Η Πολιορκία της Κω από τους Οθωμανούς το 1457
Σε μια ακριβώς από τις ναυτικές αυτές επιχειρήσεις, ειδικά μάλιστα εναντίον των κάστρων της Κω, του δευτέρου νησιού της Δωδεκανήσου, που αποτελούσε και τη δεύτερη, μετά τη Ρόδο, στρατιωτική βάση των Ιπποτών, αναφέρεται ένα έγγραφο, ανέκδοτο, απ' όσο ξέρω, το οποίο με ζωντανά χρώματα περιγράφει την πολιορκία της πατρίδας του Ιπποκράτη από τους Τούρκους, κατά τον Ιούνιο του 1457. Το έγγραφο αυτό, του οποίου μόνο μια σύντομη περίληψη πέντε σειρών μας είναι γνωστή από τον Ιταλό ερευνητή Giuseppe Gerola, βρίσκεται στο Κρατικό Αρχείο του Μιλάνου (Fondo Sforzesco: Busta «Barberia», αριθμ. 648, σελ. 3) και νομίζω πως αξίζει να το παραθέσω ολόκληρο, γιατί οι ειδήσεις που προσφέρει είναι εντελώς καινούργιες για την ιστορία της Κω, ενώ παράλληλα μας βοηθά να διαφωτίσομε μερικά ζητήματα, ιδίως χρονολογικά, της δωδεκανησιακής ιστορίας την ταραγμένη εκείνη εποχή.
Η αξιοπιστία των πληροφοριών αυτών θεωρείται, κατά τη γνώμη μου, αναμφισβήτητη, αφού το έγγραφο δεν είναι τίποτε άλλο παρά το επίσημο γράμμα που ο αρχηγός του ιπποτικού κράτους της Δωδεκανήσου, ο Μέγας Μάγιστρος της Ρόδου (Jacques de Milly, 1454-1461), γράφει στις 8 Ιουλίου 1457 προς τη βενετική Αυθεντία της Κρήτης(Gerardo Dandulo, 1456-1459). Έπειτα, και η περιγραφή των γεγονότων που εκτίθενται στο γράμμα αυτό είναι πολύ πρόσφατη, γιατί έγινε δώδεκα μόνο ημέρες μετά τη λύση της πολιορκίας της Κω (στις 26 Ιουνίου 1457)· βλ. τον στ. 24-25 του εγγράφου μας.
Αλλά πριν εξετάσομε τα νέα στοιχεία που προκύπτουν από το έγγραφο, αν ασχοληθούμε με τις ήδη γνωστές ειδήσεις, παρατηρούμε πως αυτές παρουσιάζουν σοβαρές ελλείψεις και ανακρίβειες.
Υπενθυμίζομε λοιπόν πως η επιθετική ενέργεια του τουρκικού στόλου εναντίον της Κω κατά το 1457 αναφέρεται από τον Iacomo Bosio. Αυτός πραγματικά μας πληροφορεί με συντομία, πως στα 1457 (χωρίς να προσδιορίζεται ο μήνας) ισχυρός τουρκικός στόλος, ύστερα από διαταγή του Μεχμέτ Β', κατευθύνθηκε προς την Κω, όπου ο ναύαρχος αποβίβασε 18.000 στρατό, ο οποίος και πολιόρκησε το κάστρο Landimachio (της Αντιμάχειας) επί είκοσι συνεχώς ημέρες. στα άλλα κάστρα του νησιού, που βρίσκονταν σε απρόσιτη θέση, οι Τούρκοι δεν επιτέθηκαν. Τελικά, συνεχίζει ο Bosio, η πολιορκία απέτυχε, ο στόλος άπρακτος γύρισε στην Κωνσταντινούπολη· το νησί όμως λεηλατήθηκε άγρια από τους εισβολείς. Τις ίδιες ακριβώς πληροφορίες μας παραδίδει και ο Coronelli, που γράφει πολύ αργότερα από τον Bosio και που φαίνεται μάλλον να αντλεί απ’ αυτόν. Τέλος, και ο αββάς de Vertot μεταγενέστερος ιστορικός του Τάγματος των Ιωαννιτών Ιπποτών, δεν παραλείπει να μνημονεύσει ,την πολιορκία της Αντιμάχειας, και, πέρα από τις γνωστές μαρτυρίες των Bosio- Coronelli, να εξάρει τις αμυντικές προσπάθειες των υπερασπιστών του κάστρου: έριχναν προς τους επιτιθέμενους πέτρες, καυτό λάδι και λιωμένο μολύβι, ενώ στο τέλος επιχείρησαν μια ηρωική έξοδο, που προκάλεσε ταραχή και διάλυση των απίστων, οι οποίοι και αναγκάστηκαν να επιβιβαστούν στα καράβια τους και να φύγουν. Ο Vertot δεν αναφέρει καθόλου πότε έγινε η πολιορκία αυτή, και αφήνει την εντύπωση πως τα γεγονότα διαδραματίστηκαν τον Αύγουστο του 1454.
Οι λεπτομέρειες όμως του εγγράφου που δημοσιεύομε εδώ, η ακρίβεια και η σαφήνεια του μας βοηθούν να παρακολουθήσομε, χωρίς αμφιβολίες, τα συμβάντα, όπως εξελίχτηκαν από την αρχή μέσα στην Κω. Γι' αυτό και μπορούμε εύκολα να επισημάνομε τις παρακάτω καινούργιες ειδήσεις.
α) Στις 3 Ιουνίου 1457 τουρκικός στόλος κτύπησε και έκαψε το φρούριο Νεραντζιά (Narrantiam) της Κω, στο οποίο δεν είχαν μείνει κάτοικοι και υπερασπιστές. Οι νησιώτες είχαν αποσυρθεί σε ασφαλέστερες τοποθεσίες. Πυρπόλησαν επίσης οι Τούρκοι και ένα άλλο κάστρο του νησιού, τον Περίπατο, που κι αυτό είχε εγκαταλειφθεί από τους Ιππότες (βλ. στο έγγρ. τους στ. 2-7).
β) Ο εχθρικός στόλος τότε μοιράστηκε σε δύο, και ένα μέρος στράφηκε προς το κάστρο του Πυλιού, ενώ το άλλο ενόχλησε το κάστρο της Κεφάλου. Η οχυρή θέση των κάστρων αυτών και το δυσπρόσιτο του τόπου υποχρέωσαν τους Τούρκους γρήγορα ν' αποχωρήσουν απ' αυτά (βλ. στ. 7-9).
γ) Έτσι ολόκληρη η δύναμη των Τούρκων συγκεντρώθηκε για να προσβάλει το κάστρο της Αντιμάχειας (Landimachi). Η πολιορκία κράτησε 23 ημέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων χρησιμοποιήθηκαν κάθε λογής πετροβόλοι (omnibus tormentis), πολιορκητικές μηχανές και άλλο πολεμικό υλικό. Η σπουδαιότερη μάλιστα επίθεση των πολιορκητών εκδηλώθηκε την παραμονή και ανήμερα του Αγίου Ιωάννου, καθώς και την επόμενη μέρα (23-25 Ιουνίου), από την αυγή ως το βράδυ. Οι Τούρκοι με λύσσα προσπαθούσαν να ανοίξουν πέρασμα στα τείχη, ενώ έστηναν σκάλες, που οι υπερασπιστές με θάρρος τις αναποδογύριζαν. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι επιτιθέμενοι άνοιξαν τρεις τεράστιους (mirabiles) υπονόμους (minas) κάτω από το κάστρο, αλλά οι πολιορκημένοι τους εξουδετέρωσαν, σκάβοντας κι αυτοί ανθυπονόμους (anteminas). Πολλοί Τούρκοι τότε πέθαναν από ασφυξία μέσα στους υπονόμους (βλ. στ. 9-14 και 16-18).
δ) Οι δυνάμεις και οι απώλειες των δύο αντίπαλων μερών ήταν τρομερά δυσανάλογες. Ο τουρκικός στόλος αριθμούσε συνολικά 156 καράβια, μικρές και μεγάλες «τριήρεις και διήρεις» (triremes et biremes), ενώ ο στρατός ανέβαινε στις 16.000, σύμφωνα με αξιόπιστες εκθέσεις που είχε υπόψη του ο Μέγας Μάγιστρος (βλ. στ. 18-20). Η πολιορκία εξ άλλου στοίχισε στους Τούρκους παραπάνω από χίλιους νεκρούς και άλλους τόσους και περισσότερους ακόμη τραυματίες, όπως ανέφεραν αυτόμολοι του εχθρού (βλ. στ. 14-16), καθώς επίσης και πέντε καράβια (διήρεις) που αιχμαλωτίστηκαν από τον ιπποτικό στόλο (στ. 23-24). Αντίθετα, οι δυνάμεις των χριστιανών υπερασπιστών του κάστρου της Αντιμάχειας δεν ξεπερνούσαν τους 15 μόλις Ιππότες (fratres) και τους 300 περίπου κατοίκους (χωρικούς), από τους οποίους οι πιο πολλοί ήταν άοπλοι. Από όλους αυτούς μόνο 15 βρήκαν τον θάνατο (βλ. στ.20-22).
ε) Η συμμετοχή των κατοίκων του νησιού στη μάχη, η ανδρεία και η αγωνιστικότητα τους έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο για την απόκρουση των τουρκικών επιθέσεων. Πολέμησαν σκληρά «prò liberiate lutando ac honorefìdei christianae», γι’ αυτό και τους αξίζει κάθε έπαινος (βλ. στ. 13, 22-23, πρβλ. και στ. 33).
στ) Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες η παραμονή των Τούρκων στο νησί ήταν άσκοπη και ανωφελής. Έλυσαν την πολιορκία στις 26 Ιουνίου και επιδόθηκαν έπειτα σε κάθε είδους καταστροφή: σκότωσαν τα ζώα, έβαλαν φωτιά στο σιτάρι, έκαψαν τα δέντρα, ιδίως τα καρποφόρα, και στο τέλος έφυγαν με τον στόλο τους, κατευθυνόμενοι προς δυσμάς (βλ. στ. 24-27).
ζ) Έτσι σώθηκαν από τα χέρια των Τούρκων τα τρία κάστρα της Κω, η Αντιμάχεια, το Πυλί και η Κέφαλος, στα οποία είχε συρρεύσει όλος ο πληθυσμός του νησιού, κάπου 12.000 ψυχές (βλ. στ. 27-29).
Τη σπουδαιότητα των παραπάνω πληροφοριών θα την αντιληφθούμε, νομίζω, καλύτερα, αν προσθέσομε σ' αυτές διάφορες ενημερωτικές επεξηγήσεις, ιδίως τοπογραφικές, καθώς και ποικίλες διαπιστώσεις, χρήσιμες για την κατανόηση του γενικού ιστορικού πλαισίου της Δωδεκανήσου στα χρόνια αυτά.
Πρώτα πρώτα το κάστρο Νεραντζιά εντοπίζεται στη σημερινή πρωτεύουσα του νησιού, την Κω (ή διαφορετικά Χώρα). Το κάστρο ακριβώς αυτό, καθώς και η γύρο περιοχή, αποτελούσε επίσης την πρωτεύουσα και κατά την εποχή των Ιπποτών. Το όνομα Νεραντζιά δόθηκε, γιατί έξω από τα τείχη υπήρχαν πολλές νεραντζιές, σύμφωνα με τη μαρτυρία του φλωρεντινού περιηγητή Χριστόφορου Buondelmonti, ο οποίος χαρακτηριστικά έγραφε στο πρώτο τέταρτο του 15ου αι.: «Ad orientem in litore Arangea metropolis est... et ab extra moeniarum arangeae multae virescunt, et ideo Arangea dieta est». Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι ότι η ονομασία είχε διατηρηθεί επί τουρκοκρατίας, ενώ ως τον περασμένο αιώνα μνημονευόταν, στον γραπτό μόνο λόγο και ειδικά στα συμβόλαια των καδήδων, με τον τύπο Ναρίντζα. Η εκκένωση του κάστρου αυτού στα 1457, κατά το έγγραφο μας, δεν πρέπει να μας παραξενεύει, γιατί, παρά τις επιβλητικές οχυρώσεις, που και σήμερα ακόμη προκαλούν τον θαυμασμό, και παρά τις επανειλημμένες και φροντισμένες επισκευές του στα χρόνια ιδίως του ανώτατου διοικητή (baglivo) του νησιού Fantino Quirini ή Querini (1436-1453), η θέση εθεωρείτο ευκολοπρόσβλητη από τους εχθρούς. Γι’ αυτό και είχε εγκαταλειφθεί άλλες δύο φορές, στα 1444 και στα 1461.
Για το άλλο κάστρο, τον Περίπατο, που είχε την ίδια τύχη με τη Νεραντζιά τον Ιούνιο του 1457, παρατηρούμε πως οι πληροφορίες από κείμενα περιηγητικά παρουσιάζουν κάποια ασάφεια, ως προς τον τοπικό προσδιορισμό του μέσα στο νησί. Έτσι ο Buondelmonti το ταυτίζει με το χωριό Πυλί (Pili quod hodie Peripaton dicunί), ενώ ο Coronelli το διακρίνει από το Πυλί: «Pili sopra Monti, come pure Perìpato Castello forte su ‘l Monte Dicheo». Και το έγγραφο επίσης (στ. 6-7) το ξεχωρίζει καθαρά από το Πυλί. Αυτή η διαβεβαίωση μας κάνει να πιστεύομε ότι ο Περίπατος αποτελούσε κάστρο διαφορετικό από εκείνο του Πυλιού, όχι όμως σε μακρινή απόσταση από το τελευταίο αυτό, αλλά μάλλον στην περιφέρεια του, αφού και τώρα ακούγεται το όνομα Περίπατος ως συνοικία στο σημερινό χωριό Πυλί. Η είδηση επομένως του Coronelli ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα, αν λάβομε υπόψη μας ότι η υψηλότερη οροσειρά της Κω, ο Δίκιος (ο αρχαίος Ωρομέδων) εκτείνεται και προς τη νότια περιφέρεια του Πυλιού. Ίχνη ωστόσο του Περιπάτου δεν έχουν επισημανθεί. Μπορούμε μόνο να κάνομε την ακόλουθη βασική διάκριση ανάμεσα στα δύο κάστρα. Όταν οι πηγές μας (και το έγγραφο που εξετάζομε) μνημονεύουν το κάστρο του Πυλιού, πρέπει να εννοούμε το κάστρο του Παλιού Πυλιού, που σώζεται σήμερα σε απόκρημνο μέρος και απέχει από το Πυλί κάπου μισή ώρα δρόμο. Βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στο Λαγούδι (συνοικία του χωριού Ασφενδιού) και στο Πυλί. Ενώ το κάστρο του Περιπάτου πρέπει να το τοποθετούμε μέσα στο σημερινό χωριό Πυλί, όπου μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, τις οποίες δεν μπόρεσα ο ίδιος να εξακριβώσω, υπάρχουν στην ομώνυμη συνοικία υπολείμματα τειχών. Το ότι δεν διατηρήθηκε το κάστρο του Περιπάτου οφείλεται, νομίζω, στην ευκολοπρόσβλητη θέση του και στο γεγονός ότι οι κάτοικοι έβρισκαν σίγουρο καταφύγιο στο κοντινό οχυρό φρούριο του Παλιού Πυλιού. Την ύπαρξη όμως του Περιπάτου έρχεται να μας επιβεβαιώσει μια άλλη πηγή του ίδιου μάλιστα έτους, του 1457, η οποία θέτει και νέα προβλήματα για την τουρκική επίθεση εναντίον του νησιού. Συγκεκριμένα, στον πατμιακό κώδικα υπ' αριθμ. ΝΗ' έχει γραφτεί ένα ενδιαφέρον χρονικό σημείωμα. Σ' αυτό, ανάμεσα στ' άλλα, διαβάζομε:«Νερατζεία δε και Περίπατος, τα περί την Κων νήσον κάστρα, υπό του στόλου άρδην επυρπολήθησαν τηςΚαλιπόλεως». Οι πληροφορίες αυτές ανταποκρίνονται πολύ καλά σ' εκείνες του εγγράφου μας ως προς την πυρπόληση των δύο κάστρων. Γι' αυτό και δεν χωρεί αμφιβολία, ότι τα γεγονότα που περιγράφει το σημείωμα προσδιορίζονται πια με ακρίβεια στο έτος 1457, και όχι στα 1456, όπως είχε γίνει δεκτό, δικαιολογημένα ίσως, αφού η πηγή αυτή παρουσιάζει κάποια χρονική ασάφεια. Ο συντάκτης δηλαδή του σημειώματος αναφέρει στην αρχή το έτος από κτίσεως κόσμου 6964 (1456, Μάιος), αμέσως έπειτα προχωρεί «έν το έπιόν έτος» (χωρίς να το προσδιορίζει. ασφαλώς όμως εννοεί το διάστημα από τον Σεπτέμβριο του 1456 ως και τον Αύγουστο του 1457), κατά το οποίον συνέβησαν θανατικά «και επιδρομαί ασεβών Τούρκων επί τας νήσους», ξαναγυρίζει στον Μάρτιο του 6964 (1456) και στο τέλος (χωρίς καμιά χρονολογία) κάνει λόγο για τις επιδρομές εναντίον της Νισύρου, Καλύμνου και των δύο κάστρων της Κω. Έτσι το γράμμα του Μεγάλου Μαγίστρου στα 1457 συμβάλλει στην ορθότερη και χρονικά ακριβέστερη κατανόηση του πατμιακού σημειώματος.
Αλλά η εικοσιτριήμερη πολιορκία του μεγάλου και απόρθητου κάστρου της Αντιμάχειας, όπως είδαμε να την περιγράφει πιο πάνω το έγγραφο, μας θυμίζει μια άλλη παρόμοια πολιορκία της Κω, που την συναντούμε στο ιστορικό έργο του Δούκα. Εδώ πραγματικά διαβάζομε πως ο τουρκικός στόλος με ναύαρχο τον Χαμζά έφτασε στην Κω, αποβίβασε στρατό στο «καθολικόν πολίχνιον» (δηλ. στην πρωτεύουσα Νεραντζιά), που το βρήκε έρημο, και, αφού το ελεηλάτησε και πληροφορήθηκε από μερικούς γέρους και γριές ότι οι κάτοικοι «εν άλλω πολιχνίω, ό Ραχεία λέγεται, εν εκείνω ως οχυρωτάτω εισήχθησαν» κατευθύνθηκε προς τα εκεί. Οι «φρέριοι» (οι Ιππότες) όμως της Ραχείας απέρριψαν τις προτάσεις για την παράδοση του φρουρίου, και «τότε ο Χαμζάς συν τοις υπ' αυτόν και δι' επάλξεων και δια κλιμάκων και δια προβόλων μηχανικών και δια πάσης άλλης μεθόδου καταπολεμήσας το πολίχνιον ημέρας κβ' και μηδέν κερδήσας, επανέζευξε καταλιπών Τούρκους πολλούς, τους μεν παρά του πολιχνίου σφαγέντας, τους δε κοιλιακώ νοσήματι».
Οι ενδιαφέρουσες αυτές ειδήσεις του Δούκα έχουν αρκετές ομοιότητες με όσα γνωρίσαμε ως τώρα από το έγγραφο του 1457. Και στις δύο δηλ. πηγές, στον Δούκα και στο έγγραφο, βλέπομε τον τουρκικό στόλο να πηγαίνει στην Κω, να βρίσκει έρημη την πρωτεύουσα του νησιού και να τη λεηλατεί ή να την πυρπολεί, να κατευθύνεται έπειτα σε ένα ισχυρό φρούριο, την Αντιμάχεια, κατά το έγγραφο, τη Ραχεία, κατά τον Δούκα, η οποία ταυτίζεται σχεδόν χωρίς αμφιβολία με την Αντιμάχεια, να την πολιορκεί επί 22 ή 23 ημέρες, χρησιμοποιώντας τις πολιορκητικές μεθόδους και τα μέσα της εποχής, και στο τέλος να αποχωρεί χωρίς επιτυχία με πολλές μάλιστα απώλειες. Αλλά οι ομοιότητες αυτές, που ενισχύονται από τη μαρτυρία του Δούκα, ότι τον Ιούνιο ξεκίνησε ο στόλος με τον Χαμζά από την Καλλίπολη, συναντούν ένα μεγάλο εμπόδιο: το έτος. Όσοι αντλούν από τον Δούκα προσδιορίζουν ως έτος της πολιορκίας της Ραχείας το 1455 και μάλιστα περιορίζουν το γεγονός στο χρονικό διάστημα από 1 Ιουνίου ως 13 Αυγούστου, κατά τη μαρτυρία ενός γενουατικού εγγράφου. Το πρόβλημα είναι σοβαρό, γιατί προκύπτει διαφορά δύο ετών (1455-1457), και μόνον η έρευνα επάνω σε νέες πηγές μπορεί ν’ αποδείξει θετικά, ή ότι πρόκειται για δύο χωριστές πολιορκίες της Κω, μια στα 1455 και δεύτερη στα 1457, ή ότι έχομε μια μόνο πολιορκία στα 1457, ταυτίζοντας τις πληροφορίες του Δούκα μ' εκείνες του εγγράφου μας.
Φυσικά δεν αποκλείεται η τουρκική επίθεση στα 1455 εναντίον της Κω, αφού, εκτός από τον Δούκα, την μνημονεύει και το γενουατικό έγγραφο, που αναφέραμε παραπάνω. Έχομε μόνο αμφιβολίες για την πολιορκία. Και ως βασική μάλιστα ένδειξη υπέρ του 1457 υπενθυμίζω τη μαρτυρία του Bosio, ο οποίος, όπως είδαμε, μνημονεύει εικοσαήμερη πολιορκία της Αντιμάχειας στα 1457, ενώ για το έτος 1455 δεν δίνει καμιά είδηση για την πολιορκία της Κω. Κι αυτό μας παραξενεύει, γιατί ο Bosio παρακολουθεί με λεπτομέρεια, από το 1454 κιόλας, τις επιθετικές ενέργειες του τουρκικού στόλου εναντίον της Δωδεκανήσου. Χαρακτηριστική επίσης ένδειξη πάλι υπέρ του 1457 είναι και η μαρτυρία από την ενθύμηση του πατμιακού κώδικα, όπως αναπτύξαμε λίγο πιο πάνω. Και μια ενθύμηση, που βρίσκεται συνήθως πολύ κοντά στα γεγονότα, έχομε κάθε λόγο να την πιστεύομε.
Και σε άλλες ακόμη διαπιστώσεις οδηγούμαστε, ξεκινώντας από τις ειδήσεις της επιστολής του Μεγάλου Μαγίστρου. Έτσι, αν θελήσομε να παρακολουθήσομε την κίνηση του τουρκικού στόλου εναντίον των κάστρων της Κω, πρέπει να υπολογίσομε πως η κατεύθυνση που πήρε το ένα του τμήμα, μετά την πυρπόληση της Νεραντζιάς και του Περιπάτου, ήταν ΒΔ, με στόχο το Πυλί (βλ. έγγρ. στ.7). Η ΝΔ πορεία εξ άλλου του στόλου, παρακάμπτοντας τα ακρωτήρια Ψαλίδι και Άγιο Φωκά, είναι δυνατό να υποστηριχθεί μόνο για το τμήμα εκείνο που ενόχλησε την Κέφαλο (βλ. στ. 7-8). Η πορεία αυτή βέβαια αποκλείεται για το άλλο μέρος του εχθρικού στόλου που χτύπησε το Πυλί, αφού θα το οδηγούσε πολύ μακριά από τον αντικειμενικό του σκοπό και ακόμη στην απόκρημνη παραθαλάσσια περιοχή του Δίκιου. Μπορούμε λοιπόν να εννοήσομε μια ταυτόχρονη κυκλική σχεδόν κίνηση του τουρκικού στόλου προς τις νότιες και βόρειες ακτές του νησιού με κατεύθυνση ανατολικοδυτική. Η άποψη πάντως, ότι όλος μαζί ο στόλος ξεκίνησε από το λιμάνι της Νεραντζιάς και χωρίστηκε σε δύο τμήματα στις βόρειες ακτές του νησιού, δεν μου φαίνεται πιθανή για τον εξής λόγο. Γιατί θα περιμέναμε να κατευθυνθεί όλος ο στόλος αρχικά προς την παραθαλάσσια περιοχή απέναντι στο Πυλί και έπειτα ένα τμήμα του να πάει εναντίον της Κεφάλου. Αλλά το έγγραφο δεν ενισχύει τη σκέψη αυτή αντίθετα, μας παρουσιάζει, αμέσως μετά την πυρπόληση των γνωστών κάστρων, δύο μοίρες του στόλου προς δύο κατευθύνσεις, το Πυλί και την Κέφαλο (βλ. τον στ. 7).
Αξιοσημείωτη επίσης, από δημογραφική άποψη, είναι η πληροφορία ότι η Κως αριθμούσε την εποχή εκείνη (1457) 12.000 περίπου κατοίκους (βλ. τον στ. 29). Πέθαναν όμως 1556 εξαιτίας του λοιμού που από το Μάρτιο του 1456 είχε προσβάλει τη Ρόδο. Κατά το φθινόπωρο μάλιστα του 1457, ύστερα και από άλλες επιθέσεις των Τούρκων, οι οποίοι κατέστρεφαν και ερήμωναν την ύπαιθρο, στην Κω, στην Κάλυμνο και στη Λέρο, δεν συναντούσες παρά μόνο ερείπια από τον πόλεμο, τον λοιμό και την πείνα, ««che quivi regnata haveva», όπως παραστατικά γράφει ο Bosio. Γι' αυτό και ο διοικητής των τριών νησιών fra Giovanni di Castelnuovo (1454-I457) παραιτήθηκε, αφού δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στα μεγάλα έξοδα της επαρχίας του. Πραγματικά όλο το καλοκαίρι του 1457 οι Δωδεκανήσιοι δεν ησύχασαν. Η αποτυχία του τουρκικού στόλου εμπρός στα υπερήφανα τείχη της Αντιμάχειας άναψε στον σουλτάνο τη δίψα για εκδίκηση. Λίγες μέρες μετά την επιστροφή του στόλου του στην Κωνσταντινούπολη, έδωσε διαταγή να ετοιμαστούν εξήντα καράβια, που τα έστειλε ξαφνικά εναντίον της Ρόδου. Τα αποτελέσματα και της νέας εκστρατείας δεν ήταν βέβαια σπουδαία για τους Τούρκους, ήταν όμως καταστρεπτικά για τους κατοίκους. Το πιο μεγάλο και πυκνοκατοικημένο χωριό της Ρόδου, ο Αρχάγγελος, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε εξ ολοκλήρου. Δεν πέρασε πολύς καιρός, όταν νέος στόλος πολιόρκησε τη Σύμη και έπειτα επιτέθηκε και έκαψε τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην Κω, στην Κάλυμνο, στη Λέρο και στη Νίσυρο.
Η δραστηριότητα αυτή του τουρκικού στόλου εις βάρος της Δωδεκανήσου, κατά το 1457 ιδιαίτερα, εξηγείται, νομίζω, από την παρουσία του παπικού στολίσκου στα νερά της Ρόδου. Είναι γνωστό πως ο πάπας Κάλλιστος Γ' (1455-1458) είχε ετοιμάσει μερικά πλοία με 5000 στρατιώτες και 1000 ναυτικούς και πως ο στόλος αυτός κάτω από την αρχηγία του καρδιναλίου Lodovico Trevisan, πατριάρχη της Ακυληίας, είχε φτάσει στην πρωτεύουσα της Δωδεκανήσου τον Δεκέμβριο του Ι456, με σκοπό την απελευθέρωση των τουρκοκρατούμενων νησιών του Αιγαίου. Οι επιχειρήσεις μάλιστα του Lodovico Trevisan, την άνοιξη του 1457, σημειώνουν κάποια επιτυχία στο ΒΑ Αιγαίο. Η Λήμνος, η Θάσος, η Σαμοθράκη και η Ίμβρος πέφτουν στα χέρια των σταυροφόρων του Πάπα, λίγο πριν από τις 3 Μαΐου του 1457, ενώ τον Αύγουστο του έτους αυτού ο παπικός στόλος κερδίζει μια (αμφιλεγόμενη) ναυμαχία εις βάρος του τουρκικού κοντά στη Μυτιλήνη.
Μέσα σ' αυτό το κλίμα της θετικής παρουσίας του χριστιανικού στόλου στο Αιγαίο, αν σκεφθούμε την πολιορκία της Κω τον Ιούνιο του 1457, καθώς και τις άλλες ναυτικές επιδρομές των Τούρκων κατά της Δωδεκανήσου το καλοκαίρι του ίδιου έτους, καταλαβαίνομε πως οι επιθετικές ενέργειες του σουλτάνου αποσκοπούν στον αντιπερισπασμό των δυνάμεων του Trevisan,και των Ιπποτών.
Οι τουρκικές επιθέσεις εναντίον της Κω θα συνεχισθούν και τα επόμενα χρόνια χωρίς ανάπαυλα, γιατί, όπως λέγει ο Coronelli πολύ παραστατικά, «η Κως ήταν ένα αγκάθι, που στεκόταν βαθιά μέσα στα μάτια και στην καρδιά των Οθωμανών, οι οποίοι προσπαθούσαν να το ξεριζώσουν από καιρό σε καιρό».
Ανακεφαλαιώνοντας εδώ όσα αναφέραμε παραπάνω, υπενθυμίζομε με συντομία, ότι τουρκικός στόλος 156 πλοίων με 16.000 στρατό κατέστρεψε στις 3 Ιουνίου 1457 δύο κάστρα της Κω, τη Νεραντζιά και τον Περίπατο, που είχαν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους και τους Ιππότες, προσπάθησε μάταια να καταλάβει τα απρόσιτα φρούρια του Πυλιού και της Κεφάλου, και έπειτα πολιόρκησε με επιμονή το επιβλητικό κάστρο της Αντιμάχειας επί 23 ημέρες, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Επισημάναμε τη θαρραλέα συμμετοχή των κατοίκων στον αγώνα εναντίον των Τούρκων κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, σημειώσαμε τις απώλειες των αντιπάλων και υπογραμμίσαμε την ενδιαφέρουσα είδηση για τον πληθυσμό του νησιού (12.000 κάτοικοι). Ορισμένες από τις πληροφορίες αυτές συνδυάσθηκαν με όσα αναφέρει χρονικό σημείωμα από πατμιακό κώδικα, το οποίο έτσι χρονολογήθηκε με ακρίβεια στα 1457. Παράλληλα, εκφράζονται μερικές υπόνοιες για τον χρονολογικό προσδιορισμό της πολιορκίας της «Ραχείας» (Αντιμάχειας) επί 22 ημέρες, γεγονός που τοποθετείται στα 1455, σύμφωνα με την ιστοριογραφία του Δούκα, γιατί παρουσιάζονται αρκετές ομοιότητες με την πολιορκία της Αντιμάχειας επί 23 ημέρες στα 1457, κατά το έγγραφο μας. Ίσως πρόκειται για το ίδιο γεγονός που συνέβη τον Ιούνιο του 1457. Τέλος, η πολιορκία της Κω, καθώς και άλλες επιθέσεις του τουρκικού στόλου κατά της Δωδεκανήσου το καλοκαίρι του 1457, θεωρούνται ως ενέργειες αντιπερισπασμού του Μεχμέτ Β' προς τις «επιτυχίες» του καρδιναλίου Trevisan, στο ΒΑ Αιγαίο, την άνοιξη του έτους αυτού.
Το έγγραφο, στο οποίο στηριχτήκαμε βρίσκεται, όπως ήδη αναφέρθηκε, στο Κρατικό Αρχείο του Μιλάνου, αλλά μόνο ως αντίγραφο (copia). Το πρωτότυπο του δεν γνωρίζω αν σώζεται κάπου. Το πιο πιθανό θα ήταν να το αναζητήσομε (ακόμη και ένα δεύτερο αντίγραφο) στα «εισερχόμενα» της αλληλογραφίας του Δούκα της Κρήτης. Αλλά, απ' όσο ξέρω, δεν υπάρχει. Αντίγραφο εξ άλλου του εγγράφου δεν βρήκα ούτε στα κατάστιχα της Γραμματείας του Μεγάλου Μαγίστρου, σύμφωνα με την έρευνα που έκαμα στα Αρχεία της Μάλτας. Γι' αυτό και το αντίγραφο του Μιλάνου το θεωρώ ως πρωτότυπο και το εκδίδω διπλωματικά. Σημειώνω μόνο τη στίξη.
Το έγγραφο, λοιπόν, εκδίδεται για πρώτη φορά από το Archivio di Sialo di Milano-Fondo Sforzesco: Busta «Barberia»
| Copia vnius littere scripte per Reverendissimum dominum Magistrum
| Rodi Regimini Crete.
|1 Magnifici et potentes viri, amici nostri honorandi, cordiali salutatione premissa. Gratias as agimus |2 omnipotenti deo, qui sua clementia et bonitate adiuuat semper sperantes in se.
Nouerint |3 namque dominationes vestre Magnum Theucrum, quem deus deleat, struxisse magnani classem, |4 quam ad delendas nostras insulas traiecit. Ea die junij preteriti Narrantiam appulit, |5 quod est castrum insule nostre lis. Illud combusit, vacuum incolis, qui se ad |6 tuiciora loca transtulerant. castrum nomine Peripatum, simili modo a nostris|7 derelictum, igne deleuit; pars ipsius classis castrum del Pili petijt, pars Chefalum |8 infestauit. Que duo castra situ locorum fortissima sunt et altis montibus sita, |9 circa hec diutius morari non dixit, tota classis et impetus hosttum circa castrum de |l0 Lendemachi ad illud oppugnandum per dies XXIIJ, omnibus tormentis, machinis et |11 belli apparatibus laborauit. Sed maxime in uigilia et in die S(ancti) Johannis proxime elapsi |12 et sequenti die ab ortu solis usque ad uesperam prelia accerrima et fortissima oppido |13 predicto canes illi dederunt, muros disicarunt, scalas posuerunt, ab oppidanis uiriliter |l4 repulsi sunt.
Cruentum bellum pro Theucris fuit, nam a transfugis quibusdam nouimus, |15 qui prefate classi intererant, plusquam mille Theucros perijsse et alios multos uulne-|16 ratos. Tres cuneos siue minas mirabilis fecerunt subtus sastrum, nostri vero ante-|l7minas confodere, intendentes hostium apparatimi et struem lignorum, quibus tellus |l8 ne rueret in cuneis sustinebatur. Illic plurimi hostium suffocati sunt.
Fuit autem num[erus] |I9 classis inter minores et maiores triremes et biremes ad 156, Theucrorum vero XVJm, |20 ut ueris relatibus nouimus. Ex nostris vero solum XV ceciderunt et mortili sunt. In |2I oppido prefato erant solum XV fratres, oppidani vero circa IIJc, et pro maiori parte|22 inermes. Sed, deo dante, ab omnibus ita strenue pugnatum est, pro libertate tutanda |23 ac honore fidei christiane, vt merito dignis laudibus extolendi sunt. Nostre triremes | 24 quinque biremes hostium ceperunt.
Ma vero misera classis 26 | | die | | mensis preteriti, sentiens |25 se in uanum tempus fundere, ab obsidione illius discessit et uiam, ut fertur, occidentis|26 petijt, delusa multum in spe sua et suis cogitationibus. Totam ipsam insulam animalibus | 27 depopulauit, frumenta incendii, arbores deleuit, fructiferos presertim. Ex cuius |28 discessu tria castra ipsius insule, videlicet Lendemachi, Pili et Chefalo, ad que tota |29 plebis multitudo concurrerat, numero XIJm animarum incirca, beneficio clementissimi dei, ab | 30 manibus Theucrorum liberata sunt.
Si alicuius principis uel communitatis aut domini |31 christiani triremium vna cum nostris auxilium habuissemus, potuisset fieri contra ipsam |32 classem res gloriosa nomini christiano, et non dubitamus quin uictoria ex hostibus | 33 succesisset; tanta multitudo ab vno paruo castro et inualido nihili pensa est. Quid |34 vrbes potentissime terrorem Theucrorum formidare debent, si se ad defendendum darent?
|35 Hec uoluimus notificare leto animo amicicijs vestris, quas scimus ex corde letaturas, nam sic |36 deus nolit, classis illa infelicissima uotum suum de Langone obtinuisset, profecto strages |37 omnium insularum secuta fuisset. Quod iter ipsa classis tenuerit, nostras triremes explorato- |38 rias misimus, ut nobis notum sit et id curabimus M(agnificen)cijs vestris notum facere. Valete.|39Ex Rodo die VIIJ julij 1457.
Κείμενο , έρευνα του καθηγητή Ζαχαρία Τσιρπανλή «Πολιορκία της Κω από τους Τούρκους το 1457»
Από http://www.dikaiosnet.gr/Pyli/PyliNeoPeriexomena.htm
Γεωδίφης
23-25 Ιούνη 1457, εισβολή στην Κω. Μετά από επανειλημμένες επιδρομές, ο Οθωμανικός στόλος 156 πλοίων αποβιβάζει 16.000 άνδρες στην Κω. Οι Οθωμανοί σφαγιάζουν και ερημώνουν το νησί, αλλά δεν καταφέρνουν να καταλάβουν το κάστρο της Αντιμάχειας μετά από πολιορκία 23 ημερών. Το υπερασπίστηκαν 15 ιππότες και 300 Έλληνες.Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας χρησιμοποιήθηκαν κάθε λογής πετροβόλοι, πολιορκητικές μηχανές και άλλο πολεμικό υλικό. Η σπουδαιότερη μάλιστα επίθεση των πολιορκητών εκδηλώθηκε την παραμονή και ανήμερα του Αγίου Ιωάννου, καθώς και την επόμενη μέρα (23-25 Ιουνίου), από την αυγή ως το βράδυ.