«ἐν Ἁλασάρνῃ»
Στην φωτογραφία της δεκαετίας του ΄20 τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής στα Τσουκαλαριά, στην θέση του αρχαίου δήμου της Αλασάρνας.
Η Καρδάμαινα συναντάται δυτικά από την πρωτεύουσα της Κω στο νότιο τμήμα της ενεργής τεκτονικής τάφρου της Αντιμάχειας. Εκεί βρισκόταν ο αρχαίος Δήμος Αλασαρνιτών που ονομάστηκε από ένα τοπικό θρησκευτικό κέντρο, ίσως το αρχαιότερο και σπουδαιότερο του νησιού.
Η Αλάσαρνα κείται στο δυτικό τμήμα μιας εύφορης αλλουβιακής πεδιάδας που σχηματίστηκε τα τελευταία 6000 χρόνια. Η θέση της χαρακτηρίζεται από ανεπαρκή, χαλαρά εδάφη για θεμελίωση με κάκιστες γεωτεχνικές προδιαγραφές. Κάθε ισχυρό σεισμικό γεγονός της Κω πλήττει βίαια και άκομψα τον χώρο της Αλασάρνας.
Πρόκειται για παλαιοσεισμολογικό «παράδεισο» του οποίου το γριφώδες παζλ δυσχεραίνει την αρχαιολογική έρευνα. Η ιστορία του αρχαίου δήμου σχετίζεται με τους σεισμούς που εκδηλώθηκαν στην Αντιμάχεια, Κνίδο,Ρόδο, Χάλκη, Αμοργό και ιδίως την υποθαλάσσια Κω.
Η φυσική ιστορία της ευρύτερης περιοχής αρχίζει πριν από 2,5 εκ.χρόνια. Περίπου 160 χιλιετίες πριν, μετά από μία τεράστια υποθαλάσσια έκρηξη, δημιουργούνται οι μεγάλες όχθες των ποταμών της Καρδάμαινας.Φερτά ποτάμια υλικά και παράκτιες αποθέσεις σχηματίζουν το έδαφος πάνω στο οποίο θα οικοδομηθεί ο αρχαίος δήμος.
Το όνομα της Αλασάρνας προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «αλς» και την προελληνική «άρνα» και θα μπορούσε να σημαίνει παραλιακή πόλη. Η γεωλογία της τοποθεσίας επιβεβαιώνει την εκτίμηση του Μ.Σκανδαλίδη, καθώς από την ίδρυση της μέχρι την περίοδο ακμής βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα.
Το τοπωνύμιο είναι μοναδικό στον ελληνικό χώρο, όμως συγγενικές ονομασίες του είναι η Φαλάσαρνα της Κρήτης και η Αλίσαρνα της Τρωάδας της Μ.Ασίας, όλες παραθαλάσσιες προελληνικές αιγαιακές πόλεις.
Το μικρό χωριό εξελίχθηκε σε σπουδαίο δήμο του νησιού και διέθετε κατά την περίοδο άνθισης [4ο-3ο αιώνα π.Χ] ωδείο, θέατρο, στοές, γυμνάσιο και ιερά.
Ωστόσο, μέχρι σήμερα δεν γνωρίζουμε τα ακριβή όρια του αρχαίου οικισμού. Πόσο μεγάλος ήταν; Υπήρξαν και άλλα θρησκευτικά κέντρα κατά την διάρκεια της πολυτάραχης ιστορίας του;
Ο Δάμος Αλασαρνιτών του W.Paton έχει δυτικό όριο το Ρέμα Αράγκι, βόρειο τα υψώματα της Αντιμάχειας και ανατολικά το νότιο τμήμα της Οροσειράς του Δίκαιου. Συνορεύει με τους αρχαίους δήμους Ισθμιωτών, Αντιμαχιδών, Ιππιωτών και Πέλλης.
Η τοποθεσία της Αλασάρνας ήταν γνωστή από τα μέσα του 19ου αιώνα σε αρχαιολόγους και περιηγητές, χάρη σε ιστορικές αναφορές και επιγραφές. Ο πρώτος που έγραψε για αυτή μετά τον Ησύχιο ήταν ο Βρετανός W.Leake το 1840. Ακολούθησε ο Γερμανός L.Ross το 1844, ο Γάλλος O.Rayet το 1871, ο Σταμάτης Παντελίδης το 1881 όσο και το 1887 [Επιγραφαί της Κω] και ο W.Paton to 1891.
Το 1844 ο αρχαιολόγος L.Ross στην ανατολική ακτή της Καρδάμαινας εντόπισε ερείπια, πλήθος από αρχαία όπως και υλικό με ψηφιδωτά από την εκκλησία της παλαιοβασιλικής της Αγίας Βαρβάρας. Πρώτος υποστήριξε ότι στην Καρδάμαινα βρισκόταν ο δήμος των Αλασαρνιτών και όχι στην Κέφαλο.
Ομως, ο πρώτος που χωροταξικά οριοθέτησε τον αρχαίο δήμο ήταν ο W.Paton. Ωστόσο, κανείς δεν μπόρεσε να βρει την αρχαία Αλάσαρνα μέχρι την δεκαετία του ΄80 όταν η αείμνηστη αρχαιολόγος Χάρις Κάντζια πρώτη έφερε στο φως ένα ιερό, μάλλον του Απόλλωνα, το 1982.
Ο Γερμανός αρχαιολόγος R. Herzog αναφέρει ότι το Ιερό του Πυθαίου Απόλλωνα στην Αλάσαρνα ήταν το αρχαιότερο και το σπουδαιότερο μετά το Ασκληπιείο. Έψαξε να το βρει μαζί με τον Ζαρράφτη όμως δεν μπόρεσε.
«Η νότια πεδινή μεριά του νησιού από τον Ελαιώνα μέχρι το ακρωτήρι Χελώνα κατοικήθηκε από αρχαίους. Οι πιο γνωστοί και πιο επιφανείς ήταν οι Αλασαρνίτες που δημιούργησαν τον περίφημο και μεγάλο δήμο της Αλασάρνας στην σημερινή Καρδάμαινα. Κοντά στον δήμο υπήρχαν τα ερείπια της μεγάλης εκκλησίας της Αγ.Θεότητας κάτω από την οποία ελπίζαμε να ανακαλύψουμε τον ναό του Απόλλωνα. Τον Ιούνιο του 1900 για 16 συνεχόμενες ημέρες κάναμε ανασκαφές υπό την επίβλεψη του R.Herzog. Δεν βρήκαμε τίποτα παρά μόνο ερείπια από την βυζαντινή εκκλησία και επιγραφές του ναού του Απόλλωνα. Από τα ευρήματα βρήκαμε το μεσαίο τμήμα του ιερού με ύψος 2μ.και το αφήσαμε άθικτο ωστόσο στην συνέχεια καταστράφηκε από αδεξιότητα των μελλοντικών οικιστών.Δεξιά από την Αγ.Θεότητα υπάρχει μεμονωμένο μακρόστενο ύψωμα με διασπαρμένα λείψανα αρχαιοτήτων που ονομάζεται θόλος. Στην ΒΑ του πλευρά υπάρχουν θεμέλια αρχαίου τείχους Περιπόλιου από κοκκινωπούς πωρόλιθους της Καμήλας Κεφάλου που βρισκόταν γύρω από την Αλάσαρνα.Το Περιπόλιο αναφέρει επιγραφή που σημειώνει τον πόλεμο των Κρητικών και των Κώων [γύρω στο 200 π.Χ]. Ο Ναός του Απόλλωνα πρέπει να ήταν στο Περιπόλιο και κατα τα βυζαντινά χρόνια με τα υλικά του έχτισαν την εκκλησία της Αγ.Θεότητας. Ο Ησύχιος που έζησε τον 3ο αιώνα μ.Χ αναφέρει την Αλάσαρνα ως δήμο ενώ ο Στράβων τον 1ο αιώνα μ.Χ τον παρουσιάζει ως χωρίο. Από το Εβριόκαστρο της Κεφάλου πρέπει να μετοίκησαν οι κάτοικοι στην Αλάσαρνα μετά από τρομερό σεισμό, και στην οποία πρέπει να ζούσαν 15000 κάτοικοι μαζί με τους περίοικους», αναφέρει ο Ιάκωβος Ζαρράφτης στα Κώια του σχετικά με την ανασκαφή του R.Herzog στα Τσουκαλαριά [Καμίνια], ονομασίες που οφείλονται στα εργαστήρια αγγειοπλαστικής ή Ηλιόπυρα λόγω της υψηλής ηλιακής ακτινοβολίας.
Οι Αλασαρνίτες λάτρευαν εκτός από τον Απόλλωνα, τον Ασκληπιό, την Εκάτη Στρατία [πολεμική], Άρτεμη, Αφροδίτη, Ζευ Πολιέα, Αθηνά Πολιάδα και τον Ηρακλή. Κατά τον 2ο αιώνα π.Χ ήταν ένα σημαντικό αστικό κέντρο της Κω.
Στην περιοχή μαρτυρείται κατοίκηση από την 5η-3η χιλιετία π.Χ, από την ύστερη Νεολιθική έως την πρώιμη εποχή του Χαλκού. Κατά τον αρχαιολόγο Μερκούριο Γεωργιάδη μεταξύ 4300-3700 π.Χ κάτοικοι της Καρδάμαινας ζούσαν σε υψηλότερες θέσεις στους λόφους του Κούκκου, Τσαγκάρη, Κουτούνη, Σουραή και Νεραντζιά.
Η κατοίκηση συνεχίζεται την μυκηναϊκή εποχή τον 14ο-13ο αιώνα π.Χ. Λιγοστά είναι τα ευρήματα από την γεωμετρική εποχή του 10ου-8ου αιώνα π.Χ. Όμως βρέθηκαν κεραμικά κατάλοιπα του 6ου αιώνα π.Χ από ένα αρχαίο ιερό, ενω δεν είναι ακόμη γνωστό άν βρισκόταν σε κωμόπολη ή χωριό.
Για το αρχαϊκό ιερό του Απόλλωνα μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες. Δυτικά από τον ελληνιστικό ναό υπήρχαν ερείπια από μεγάλο αρχαίο οίκημα σύμφωνα με προφορικές ανεπίσημες αναφορές ντόπιων που σήμερα πια δεν είναι στην ζωή.
Ηταν εκεί αρχαϊκός ναός; Καταστράφηκε από τον μέγιστο του 411 π.Χ ή από ένα παλαιότερο σεισμικό επεισόδιο; Σύμφωνα με την Διοδώρου Βιβλιοθήκη ένας σεισμός πριν από τον 7ο αιώνα.π.Χ έκανε τους Κώους να πάνε στην Κάλυμνο για να ζήσουν. Τότε οι Καλύμνιοι έβλεπαν την Κω ως δεύτερη μητρόπολη τους. Πρόκειται για συμβάν με εκτιμώμενο μέγεθος από 6.6-6.8+ που κατά πάσα πιθανότητα εκδηλώθηκε γύρω στον 8ο-9ο αιώνα π.Χ από το δυτικό τμήμα του Ρήγματος Κω. Υπήρξε πρώιμο θρησκευτικό κέντρο κοντά στο ελληνιστικό που μεταφέρθηκε πιο ανατολικά την παλαιοχριστιανική εποχή; Δύσκολο να απαντηθεί προς το παρόν μια τέτοια άποψη.
Επίσης βρέθηκε κεραμικός κλίβανος για την παραγωγή αμφορέων του 6ου-7ου αιώνα π.Χ[ Ντιντιούμη,1995] που μάλλον καταστράφηκε το 411π.Χ.
Μετά τον μέγιστο του 5ου αιώνα π.Χ οι σημαντικότεροι σεισμοί που έπληξαν την Αλάσαρνα είναι αυτοί του 199/198 π.Χ και οι ακολουθίες του 1ου αιώνα π.Χ.
Πριν από τον μετοικισμό του 366 π.Χ πρέπει να ήταν η τρίτη πόλη του νησιού.Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο [3ος-1ος αιώνας π.Χ] ήταν σημαντικός «ὁ δᾶμος ὁ Ἁλασαρνιτᾶν».
Το 150 π.Χ ίσως προέκυψε επιδημία στην Αλάσαρνα και την Κάλυμνο από την οποία κινδύνευσαν οι κάτοικοι της σύμφωνα με επιγραφή που είναι αφιερωμένη στον γιατρό Αντίπατρο του Διοσκουρίδη.
Η ευνοϊκή στάση του Αυγούστου απέναντι στο νησί μετά τον σεισμό του 27 π.Χ. από το Ρήγμα του Μεντερέ έδωσε την ευκαιρία να γίνονται ιερείς στο ιερό του Απόλλωνα στην Αλάσαρνα και οι Ρωμαίοι πολίτες.
Το 139 μ.Χ. επί Αντωνίνου Πίου, σεισμός 7.5 βαθμών με τσουνάμι και πυρκαγιά που ακολούθησε έπληξαν το Ιερό όπου καταστράφηκαν ολοσχερώς όλα τα κτίρια του ναού. Ο αυτοκράτορας ανέλαβε την ανοικοδόμησή του.
Ενα άγνωστο μέχρι σήμερα σεισμικό επεισόδιο πρέπει να συνέβη γύρω στο 160-180 μ.Χ. Τότε ίσως είχε ενεργοποιηθεί το χερσαίο Ρήγμα του Κιαχίτη, αυτό που έδωσε τον φονικό σεισμό του 1926 με την γνωστή εσωτερική μετανάστευση στο Μαστιχάρι.
Είναι άγνωστο αν και πόσο επηρέασε τον οικισμό ο σεισμός του 334 μ.Χ ή του Υπερμέγιστου της Μεσογείου του 365 μ.Χ. Ισως το πρώτο συμβάν από το Ρήγμα Gokova επέφερε ζημιές στον οικισμό.
Κατά τον 5ο αιώνα έως το πρώτο μισό του 6ου αιώνα ανθίζει στην Αλάσαρνα ενας σημαντικός παλαιοχριστιανικός οικισμός ο οποίος καταστρέφεται από τα σεισμικά συμβάντα του 469μ.Χ και του 554μ.Χ που ήταν καθοριστικά στην ιστορία της. Στον αρχαιολογικό χώρο έχει βρεθεί νεκροταφείο με θύματα της φυσικής καταστροφής του 554 μ.Χ.
Ο σεισμός του 469μ.Χ εκδηλώθηκε περίπου 17χλμ. πιο ανατολικά και προξένησε σημαντικές ζημιές στον οικισμό, σε όλο το νησί όπως και στους Πάλους της Νισύρου.
Το τσουνάμι του Αγαθία του 554 μ.Χ προκάλεσε υφαλμύρωση στις πηγές και τα πηγάδια του οικισμού. Πήρε χρόνια στο νερό να γίνει πόσιμο ξανά. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έμεινε ακατοίκητος ο οικισμός.
Η αρχαιολογική έρευνα αναφέρει μία 2η φάση του οικισμού μέχρι τα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. Τότε από μία επιδρομή του αραβικού στόλου του Abu l΄Awar ερημώθηκε και εγκαταλείφθηκε η Αλάσαρνα.
Τα λείψανα με τα δωρικά κιονόκρανα του ναού της Αγ.Θεότητας, αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, βρέθηκαν κοντά στο Ρέμα της Παλιάς Καρδάμαινας.Η ορθόδοξη διατύπωση του τριαδικού δόγματος περί Θεού έγινε μετά το 381μ.Χ στη B’ Οικουμενική Σύνοδο [Κωνσταντινούπολη]. Ο ναός με μήκος 60μ. πρέπει να ήταν του 5ου αιώνα μ.Χ είχε αξιόλογα ψηφιδωτά δάπεδα, ήταν κατασκευασμένος από ντόπιο μάρμαρο και γκρι ασβεστόλιθο.
Το θέατρο της Αλασάρνας ανακαλύφθηκε το 1927-1928 από την γυναίκα του Ιταλού αρχαιολόγου Laurenzi του οποίου αργότερα η ανασκαφή έφερε στο φως 6 από τα εδώλια του. Ηταν κατασκευασμένο από ιγκνιμβρίτη ηλικίας 161.000 ετών που προήλθε από την τεράστια υποθαλάσσια έκρηξη η οποία έγινε μόλις 10,6 χλμ. πιο νοτιοδυτικά. Είναι ελληνιστικής περιόδου, ανακαινίστηκε μετά τον σεισμό του 139 μ.Χ και χάθηκαν τα ίχνη του μετά τον σεισμό του 554 μ.Χ.Αρχ.μέλη του χρησιμοποιήθηκαν στο χτίσιμο των γειτονικών σπιτιών.
Στο ύψωμα Θόλος βρισκόταν η ακρόπολη της αρχαίας Αλάσαρνας, όπως μαρτυρούν όστρακα από την γεωμετρική έως την ρωμαϊκή περίοδο. Είχε τείχος από ηφαιστειακές πέτρες της Κεφάλου, ενώ βρέθηκαν θολωτοί τάφοι ελληνιστικοί.
Το σπουδαίο λατρευτικό κέντρο του Απόλλωνα Πυθαίου συναντάται σε εξέχουσα τοποθεσία περίπου στη μέση του νησιού, απέναντι από το Κάβο Κριός και την ελληνιστική Κνίδο. Δυτικά συνόρευε με τον αρχαίο Δήμο Αιγηλίων. Στους Γυαλούς ίσως βρισκόταν ναός του Απόλλωνα Πισίου. Βορειοδυτικά του ήταν τα Ελληνικά του Δήμου Ισθμιωτών και ο Ιερός Ποταμός του Κυπάρισσου όπου γινόταν το τελετουργικό ανάληψης της Ράβδου προς τιμή του γενάρχη Ηρακλή. Είχε σχέση και σε τι βαθμό με την Κνίδο ή με την αρχαιότερη πρωτεύουσα του νησιού Αστυπάλαια ή ακόμη παλαιότερα με τους νεολιθικούς οικισμούς του Γυαλιού;
Γεωδίφης
Πηγές:
1.«Ιερό του Απόλλωνα και ο παλαιοχριστιανικός οικισμός στην Καρδάμαινα[αρχαία Αλάσαρνα] της Κω, 2010»- Γ.Κοκκόρου Αλευρά, Σ.Καλοπίση Βέρτη, Μ.Παναγιωτίδη Κεσίσογλου.
2.The Prehistoric Finds from the Halasarna Survey Project 2003–2006, Kos: Mercourios Georgiadis
3.Κώια-Ιακ.Ζαρράφτης
4.Inscriptions of Cos,Paton-Hicks ,1891
5.packhum.org
6. Δάμος ο Κώιων, 2021
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Τσουκαλαριά στα Ηλιόπυρα της αππολώνιας γης της Αλάσαρνας, σε σκίτσο της λαογράφου Αθηνάς Ταρσούλη, δεκαετία ΄40, πριν ακόμη έρθει στο φως η αρχαιολογική ζώνη, την δεκαετία του ΄80.
Αρχαία Αλάσαρνα, σχεδιαστική αναπαράσταση του χώρου κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο - Μελέτη-αναπαράσταση Γιώργος Αντωνίου.
Το αρχαίο θέατρο της Αλασάρνας , φωτογραφία του L.Laurenzi.
Από το packhum.org.