H βυζαντινή Στρόβιλος και το τέλος του κόσμου
Η Στρόβιλος, το ακρωτήριο Τερμέριο και η βραχονησίδα Σέκα[Καργί].
Μετά την παραμονή του στην Κω ο Όσιος Χριστόδουλος πηγαίνει στην Πάτμο, όπου ιδρύει το 1088 την πασίγνωστη μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Ο ηγούμενος πριν φτάσει στην Κω [μετά από πρόσκληση του φίλου του, μοναχού Αρσενίου Σκηνούρη] επιλέγει ως ενδιάμεσο σταθμό μία μονή στην ακτή της Καρίας. Σύμφωνα με τον Ζαρράφτη, στην Στρόβιλο «υπήρχε μονή ιδρυμένη εντός σπηλαίου κατά την νότια άκρη της κορυφής όπου και τώρα διατηρείται το μονύδριο στο Ασπάτθι. Εκεί ήταν τα αρχαία Τέρμερα απέναντι από το ακρωτήριο Σκανδάριο. Ήταν το μόνο ήσυχο μέρος από τις τουρκικές επιδρομές, γι΄αυτό την επέλεξε ο Χριστόδουλος».
Η Στρόβιλος είναι το σύγχρονο Aspat που βρίσκεται απέναντι από την πρωτεύουσα της Κω, 6χλμ. νοτιοδυτικά από το κέντρο του Μπόντρουμ [Πετρούμι]. Πήρε το όνομα της από το κωνικό σχήμα. Το Aspat ως όνομα ίσως έχει προέλθει από την ελληνική λέξη «σπάθη» ή κάτι που έχει να κάνει με «αιχμηρό» αντικείμενο. Παλιές πηγές λένε ότι ήταν ένα από τα γνωστά εμπορικά κέντρα του Αιγαίου και της Μεσογείου στο Μεσαίωνα. Ήταν ένα σημαντικό λιμάνι και κάστρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το όνομα της πόλης αναφέρεται συχνά μέχρι τον 15ο αιώνα.
Τα Απόκρυφα [αρχαία κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου που έχουν αποκλεισθεί από τον Κανόνα της Αγίας Γραφής] μιλάνε για το τέλος του κόσμου που θα επέλθει από πολέμους, πυρκαγιές και φυσικές καταστροφές, αλλά επισημαίνουν ότι μόνο όσοι ζουν στη Ρώμη, Rizzo, Armenopetro, Καριόπολη και την Στρόβιλο θα σωθούν από τη μοιραία στιγμή. Υπάρχουν κάποιες εικασίες ως προς το γιατί επιλέχθηκαν οι πόλεις αυτές. Ο λόγος θα μπορούσε να είναι η ανταμοιβή για τη στάση τους κατά την περίοδο της Εικονομαχίας [θεολογικο-πολιτική διαμάχη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία του 8ου-9ου αιώνα], και την επιβίωση τους, από τις επιθέσεις των μουσουλμάνων.
Για πρώτη φορά το όνομα της αναφέρθηκε τον 8ο αιώνα, στα σκοτεινά χρόνια της Βυζαντινής Περιόδου. Πρώτος ο Άγιος Ουίλμπαλντ μιλάει για την Στρόβιλο,μεταξύ των ετών 721-727, κατά τη διάρκεια του προσκυνήματος του στα ιερά εδάφη. Επίσης πληροφορίες για την πόλη μας δίνει ο Άγιος Θεοφύλακτος Νικομηδείας που επαναστάτησε ενάντια στο κίνημα Εικονομαχίας [726-842] κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Λέοντος Ε΄.Ο Θεοφύλακτος εξορίστηκε στην Στρόβιλο το 815 όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του.
Η πόλη δύο φορές δέχτηκε επίθεση από Άραβες, το 924 και 1035. Η ύπαρξη ενός μοναστηριού στην περιοχή επίσης πιστοποιείται από τον 11ο αιώνα. Το κάστρο λεηλατήθηκε από τους Σελτζούκους Τούρκους γύρω στο 1080, αλλά ανακτήθηκε και επανοχυρώθηκε από τους Κομνηνούς αυτοκράτορες. Παρέμεινε σε βυζαντινά χέρια μέχρι το 1269, όταν καταλήφθηκε από το τουρκικό εμιράτο του Menteshe .
Το 1472, ο βασιλιάς της Κύπρου και ο ηγεμόνας της Ρόδου επιτέθηκαν στην Στρόβιλο και κατέλαβαν την πόλη. Ο Ενετός ιστορικός Domenico Maligiero γράφει ότι κατά τη διάρκεια αυτής της ξαφνικής επίθεσης, 400 σπίτια καταστράφηκαν, και αναφέρθηκε μεγάλος αριθμός δούλων.
Στο Πορτολάνο Rizzo [1490], η Στρόβιλος χαρακτηρίστηκε ως κάστρο 10 μίλια βορειοανατολικά από το ακρωτήριο Hüseyin [Βράχος του Πασά] και στη νοτιοδυτική πλευρά του κόλπου Pitasso / Bitez.
Η πρώτη αναφορά με το όνομα Aspat γίνεται από το ναύαρχο Πίρι Ρέις. Στο βιβλίο, «Κάστρο Uspat» φαίνεται ότι απέχει 3 ναυτικά μίλια ανατολικά του Κούμπουρνου [Σκανδάριο]. Αν η προτεινόμενη απόσταση των 5,5 χλμ. από την Στρόβιλο είναι ορθή αυτό συνεπάγεται ότι η ακτογραμμή στο Σκανδάριο τον 15ο αιώνα βρισκόταν κάπου 1,95χλμ. από την σημερινή ακτή. Το γεγονός αυτό μας δίνει μία ιδέα για τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στον αμμώδη βραχίονα και ενισχύει την άποψη για ύπαρξη πύργου [Περισσότερα,Ο «χαμένος» πύργος της Κω.] σύμφωνα με τον χάρτη του Coronelli[1696]. Το βιβλίο αναφέρει ότι στις πλαγιές του λόφου υπάρχουν κάποιες κατασκευές και ένα ποτάμι. Επίσης ότι κανείς δεν έπινε νερό από το ποτάμι και ότι το προμηθεύονταν μόνο από δεξαμενές. Υπήρχαν κατάλληλοι χώροι για την πρόσδεση στο λιμάνι, παρέχοντας στα πλοία καταφύγιο από τους βορειοανατολικούς ανέμους.
Στις αρχές του 16ου αιώνα, η κατάσταση της πόλης δεν είναι γνωστή με βεβαιότητα. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ιδιαίτερα για τα εξωτερικά τείχη του κάστρου ότι έχουν καταστραφεί είτε από εισβολή ή από σεισμό ή και τα δύο. Ορισμένα δημόσια κτίρια φέρονται να έχουν κτιστεί κατά την περίοδο αυτή. Ο μέγιστος σεισμός του 1493μ.Χ [Μ6.8 τουλάχιστον] από το Ρήγμα Κω πιθανόν έκανε μεγάλες καταστροφές στην πόλη και στο κάστρο. Τα ίχνη της χάνονται για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.
Λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με το κάστρο μας δίνει στα «Ταξίδια» του ο Εβλιγιά Τσελεμπή [1611-περίπου 1684], Τούρκος χρονογράφος και περιηγητής: «Η πόλη έχει 5 άτομα και 6 βουνά, και ένα μικρό κάστρο σε μια βραχώδη πλαγιά που δημιουργήθηκε από έναν ταλαντούχο δάσκαλο. Η περιφέρεια του κάστρου είναι 700 βήματα[532μ]. Επίσης υπάρχει μια πύλη στη βόρεια πλευρά χωρίς φύλακα, κανόνια ή όπλα». Καλεί το νερό του ποταμού με υπερβολικό τρόπο «ελιξίριο ζωής» και αναφέρει ότι ο ποταμός χρησιμοποιήθηκε για τη λειτουργία 10 μύλων, ενώ τα σκάφη χρησιμοποιούσαν επίσης αυτό το νερό.
Σε ένα έγγραφο του Ιωάννη Σακελλίωνα που χρονολογείται από το 1890, η ονομασία Στρόβιλος χάνεται και ονομάζεται πια Chifoot Kalh, ή Κάστρο του Εβραίου. Ο γεωλόγος Hammilton που βρέθηκε πρότερα στην Στρόβιλο, το 1842, μας λέει: «Οι ναυτικοί συχνά αγκυροβολούν από την ανατολική πλευρά του, όπου υπάρχει μια καλή πηγή ανάμεσα σε κάποια ερείπια. Περπατήσαμε κατά μήκος της ακτής στους πρόποδες του Chifoot Kalh. Ο λόφος είναι εξαιρετικά απότομος, ανερχόμενος σε γωνία 30° ή 40° κατευθείαν από τη θάλασσα. Η στενή κορυφή του φιλοξενεί τα ερείπια ενός μικρού κάστρου, που χτίστηκε από τους Τούρκους ή από τους Ιππότες της Ρόδου, διαστάσεων 18,75Χ11,4μ. Δύο τοίχοι παρόμοιας κατασκευής περικυκλώνουν το λόφο χαμηλότερα, όμως η βραχώδης φύση του εδάφους ήταν τέτοια που καθιστά αδύνατη την προσέγγιση. Στην παραλία υπήρχαν πολυάριθμα στρογγυλεμένα βότσαλα από ελαφρόπετρα, μερικά από αυτά με διάμετρο 0,23εκ. Ενα μεγάλο μέρος της ακτής συνίσταται από τραχείτη [ηφαιστειακό πέτρωμα που έχει χρησιμοποιηθεί για μυλόπετρες], αλλά δεν είδα από ποιο σχηματισμό προέκυψε η ελαφρόπετρα. Μου έχει προταθεί ότι μπορεί να είναι από το ηφαίστειο της Αίτνας. Αλλά δεν την βρήκα σε κανένα άλλο μέρος της ακτής, έτσι πρέπει να δεχτώ ότι είναι τοπικής προέλευσης».
Τον επιβλητικό μονόλιθο, το 1863, περιγράφει ο αρχαιολόγος Charles Newton «Στην ακτή υπήρχαν λίγοι βυζαντινοί θολωτοί τάφοι. Αυτό το μέρος της θάλασσας ήταν φτιαγμένο από πέτρες, ανάμεσα στις οποίες υπήρχε μια αρχαία βυζαντινή εκκλησία σε σπηλιά αφιερωμένη στην Παναγία. Αρκετές λέξεις έχουν καταγραφεί στο βράχο σε αυτό το σπήλαιο. Σε μία από αυτές εμφανίζεται η ονομασία Παναγία. Σε αυτό το τμήμα υπάρχουν μόνο μεσαιωνικά τείχη. Δεν είδα ελληνικές επιγραφές στα ερείπια του Chifoot Kalessy, αλλά ο ιδιοκτήτης αυτού του τόπου, ένας πλούσιος Τούρκος κάτοικος του Μπόντρουμ, μου είπε ότι είχε παρατηρήσει κάποιες εδώ. Ίσως αναφερόταν σε βυζαντινές επιγραφές ήδη γνωστές. Προς την κορυφή η άνοδος είναι υπερβολικά απότομη. Από τις παρατηρήσεις που έκανα, δεν έχω καμία αμφιβολία ότι κάποτε μια αρχαία ακρόπολη βρισκόταν στο βράχο που σήμερα καταλαμβάνεται από το βυζαντινό κάστρο. Φαίνεται ότι υπάρχει κάθε λόγος να πιστεύουμε ότι αυτή ήταν η περιοχή της Τέρμερας. Το ακρωτήριο Τερμέριο, κοντά στο οποίο βρισκόταν η Τέρμερα, κατά τον Στράβωνα είναι απέναντι από το Σκανδάριο».
Μερικοί ερευνητές συγχέουν την Aspat ή το χωριό Mandira στη βόρεια πλευρά της Akyarlar [αρχαία Αγχιάλα] με τη θέση της λελέγικης Τέρμερας, στην πραγματικότητα όμως καμία απόδειξη δεν υπάρχει. Η αρχαία Τέρμερα συναντάται βόρεια από το Ασπάτθι και ήταν μια σημαντική στρατιωτική βάση/οικισμός για τους πρώτους αποίκους της χερσονήσου.
Η Στρόβιλος δημιουργήθηκε από ηφαιστειακές δυνάμεις, όχι της Αίτνας ούτε της Νισύρου αλλά του Akyarlar. Η έντονη τοπική δραστηριότητα πριν από 2-3 εκ. χρόνια άφησε πίσω της τον ηφαιστειακό δόμο, με ύψος περίπου 183μ. και έκταση 0,38τμ, από κοκκινωπό τραχείτη [πλούσιο σε άστριους]. Η πόλη είχε σύντομη και περιπετειώδη ζωή. Μπορεί να άλλαξε πολλά ονόματα στο χρόνο όμως τελικά επέζησε από το τέλος του κόσμου. Σήμερα η γύρω περιοχή από τον δόμο είναι τουριστική, μόνο ερείπια μαρτυράνε το ένδοξο βυζαντινό της παρελθόν.
Γεωδίφης
Πηγές
1.Κώια -Ιάκωβος Ζαρράφτης
2.Ιστοσελίδα -aspat.com.tr/
3.Researches in Asia Minor- William John Hamilton[1842]
4.Halicarnassus, Cnidus, and Branchidae[vol.2]-Charles Newton[1863]
5.Βικιπαίδεια
6.Με το βλέμμα των περιηγητών, el.travelogues.gr/
Αναρτήσεις
