Η προέλευση του νησωνυμίου Νίσυρος και των οικωνυμίων Μαντράκι, Νικιά, Εμπορειός, Πάλοι.

Νίσυρος, (η)

Η Νίσυρος (41,2 τ.χ.) βρίσκεται 12 μίλια νότια της Κω. Λόγω του ηφαιστείου της, η γένεση της Νισύρου απετέλεσε από την αρχαιότητα αντικείμενο της μυθολογίας, κατά την οποία ο Ποσειδώνας, καταδιώκοντας έναν από τους γίγαντες, τον Πολυβώτη, όταν έφθασε στην Κω απέσπασε με την τρίαινά του έναν βράχο και τον έριξε καταπάνω του, καταπλακώνοντάς τον. Ο βράχος αυτός απετέλεσε ξεχωριστό νησί που ονομάστηκε Νίσυρος. Ο μύθος δηλοί την γεωλογική γένεση του νησιού, όχι όμως και την προέλευση του ονόματος Νίσυρος, που πολλοί προσπάθησαν, κατά καιρούς, παρακινδυνευμένα μάλλον, να ερμηνεύσουν, όπως π.χ. ο V. Bèrard, ο οποίος παρατηρεί ότι το όνομα Νίσυρος ‘δεν έχει διπλούν και δύναται να εξηγηθεί δια της σημιτικής ρίζης n.s.r. ‘παραφυλάττω, ενεδρεύω, επαγρυπνώ’, στηριζόμενος στο γεγονός ότι ‘ο υψηλός ηφαιστειογενής κώνος της νήσου, απομονωμένος εις το μέσον της θαλάσσης, είναι ακριβώς ο τύπος της σκοπιάς, της φυλακής’. 

Όμως τα νησωνύμια του Αιγαίου δεν είναι φοινικικά, γιατί οι Φοίνικες παρουσιάζονται πολύ αργότερα από τους Αιγαίους, οι οποίοι δημιούργησαν ένα θαυμάσιο πολιτισμό που βρήκαν κατεβαίνοντας τα Ελληνικά φύλα. Επίσης ο Ιω. Λογοθέτης στηριζόμενος στο μύθο, συμπεραίνει το όνομα ‘από του νέω και σύρω, διότι αποκοπείσα αύτη εκ Κω, επισύρει τω γίγαντι νέον’, ενώ άλλοι ανάγουν το όνομα στη γλώσσα των Σουμερίων, < naesiur ‘μυλίτης λίθος, μυλόπετρα’.

Όμως η μορφολογία του νησωνυμίου δεν μας επιτρέπει να έχουμε αμφιβολία για την προελληνική του προέλευση. Αιγαιακά τοπωνύμια με κατάληξη -ρος, όπως Νίσυρος, Λέρος, Κάμιρος, Κέσκυρος, Ατάβυρος, Σύρος, Άνδρος κ.τ.ό. είναι προελληνικά, όπως και αυτά με κατάληξη -ρνα (Αλάσαρνα, Τάβαρνα,  ́Υπαρνα), -λος (Τήλος, Λέλος, αρχαίος δήμος της Ρόδου), -νος (Κάλυμνος, Πάτμος, σε επιγραφή ‘έκτροφός εστι Πάτνος νήσος και ην [εν] Πάτν[ω]), -νθος, -νδος, -νδα (Λέβινθος, Λίνδος, Τέλενδος, Άλινδα), -σ(σ)ος ( Κάσος, Ιαλυσός).

Η ετυμολόγηση προελληνικών τοπωνυμίων και ονομάτων είναι πολύ δυσχερής, γιατί δεν μπορούμε να γνωρίζουμε σε ποια γλώσσα ανήκουν. Όταν τα ελληνικά φύλα έφθασαν στο Αιγαίο, βρήκαν σχηματισμένη μια κοινή μεσογειακή γλώσσα των λαών (προελλήνων) που κατοικούσαν στον αιγαιακό χώρο, καθώς και στην ευρύτερη περιοχή του. Πολλά προελληνικά ονόματα, μάλιστα δε τοπωνύμια, οι Έλληνες τα δέχτηκαν και τα χρησιμοποιούσαν, όταν εγκαταστάθηκαν στο Αιγαίο.

Πρέπει να δεχθούμε ότι μερικά είναι ελληνικοί σχηματισμοί ή ελληνικές μεταφράσεις των αντίστοιχων προελληνικών ονομασιών και ότι μερικοί ερευνητές, παλαιότεροι και νεότεροι, συνεχίζουν κάποια από αυτά τα τοπωνύμια με λέξεις Ελληνικές. Ακόμα ότι μερικά από αυτά τα ονόματα θα μπορούσαμε να τα συσχετίσουμε με αντίστοιχες ελληνικές λέξεις, είτε γιατί τις λέξεις αυτές τις παρέλαβαν οι Έλληνες από τους Προέλληνες, είτε γιατί τροποποίησαν μορφολογικά τα προελληνικά αυτά ονόματα οι Έλληνες, ώστε να δείχνουν ελληνικά.

Πάντως, χωρίς να γνωρίζουμε το σημαινόμενο της λ. Νίσυρος, θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε, τουλάχιστον σε μορφολογικό επίπεδο, τυχόν συγγένεια των τοπωνυμίων Νίσυρος, Σύρος, Σκύρος.

Μαντράκι,(το)

Η σημερινή πρωτεύουσα του νησιού. Η λ. από το προσηγορικό μαντράκι,(το), υποκοριστικό του μάντρα,(η) (< αρχ. ουσιαστ. μάνδρα), που είναι μεσαιωνική και σημαίνει ‘μικρό λιμάνι’, ‘η Κορώνη...μέσα από τον μόλο έχει ένα μαντράκι δια ξύλα μικρά’ (Πορτολ. Α214, Επιτ.).

Φαίνεται ότι ο οικισμός πήρε το όνομα από το χτιστό λιμάνι που βρισκόταν στο κέντρο του, που, όμως, αργότερα εγκαταλείφθηκε και έγινε λίμνη, η οποία χώθηκε και έγιναν κήποι, εκεί όπου σήμερα ακούεται το τοπωνύμιο Λίμνη. και στη Ρόδο το Μαντράκι, ένα από τα λιμάνια της πόλης, ‘ο μικρός λιμήν’ των αρχαίων, στο Καστελλόριζο Μαντράκι, μικρός ευλίμενος κόλπος όπου ελλιμενίζονται πλοία, κ.α.

Νικιά, (τα)

Χωριό της Νισύρου που βρίσκεται στο χείλος της καλδέρας του ηφαιστείου. Το όνομα φαίνεται να προήλθε από τη φράση τα (ενν. κτήματα του) Νικία > τα Νι- κιά, με συνίζηση. Ο πληθυντικός του ουδετέρου άρθρου προδίδει βυζαντινό τοπωνύμιο (ανθρωπωνύμιο), που σχηματίστηκε από τη γενική πτώση του κύριου ονόματος του κτήτορα με το άρθρο τα, και αιτία σχηματισμού επειδή μετά τον θάνατο του πρώτου κτήτορα έγινε διανομή του κτήματος στα παιδιά και κάθε τεμάχιο είχε το ίδιο όνομα, οπότε το σύνολό του εκφράστηκε στον πληθυντικό. Στα Δωδεκάνησα, περιοχή με έντονα κατάλοιπα βυζαντινού βίου και πολιτισμού, έχουμε αρκετά τέτοια βυζαντινά τοπωνύμια, για να περιοριστώ μόνο στη Ρόδο: τ’ Απόλλωνα, τα Αμύρτου, τα Αρκά, τ’ Αφάντου (< Ευφάντου), τα Ζηνοδότου, τα Ζήνωνου, τα Θέννου, τα Μαύρου, τα Μελάντρου, τα Σγούρου κ.ά, και στην Κω: τ’ Ασφεντιού (< τα Ασπενδίου), τα Ασπαχαριού, τα Ζύουλα, τα Χαβάρου, τα Χαρδάμου.

Εμπορ(ε)ιός, (ο) ή Εμπορ(ε)ιό, (το)

Χωριό της Νισύρου στο χείλος της καλδέρας του ηφαιστείου, απέναντι από τα Νικιά. Από το αρχαίο τοπωνύμιο Εμπόριον,(το) που χαρακτηρίζει λιμάνια και πόλεις, πβ. το Αττικόν εμπόριον = ο Πειραιεύς, έδρα του εμπορίου της Μεσογείου. Εξέλιξη του αρχαίου Εμπόριον είναι ο Εμποριός, το Εμποριό. Ο Ιω. Βογιατζίδης παράγει από ελληνιστικό εμπορείον,(το) (αρχ. εμπόριον,το)5 ‘επίνειο νησιού, σκάλα του νησιού με τη βοήθεια της οποίας εξυπηρετείται η εμπορική κίνηση του νησιού’. Το προσηγορικό εμπόριον,(το) ‘επίνειο, λιμάνι, σκάλα’ εμφανίζεται συχνά σε έγγραφα των μονών του Αγίου Όρους από τον 13ο αιώνα και εξής.

Φαίνεται ότι στη Νίσυρο ο Εμπορειός βρισκόταν στην παραθαλάσσια θέση Πάλοι και ότι κατά τον μεσαίωνα, από το φόβο των πειρατών οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν σε υψηλότερο μέρος, όπως γινόταν σε όλους τους παράλιους ή πεδινούς συνοικισμούς, και στο νέο χωριό έδωσαν το ίδιο όνομα, όπως συνήθιζαν στις μετοικήσεις.

Πάλοι,(οι) ή Σπάλοι,(οι)

Συνοικισμός με λιμάνι, επίνειο του Εμπορειού. Πήρε το όνομα από τους πάλους, δηλαδή τους πασσάλους, όπου έδεναν τα πλοία τους ή < λατ. palus ‘έλος, τέλμα, στάσιμα νερά’. Από την αιτιατ. τους πάλους > σπάλους,, ονομαστική οι Σπάλοι.

Μιχάλης Ευστ.Σκανδαλίδης 

ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΝΙΣΥΡΟΥ

Πηγές

1. V. Bèrard, Les Pheniciens et l’ Odyssée,1927, τ. Α ́, σ. 195

2. Ιω. Λογοθέτης, Περί Νισύρου, στα Νισυριακά Χρονικά, τ. 35 (1960), σ.87

3. Ιω. Θωμόπουλος, Αναδιπλασιασμένα αρχαία ονόματα, στο περιοδ. Ονόματα τ. 11 (1987), σ.72

4. Παπαχριστοδούλου, 238, 251 5. Αθηνά 20(1908), σ. 15 κ.ε.

6. Actes de Lavra II, 26,ΙV 258

ΣΧΟΛΙΑ

1.Μυθική εμφύλια μονομαχία στην Νισυρο πριν πάρουν την σημερινή ονομασία οι οικισμοί της.Τόπος όπου έγινε η <πάλη,> το σημερινό χωριό Πάλοι,και γιαυτό πήρε και το όνομα του. Οι Μποριάτες δήλωσαν ….έ μπορώ και γιαυτό τον λόγο λεγοντε και εμποριάτες. Οι Μαντρακιωτες φοβήθηκαν και εκληδωθηκαν στην μάντρα εξού και Μαντρακιωτες. Αδιαμφισβήτητοι νικητές οι Νικειάτες όπου ο οικισμός τους λέγετε Νικειά.

[Yiannis Mastromihalis,  FB]