Θρύλος και ιστορία της Σπηλιανής
Αυτή την μικρή εικόνα της Παναγιάς Σπηλιανής της Νισύρου είχε πάντα στην τσάντα της η μάνα μου. Ποτέ δεν την αποχωριζόταν, ήταν το στήριγμα της στα δύσκολα.
Συχνά μου΄λεγε το «Μοιρολόγι της Παναγιάς», που κατέληγε: «Ακριβοπαρακαλώ σε και με δάκρυα προσκυνώ σε να αγκαλιάζεις το καλό μου να ξορκίζεις το κακό μου και να μη μπορεί ο εκτρός μου να περνά ποτέ ΄πό μπρός μου».
Με αφορμή το φετινό δεκαπενταύγουστο, είναι καλό να θυμηθούμε τον θρύλο και την ιστορία της Παναγιάς Σπηλιανής, όπως ακριβώς την αφηγήθηκε η σπουδαία λαογράφος Αθηνά Ταρσούλη, γύρω στο 1947:
Για την ίδρυση τῆς Σπηλιανής, εδώ πού βρίσκεται σήμερα λέει μια τοπική παράδοση τὸ θρύλλο τούτο. Στη θέση του «Βρεττού», ονομάστηκε έτσι από τη λέξη «Ευρετού» επειδή εκεί βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας ως 200 μέτρα μακριὰ ἀπὸ τὰ λουτρά και πηγαίνοντας πρὸς τὸ Μανδράκι, ἔβλεπαν οι νησιώτες απάνω εἰς γκρεμνά ένα μικρὸ φως νὰ τρεμολάμπει κάθε πού σκοτείναζε η μέρα. Μπήκαν σε περιέργεια κ' βάλανε σημάδι που ἀκριβῶς ἄναβε τὸ καθεβραδινό αυτό φωτάκι. Ένας γεωργός ξεκίνησε ἡμέρα πρὸς τὰ εκεί και ψάχνοντας τριγύρω ήβρε σε μια τρύπα του βράχου ένα πολύ μικρό εικόνισμα της Παναγίας.
Ὅλο το νησί ξεσηκώθηκ' εὐλαβικὰ ἀπέθεσε τὸ εικονισματάκι στη Μητρόπολη, στὴν Παναγιὰ τὴν Ποταμίτισσα. Όμως τὴν ἄλλη μέρα τὸ ἔχασαν ἀπὸ τὴν εκκλησία. Όσο κι ἂν ἔψαξαν παντοῦ, δὲ βοήθησε πουθενά, δεν μπόρεσαν νὰ τὸ ξανάβρουν. Μεγάλη στεναχώρια πλάκωσε εἰς ψυχὲς τῶν κατοίκων, ποὺ δὲν ἔβρήκαν εξήγηση στο απρόσμενο τοῦτο γεγονός. Το 'παιρναν για θλιβερό σημάδι, γιὰ κακῶν οἰωνό. Όμως η Χάρη της δὲν ἄργησε νὰ τοὺς παρηγορήσει. Σε λίγες μέρες έφτασε μήνυμα πως τὸ μικρό εικονισματάκι βρέθηκε πάνω σ' ένα δεμάτι άχυρα μέσα στη σπηλιά του Κάστρου. Ένας νησιώτης στεγάζοντας ἐκεὶ τἰς ἀγελάδες του την είχε μεταβάλει σὲ ἀχερώνα. Ο κόσμος ανάσανε, αλλά κ' εννόησε πως ήταν θέλημα τῆς Παναγίας νὰ κατοικήσει σ' αὐτὰ τὰ σπήλαιο, πάνω από Κάστρο. Γι' αυτό κ' επονομάστηκε « η Σπηλιανή». Τὸ πότε ἔγινεν τοῦτο τὸ θαῦμα ο θρύλος δὲ μᾶς διαφωτίζει, αλλά οὔτε κ' επιγραφές ούτε τα αρχαία σχετικά έγγραφα βρέθηκαν νὰ βεβαιώνουν το πότε χτίστηκε αὐτὸ τὸ μοναστήρι. Πιστεύουν όμως πως η ίδρυση τοῦ θὰ χρονολογεῖται ἀπὸ τὰ ἱπποτικά χρόνια, όταν στερεώθηκε πάνω σε αρχεία θεμέλια, τὸ Κάστρο ἀπὸ τοὺς Βενετούς, ὅπου μέσα στα τείχη του ήταν κλεισμένοι, γιὰ το φόβο τῶν κουρσάρων, οἱ κάτοικοι τοῦ Χωριού. Οι έρευνες απέδειξαν πώς άλλη χριστιανική εκκλησία εκεί δὲν ὑπήρχε. Είναι λοιπόν φυσικό να βγάζει κανείς το συμπέρασμα πῶς οἱ Μανδρακιώτες εκείνου τοῦ καιροῦ θὰ ἐκκλησιάζονταν στην Παναγία τη Σπηλιανή.
Πρὶν ἀπὸ τὸ 1700 ή Εκκλησία δὲν εἶχε κανένα στόλισμα. Τὸ ὡραῖο της τέμπλο, φτιαγμένο από καλὸν τεχνίτη, θὰ ἔγινε κατά το 1793, καθώς σημειώνεται μὲ κόκκινους αριθμούς πάνω ἀπὸ τὴν ἀψίδα τῆς βόρειας πύλης τοῦ Ιερού. Όσο για την επαργύρωση καὶ τὴν ἐπιχρύσωση τῶν εἰκόνων, λένε πῶς ἔγιναν μὲ τὴ φροντίδα τοῦ ηγουμένου τῆς Μονής Μεθόδιου. Ὁ ἴδιος εστόλισε τὴν εκκλησία καὶ μὲ τὸν ἀσημένιο κεντρικό πολυέλαιο. Ο διάδοχός του Αθανάσιος ἀνακαίνισε τὴν ασημοσκάλιστη μεγάλην εἰκόνα τῆς Παναγίας, ποὺ κάτω ἀπὸ τὸ χέρι της βρίσκεται - καθώς λένε - σκεπασμένο τὸ ἀρχικὰ μικρό μικροσκοπικά εικόνισμα της.
Τῆς Σπηλιανῆς τὸ μοναστήρι βοήθησε κατά τη δύναμή του τὸν Ιερὸν ἀγώνα τῆς φυλῆς στὴν Επανάσταση του Εικοσιένα, ὅπως καὶ συντηροῦσε ἀπὸ τὰ εἰποδήματά του πολλοὺς φτωχοὺς κατοίκους του νησιού. Παρ' όλα ὅμως τοῦτα, πολλοί πήγαιναν κ΄έκλεβαν τις σπορές καὶ τις διάφορες σοδειές από τα χτήματά της, ή σκότωναν τα ζώα τῆς Μονής. Γι' αυτό καὶ ὁ τότε ἡγούμενος Νεόφυτος φρόντισε καὶ τοῦ δόθηκε το 1844 ένα επίσημο προστατευτικό φιρμάνι. Από το Διοικητὴ τῆς Ῥόδου καὶ τῶν Σποράδων Χασάν Πασά, όπου αναγράφονται οι σχετικοί Όροι και δίνονται αυστηρές διαταγές στούς παραβάτες.
Αυτό είναι με λίγα λόγια τα ιστορικό της Παναγιάς της Σπηλιανής, που γιορτάζει κάθε Δεκαπενταύγουστο συγκεντρώνοντας ἀπὸ παντοῦ πλήθος πιστούς προσκυνητές.
Ἕνα ἀπὸ τὰ έθιμα τοῦ τόπου, που συνδέονται μὲ τὴ Σπηλιανή, εἶναι καὶ τοῦτο. Τὴν παραμονή τῆς γιορτῆς της όλο το νησί νηστεύει, καὶ τὰ βράδια στρώνεται το νηστίσιμο τραπέζι στὸ προαύλιο του σχολείου, όπου ήταν άλλοτε μεγάλη τράπεζα χτιστή και ένας μεγάλος αιωνόβιος πλάτανος.
Οι νησιώτες όμως ξακολουθοῦν τὸ ἔθιμά τους, καὶ τὴν ἴδια μέρα τῆς γιορτῆς τρώνε τὸ μεσημέρι σε μεγάλα ξύλινα τραπέζια, στο ίδιο μέρος, κ' ύστερα στήνουν τὸ χορό κάτω ἀπὸ τὸν «οξό (γκρεμνό) τῆς Παναγίας, στην πλατεία που λέγεται η «τάβλα τοῦ γυαλού». Αποβραδίς οἱ γυναῖκες ψέλνουν το «Μοιρολόι τῆς Παναγίας» στὸν ἑσπερινό τοῦ΄ννιάμερου, κάνοντας ταυτόχρονα από 300 μετάνοιες η κάθε μιά, μετρώντας τις μὲ κομπολόγια ποὺ ἔχουν ἀπό 60-100 μαῦρες χάντρες τὸ καθένα.
Καλή Παναγιά σε όλες/ους!
Γεωδίφης
