έχουν εξαφανιστεί. Πιθανώς μερικά από αυτά είναι ενσωματωμένα στους τείχους της νέας εκκλησίας: ο αρχιτέκτονας αυτού του κτηρίου έφτιαξε, όπως ακούω, αντίγραφα 30 ή 40 επιγραφών, πριν χρησιμοποιήσει τα μάρμαρα. Δεν ξέρω πού βρίσκονται τώρα τα αντίγραφα του. Οι κάτοικοι αυτού του απομονωμένου χωριού διακρίνονται από τους άλλους Κώους για την δύναμη, τη φιλοπονία, την αυτοτέλεια και την αρετή τους, αλλά όλοι είναι εξαιρετικά αγράμματοι και δεν υπάρχει κανείς που να σέβεται ή να προστατεύει τα μνημεία του παρελθόντος τους», λέει ο W.Paton τo 1891 για την Κέφαλο και τους κατοίκους της.
Ο σκωτσέζος αρχαιολόγος ήταν ο πρώτος που οριοθέτησε σε χάρτη τον αρχαίο Δήμο των Ισθμιωτών εμφανίζοντας τον στο δυτικό τμήμα του νησιού.
Η εκκλησία που αναφέρει είναι των Εισοδίων της Θεοτόκου, η οποία κατασκευάστηκε μετά το 1873 με την οικονομική βοήθεια του Ισμαήλ, Αντιβασιλέα της Αιγύπτου. Παλιά υπήρχε ναός του Αγ.Νικολάου στη θέση της που ίσως έπαθε ζημιά το 1863 από σεισμό 7,5 βαθμών από το Ρήγμα της Χάλκης. Ο εντυπωσιακός τρούλος της εκκλησίας του 19ου αιώνα επίσης έπαθε ζημιές από σεισμούς του 1956 και 1961 και κατεδαφίστηκε. Στη θέση του ανοικοδομήθηκε μικρότερος τρούλος [Ανδρέας Χατζημιχαήλ].
Η ιστορία και η εξέλιξη του αρχαίου δήμου έχει στενή σχέση με την γεωλογία και τους σεισμούς της Κω, Αμοργού, Χάλκης και Ρόδου.
Ο δήμος πήρε το όνομα του από ένα σημαντικό γεωλογικό χαρακτηριστικό που δημιουργήθηκε από μία τρομερή υποθαλάσσια ηφαιστειακή έκρηξη πριν από 161000 χρόνια. Τότε η Δυτική και η Ανατολική Κως ήταν δύο κοντινές ξηρές που ανάμεσα τους υπήρχε ρηχή θάλασσα η οποία κυριαρχούσε στην Κεντρική Κω.
Ισθμός είναι η στενή λωρίδα γης, που ενώνει δύο ξηρές και χωρίζει δύο θάλασσες.Για τον Μ.Σκανδαλίδη είναι η στενή λωρίδα ξηράς μεταξύ του βόρειου και νότιου κόλπου της Κεφάλου που ενώνει τα δημοτικά διαμερίσματα της Κεφάλου και της Αντιμάχειας μήκους 2000μ., πλάτους 1260μ.και ύψους 60μ. στις νότιες ακτές.Το τοπωνύμιο Ισθμός σημαίνει λαιμός, στενή διάβαση. Δεν έχει άδικο, όμως ποια είναι η πραγματική γεωιστορία του Δήμου των Ισθμιωτών;
Το ανατολικό όριο του αρχαίου δήμου μάλλον συμπίπτει με το γεωλογικό του δηλαδή το ρήγμα Κοχυλάρι που πιθανότατα ενεργοποιήθηκε για τελευταία φορά το 1493 μ.Χ. Για τον Paton είναι κοντά στο Ρέμα Καιρούλια το σύνορο των δήμων Ισθμιωτών-Αντιμαχιδών.
Έως τώρα έχουν βρεθεί αρκετές αρχαίες μαρμάρινες επιγραφές που δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξη και λειτουργία του δήμου. Λέγεται ότι ήταν πλούσιος με αξιόλογη ναυτική δύναμη. Οι αρχαίοι Κεφαλιανοί λάτρευαν την Δήμητρα, τον Δία, τον Δάλιο Απόλλωνα και την Υγεία.
Πριν από τον Paton ο συνάδελφος του L.Ross, μετά το 1841, ενδιαφέρθηκε για τις αρχαιότητες της Κεφάλου τις οποίες γνώριζε μέσα από έρευνες προηγούμενων ερευνητών.Αναφέρει τα ακρωτήρια Δρέκανον και Λακητήρ που τελικά είναι ρήγμα, γνωστά από τον Στράβωνα, στο χωριό Κέφαλος [Κεφαλάς] και στο μεσαιωνικό του κάστρο,καθώς και στην ακρόπολη που τότε ταυτιζόταν λανθασμένα με την αρχαία Αλάσαρνα. Παρατηρεί επιπλέον ότι σε απόσταση ενός τετάρτου της ώρας από την ακρόπολη της Αλάσαρνας την ύπαρξη αρχαίου ναού, καθώς και ενός ακόμη ανατολικότερα στην παραλία της τοποθεσίας Σταμπάλια. Οι Άγγλοι πιστεύουν ότι η τοποθεσία Σταμπάλια είναι η κάτω πόλη της Αλάσαρνας, όμως αυτός εκτιμά ότι πρόκειται για την παλαιότερη πρωτεύουσα της Κω, την Αστυπάλαια χωρίς να έχει κάνει αυτοψία.
Στο δεύτερο ταξίδι του o Ross επισκέφθηκε την Κέφαλο. Περιγράφει τη μορφολογία, τα πετρώματα και τη χλωρίδα. Δεν μίλησε για το ελληνιστικό θέατρο και τους ναούς της Ομόνοιας, του Ασκληπιού και της Υγείας που βρέθηκαν αργότερα κοντά νοτιότερα από την Παναγία Παλατιανή. Το Καστρί το αναφέρει ως Παλαιονήσι και το Ακρωτήρι Τηγάνι ως Πολυμάς, ενώ στον λαιμό σημειώνει την εκκλησία του Αγ.Ηλία.
O αρχαιολόγος O.Rayet το 1891, προσθέτει:«Στην πραγματικότητα η περιφέρεια της Κεφάλου είναι στείρα και οι κάτοικοι δεν έχουν για τροφή παρά τα αγροτικά λαχανικά[όσπρια,αρακά,φασόλια, φάβα κά] από τα οποία εξάγουν μικρή ποσότητα. Πουλούν επίσης στους κατοίκους του Ασφενδιού λίγο θειάφι για τα αμπέλια τους. Ο πιο σημαντικός οικονομικός πόρος είναι η κτηνοτροφία. Οι κατσίκες, τα πρόβατα, τα βόδια και οι γάιδαροι είναι αρκετά στην Κέφαλο. Ομως οι κάτοικοι της είναι αδιάφοροι για τη φτώχεια τους. Εξυμνούν τον καλό αέρα που απολαμβάνουν και το καθαρό νερό της πηγής που πίνουν, που είναι η αιτία για την μακροζωία τους όπως λένε. Στο χωριό, υπάρχει γέροντας 120 χρόνων και πολλοί άλλοι που πλησιάζουν τα 100 χρόνια. Πέντε με έξι οικογένειες Τούρκων κατοικούν ακόμα στην Κέφαλο».
Ο Ιάκωβος Ζαρράφτης συμπληρώνει:«Οι τοπωνυμίες της Κεφάλου [Σολώνια, Καλό Όρος, Κηρί, Χάρακας, Πετρωτά, Βορεινή, Θυμιανός, Μασχάλη κά] και τα παντός είδους αρχαία λείψανα υποδηλώνουν ότι ο πληθυσμός έπρεπε να υπερβαίνει τους 50 χιλιάδες. Ο Δήμος Ισθμιωτών την ελληνιστική περίοδο άρχισε να αυξάνει την ναυτική του δύναμη και να μεγαλώνει.Αργότερα οι αρχαίοι ναοί του μεταβλήθηκαν σε εκκλησίες της Παναγιάς Παλατιανής, στον Άγιο Στέφανο, κά. Η Κέφαλος από τον ισθμό και πάνω είναι ψηλότερη της υπόλοιπης έκτασης που βρίσκεται ανατολικά από τα Ποντίσματα και ξεχωρίζει σαν ιδιαίτερο νησί. Από τον Μία Λάκο έως το Χωσσυλάρι [Κοχυλάρι] είναι το στενότερο σημείο του ισθμού. Το έδαφος της Κεφάλου είναι φτωχό ανακατεμένο από ελαφρόπετρα και διακόπτεται από φαράγγια και γκρεμούς που φανερώνουν τις τρομερές μεταβολές και καταστροφές που έχει υποστεί από τους αλλεπάλληλους σεισμούς. Στην Κέφαλο αφθονούν τα μέταλλα:υαλόλιθοι [Λάθρα], γύψος [Λατσία, Χάρακας], στόκος [Απιδάκι, Λάθρα, Καστανιές, Δάφνη, Χώνες, κά], στύψη [Στύψες], συναππίδι για να βάφουν τα υφάσματα και τα νήματα κόκκινα [κοντά στο Ρούσκινο], ριζάρι[πρόποδες Ζηνί, Καμάρι, Πάνω Χωριό], πέτρα για μυλόπετρες [Πυργί], θειάφι, ενώ έχει καλό νερό στο Πυργί και στην Λάθρα».
Η ιστορία του Δήμου Ισθμιωτών αρχίζει λίγο πριν τον 5ο αιώνα π.Χ και συνεχίζεται εως τα πρωτοβυζαντινά χρόνια.Οι γνωστές επιγραφές έχουν εκδοθεί τον 4ο αιώνα π.Χ και φτάνουν έως τον 4ο αιώνα μ.Χ.
Από το 1050-700 π.Χ η καρστική σπηλιά της Ασπρης Πέτρας αποτέλεσε χώρο λατρείας αγροτικών θεοτήτων.
Η ιστορία του Δήμου Ισθμιωτών έγινε γνωστή με την εύρεση του ναού του 5ου αιώνα π.Χ, πιθανότατα της Δήμητρας, από τον R.Herzog κάτω από το εκκλησάκι της Παναγίας Παλατιανής. Αυτή την περίοδο εξάγεται ως δομική πέτρα ο ρυόλιθος από τα λατομεία στα Πελεκητά και το Καστέλλι από την οποία τροφοδοτείται ο Ισθμός και όλο το νησί.
Την ελληνιστική περίοδο φτιάχτηκε το αρχαίο θέατρο και δύο ναοί, αφιερωμένοι στον Ασκληπιό και στην Υγεία, και στην Ομόνοια από ντόπια υλικά.Οι ναοί κτίστηκαν στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ μετά την ομοπολιτεία ανάμεσα στην Κω και την Κάλυμνο.Αυτή την περίοδο παρατηρείται η λατρεία του Πάνα και των Νυμφών στη σπηλιά της Άσπρης Πέτρας. Τότε αρχίζουν να λειτουργούν πιο εντατικά τα λατομεία ιγνιμβρίτη στις θέσεις Καμήλα και Τηγάνι.
Τα ρωμαϊκά χρόνια συνεχίζεται η λατρεία στη σπηλιά της Άσπρης Πέτρας. Το καθιστό άγαλμα της Δήμητρας μάλλον σχετίζεται με τη λατρεία της στα Παλάτια.Ακολουθεί ο καταστροφικός σεισμός του 139 μ.Χ. Οι Ισθμιώτες παθαίνουν ζημιές όμως τιμούν τον αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο επειδή βοήθησε στην ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων πόλεων.
Την παλαιοχριστιανική περίοδο γύρω από το Καμάρι παρατηρούνται διαφορετικά οικιστικά συγκροτήματα. Τα ευρήματα μαρτυρούν συνέχεια της κατοίκησης από την ελληνιστική περίοδο μέχρι και τον 7° αιώνα σύμφωνα με τους Έλληνες αρχαιολόγους. Ο παλαιοχριστιανικός οικισμός της Κεφάλου είχε δύο κυρίως κέντρα ανάπτυξης, ένα στο νοτιοδυτικό και ένα στο κέντρο του κόλπου, ενώ η ανατολική του πλευρά ίσως ήταν περιοχή με αποκλειστικά θρησκευτικό χαρακτήρα [Ευαγγελία Μηλιτση-Κεχαπα,Παλαιοχριστιανική γλυπτική Κω].
Η ιστορία των σεισμών της Κεφάλου προτείνει ότι ο αρχαίος κόσμος της σταμάτησε μάλλον το 469 μ.Χ από το ισχυρότατο συμβάν του ρήγματος της Κνίδου σε αντίθεση με την πόλη της Κω που αυτό συνέβη πιθανότατα το 334 μ.Χ από σεισμό του Ρήγματος Gokova.
Μετά το 554 μ.Χ η κατοίκηση στον Ισθμό φαίνεται ότι συνεχίζεται, παρά τις όποιες καταστροφές. Πιθανόν οι επιπτώσεις από τον Υπερμέγιστο είναι μικρότερες απο ότι στο δυτικό και το κεντρικό τμήμα του νησιού. Ωστόσο, οι κάτοικοι εγκαταλείπουν την αλλουβιακή πεδιάδα και αναγκάζονται να μενακινηθούν στα ορεινά.
Με τον ερχομό των Ιωαννιτών τον 13ο αιώνα μ.Χ ο οικισμός της Κεφάλου οχυρώνεται με το Κάστρο στο νοτιοανατολικό λόφο και με μικρό οχυρό στο Καστέλλι στην τοποθεσία του Σαρακηνού, ωστόσο και τα 2 παθαίνουν σοβαρές ζημιές από τον μέγιστο του 1493 μ.Χ.
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Ιστορία των σεισμών της Κω,2018-2023
2. Κώια-Ιακ.Ζαράφτης
3. Δάμος ο Κώιων,2021
4.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ΦΒ
5.Inscriptions of Kos, Paton-Higgs
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Αεροφωτογραφία της Δυτικής Κω.
Πριν από 148.500 χρόνια από την ίδρυση του αρχαίου Δήμου Ισθμιωτών υπήρχε ένα νησί και μια χερσόνησος που ανάμεσα τους κυριαρχούσε θάλασσα. Μετά από μια τρομερή υποθαλάσια έκρηξη δημιουργήθηκε η ενιαία στεριά και ο ισθμός από τον οποίο έλαβε το όνομα του ο αρχαίος δήμος.
ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
Πηγή-inscriptions/packhum.org
