Η «Πανσέληνος των Πολεμιστών» και το αρχαίο Θέατρο της Καλύμνου

«[ἐπὶ στεφαναφόρου {μονάρχου}τοῦ δεῖνος], μηνὸς Καρνείου·..[ἔδοξε Καλυμνίων τῶι δάμωι· ἐπειδὴ γεγενημ]ένων συνεχῶν σεισμῶν ἐν [τᾶι νάσωι, καὶ τῶν ἱερῶν καὶ τῶν οἴκων τ]ῶν ἁμῶν κινδυνευόν[των],[ἀπέστειλεν ὁ δᾶμος πρὸς τὸν σύμπαντα δᾶμον π] ρ̣εσβευτὰν Θε..», Ιερό του Απόλλωνα Δαλίου στην Κάλυμνο -2ος αιώνας π.Χ.

Η αρχαία επιγραφή βρέθηκε στο ιερό του Απόλλωνα Δαλίου, αναφέρει ότι τον μήνα Κάρνειο από συνεχείς σεισμούς στο νησί της Καλύμνου κινδύνευσαν κάτοικοι, ιερά και κατοικίες. Για τον Γ.Κουκούλη η επιγραφή από γκρίζο μάρμαρο βρέθηκε από τον αρχαιολόγο C.Newton και σήμερα απαντά στο Βρετανικό Μουσείο.

Με το προσωνύμιο Κάρνειος λατρευόταν ο Απόλλωνας . Ο Κάρνειος θεός, αγαπημένος του Απόλλωνα, μεγαλωμένος από αυτόν και την αδελφή του Άρτεμη, δολοφονήθηκε από τους Ηρακλειδείς, με αποτέλεσμα ο θεός του φωτός και της μουσικής να τους εκδικηθεί, σκοτώνοντας τους με πανούκλα. 

Τα Κάρνεια γιορτάζονταν κάθε χρόνο στη Σπάρτη, Κάλυμνο, Κω και σε άλλες δωρικές πόλεις.Ήταν μια γιορτή πολεμιστών: με 9 σκηνές να στήνονται μπροστά σε λατρευτικό χώρο.Σε καθεμία από τις οποίες 9 άντρες ζούσαν για 9 ημέρες σαν σε ένα στρατόπεδο. Ένας ιερέας, υποστηριζόμενος από 15 βοηθούς Καρναιάτες, προήδρευε του φεστιβάλ.Οι δούλοι θυσίαζαν ένα κριάρι  και κατά την διάρκεια τους σταματούσαν τις εχθροπραξίες, για αυτό τον λόγο δεν έλαβαν μέρος στην Μάχη του Μαραθώνα οι Σπαρτιάτες.

Η γιορτή γινόταν με την Πανσέληνο του Καρνείου μήνα, τέλος Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου [Σεπτέμβρη-Οκτώβρη για τον M.Segre], κάθε 4 χρόνια με αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα Καρνείου.

Πιθανώς ο Αύγουστος-Σεπτέμβριος, του 198 π.Χ δεν ήταν μια μια καλή χρονιά όχι μόνο για την Κάλυμνο αλλά για ολόκληρη την Δωδεκάνησο. Στον καθιερωμένο γιορτινό σταφυλόδρομο ο νεαρός που έτρεχε στους δρόμους του ιερού του Απόλλωνα Δαλίου ευχόμενος όλα τα καλύτερα, προφανώς δεν πιάστηκε από τους κυνηγούς του και αυτός ήταν ένας κακός οιωνός για τους Δωριείς.

Τότε συνέβη ένας μεγάλος σεισμός στο Αιγαίο, πιθανότατα με επίκεντρο το ανατολικό τμήμα του Ελληνικού Τόξου.Το γεγονός αυτό αναφέρεται στον Στράβωνα, την παλαιότερη λογοτεχνική πηγή, αμέσως μετά τον σεισμό στη Φοινίκη. Ο σεισμός ενδιάμεσου βάθους με μέγεθος 7.2+ επηρέασε τις Κυκλάδες, την Ασία, την Κω και κατέστρεψε τη Ρόδο και πολλές άλλες πόλεις. Μεταξύ αυτών την Κάλυμνο προκαλώντας μεγάλες ζημιές στην πολιτιστική της κληρονομιά.

Ένα από τα πολλά θύματα του μεγάλου σεισμού ήταν το Ασκληπιείο Κω και το αρχαίο Θέατρο της Καλύμνου για το οποίο ελάχιστα είναι γνωστά. Το μόνο που διαθέτουμε είναι μία [ή δύο] αρχαία επιγραφή που βρέθηκε στην κοιλάδα της Πόθιας και η οποία αναφέρει:

«Εὐτελιστράτη Ἀρατίωνος, γυνὰ δὲ Ἀρατοκρίτου ἀνέθηκε τὸ θέατρον Ἀπόλλωνι Δαλίωι καὶ τῶι δάμωι.»Κάλυμνα -Ιερό του Απόλλωνα -μετά τα μέσα 3ου αιώνα  π.Χ.

Ανατολικά του ιερού χώρου του Δαλίου Απόλλωνα πρέπει να βρισκόταν το ελληνιστικό θέατρο σύμφωνα με την παραπάνω αρχαία μαρμάρινη επιγραφή που βρέθηκε το 1895 από τον Νίκο Γαλανό [Ιππ.Φραγκόπουλος], στο κατώφλι της εκκλησίας των Ταξιαρχών του νεκροταφείου. Επίσης μια ακόμη μεγαλύτερη επιγραφή που ίσως περιείχε και την παραπάνω, βρέθηκε από τον Βρετανό αρχαιολόγο C.Newton σε νεώτερο τάφο[ δες πιο κάτω].

Τα ελληνιστικά χρόνια αποτέλεσαν περίοδο ακμής της Καλύμνου άν και λόγω της γεωγραφικής θέσης της συχνά εμπλεκόταν στις πολεμικές διαμάχες των διαδόχων του Μ.Αλεξάνδρου.

Το αρχαίο θέατρο της Καλύμνου πρέπει να κατασκευάστηκε μετά τον σεισμό του 411 π.Χ. Βρισκόταν κοντά στο σημερινό οικισμό της Χώρας, στο ιερό του Απόλλωνα ένα πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της αρχαίας Καλύμνου που περιλάμβανε οικοδομήματα λατρευτικού και δημόσιου χαρακτήρα. Η χρήση του χώρου ξεκινάει από τις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. και φθάνει ως την παλαιοχριστιανική εποχή, οπότε σε αυτό το χώρο φτιάχθηκαν δύο μεγάλες βυζαντικές εκκλησίες, ο Χριστός της Ιερουσαλήμ και η Αγία Σοφία.

Κάθε πόλη  της αρχαίας Ελλάδας είχε τουλάχιστον ένα θέατρο. Στην Κάλυμνο δεν ήταν το μόνο γνωστό, αρχαίο θέατρο φέρεται να είχε και η Τέλενδος.

Το αρχαίο θέατρο της Καλύμνου πρέπει να ήταν μια μεγάλη υπαίθρια και βαριά κατασκευή αποτελούμενη από 3 μέρη: την ορχήστρα, τη σκηνή και το κοινό. Στο κέντρο ήταν η ορχήστρα, ή «χορευτικό μέρος». Κάλυπτε μια μεγάλη κυκλική περιοχή πλάτους περίπου 150 μ. Η ορχήστρα ήταν ο τόπος των δράσεων, των χορωδιακών παραστάσεων και των θρησκευτικών τελετών. Ένας βωμός  μάλλον υπήρχε στη μέση της ορχήστρας. 

Το θέατρο ήταν πολύ μεγάλη υπόθεση στην αρχαία Ελλάδα. Πλήθη ατόμων μαζεύονταν για να δουν μια παράσταση.Ήταν τόσο σημαντικό για τους αρχαίους που οι κρατούμενοι απελευθερώνονταν προσωρινά από τη φυλακή, ώστε να μπορούν επίσης να την παρακολουθήσουν. 

Η καταστροφή του θεάτρου της Καλύμνου μπορεί να οφείλεται στα σαθρά και κακά εδάφη της περιοχής θεμελίωσης, σε κατολισθήσεις ή ακόμη σε ρευστοποίηση του εδάφους. Τα υλικά του πιθανώς από μάρμαρο[Κω ή της Ιασού] ή ακόμη από ντόπιο ασβεστόλιθο επαναχρησιμοποίηθηκαν μετά από τον σεισμό του 198 π.Χ σε νεότερους ναούς ή οικοδομήματα του νησιού.

Γεωδίφης

Πηγές

1.Earthquakes in the Eastern Mediterranean and the Middle East-Nicholas Ambraseys

2. Η Κάλυμνα των επιγραφών-Γ.Κουκούλη,1980

3. Ιστορία της Καλύμνου- Ιππ.Φραγκόπουλου,1952

4. Σεισμοί της Καλύμνου-Γεωδίφης,2020

5.Βιβλία Google,Βικιπαίδεια, Τμήμα Γεωφυσικής ΑΠΘ, «Βρετανικό» Μουσείο, MET

6. Πάνω εικόνα, γυναικεία κωμική μάσκα, ελληνιστικής περιόδου από τερακότα, παχουλά μάγουλα, προεξέχον πηγούνι, μεγάλο ανοιχτό στόμα, μαλλιά χωρισμένα με ένα τμήμα τραβηγμένο σε φιόγκο από πάνω, φορώντας στεφάνι από φύλλα κισσού και λουλούδια. Πολύ πιθανόν ένας από τους γνωστούς γυναικείους χαρακτήρες της Νέας Κωμωδίας, πιθανώς η «Μεγάλη Εταίρα». Φτιαγμένο από πηλό ανοιχτό πορτοκαλί (με μαρμαρυγία), λευκό επίχρισμα, κόκκινο στα μαλλιά, μαύρο γύρω από τα μάτια. Φτιάχτηκε στην Κάλυμνο και πολύ πιθανό να είναι από το αρχαίο θέατρο της. Το βρήκε ο C.Newton στον αρχ.χώρο του Δαλίου Απόλλωνα, από το 1856 συναντάται στο Βρετανικό Μουσείο. 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Σε χάρτη του Γερμανού αρχαιολόγου L.Ross του 1843, κοντά στη θέση του  Σταδίου βρισκόταν το αρχαίο Θεάτρο της Καλύμνου.

Χορεύτρια σε πανηγύρι του Απόλλωνα Καρνείου με ψάθινο καπέλο, 5ος αιώνας π.Χ.

Η κοιλάδα των «Διδύμων Θεών» την δεκαετία ΄20.Το αρχαίο Θέατρο της Καλύμνου βρισκόταν κοντά σε ένα σπουδαίο θρησκευτικό-πνευματικό κέντρο.Για τα έργα τραγωδίας οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τρεις ηθοποιούς και μια χορωδία 15 ατόμων να ερμηνεύουν ιστορίες από την ελληνική μυθολογία και θρησκεία. 

Κωμική μάσκα από τερακότα τέλη 4ου-αρχές 3ου αιώνα π.Χ [Μουσείο ΜΕΤ]. Η μάσκα αντιστοιχεί σε έναν από τους τύπους ενός νέου στη λεγόμενη Νέα Κωμωδία στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Οι δύο μικρές τρύπες στο πάνω μέρος υποδεικνύουν ότι το κομμάτι ήταν πιθανότατα αναρτημένο.

Ασημένια δραχμή της Καλύμνου, του 3ου αιώνα π.Χ με την λύρα. 

Ο Απόλλωνας ο Θεός του Φωτός με την λύρα του και την Ουρανία τη Μούσα της Αστρονομίας.Πίνακας του Charles Meynier του 1798.

Το επίκεντρο του καταστροφικού σεισμού του 198 π.Χ[ΑΠΘ] και η ευρύτερη περιοχή που πρέπει να επήρεασε.Είναι πιθανό οι συνεχείς σεισμοί που περιγράφηκαν στην αρχαία επιγραφή του Ιερού του Δάλιου Απόλλωνα να μήν προέρχονταν από την ομάδα ρηγμάτων της Νότιας Ρόδου αλλά από συστάδα ρηγμάτων της Αμοργού ή της Κω ή ακόμη του Μεντερέ.

                          

Η επιγραφή αναφέρεται στο αρχαίο θέατρο σύμφωνα με το εξαιρετικό βιβλίο του Γ.Κουκούλη «Η Κάλυμνα των Επιγραφών».Η μαρμάρινη πλάκα που βρήκε ο Newton,γράφει για τον Αρατόκριτο γιό του Αριστία που ζητά να τοποθετήσει σκηνή κοντά στο Θέατρο της Καλύμνου. Βρίσκεται σήμερα στο «Βρετανικό» Μουσείο.

Τα κύρια μέρη ενός αρχαίου ελληνικού θεάτρου.

Φωτογραφίες του χώρου που βρισκόταν το αρχαίο θέατρο της Τελένδου. Διακρίνεται το κοίλον και η ορχήστρα.Είναι δίπλα στα σκαλοπάτια που ξεκινούν για το εκκλησάκι του Αη Γιώργη.Φυσικά όλο το δομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε μετά την καταστροφή σε ναούς και οικίες. Αλλά διακρίνεται ξεκάθαρα η Ορχήστρα και το Κοίλον.

«ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΩΝ ΘΕΑΤΡΩΝ» 

σχετικά με το αρχαίο θεάτρο της Καλύμνου.

«Εὐτελιστράτη Ἀρατίωνος, γυνὰ δὲ Ἀρατοκρίτου ἀνέθηκε τὸ θέατρον Ἀπόλλωνι Δαλίωι καὶ τῶι δάμωι».

Η Ευτελιστρατη κόρη του Αρατιωνος , σύζυγος του Αρατοκριτου αφιέρωσε το θέατρο εις τον Δάλιο Απόλλωνα και εις τον Δαμον. 

Εδώ φαίνεται η σημαντική θέση των γυναικών στην αρχαία Καλυμνιακη κοινωνία. Μια γυναίκα αφιερώνει !!! Την ώρα που υπάρχουν αμφιβολίες για τον αν μια γυναίκα μπορούσε να παρακολουθήσει όντως παράσταση τραγωδίας στην Αρχαία Αθήνα. Υπάρχει και σχετική επεξηγηματική επιγραφή στο Μουσείο της Καλύμνου. Την ώρα που ιδίως οι ευκαταστατες Αθηναίες δεν μπορούσαν να βγουν από το σπίτι τους παρά μόνο για τις γιορτές που μπορούσαν να πάρουν μέρος !!! Και στην Κάλυμνο μια γυναίκα αφιερώνει ολόκληρο θέατρο.

Τα μέρη του θεάτρου ο χώρος που καθόταν το κοινό ονομάζεται κοίλον λόγω του σχήματος του. Προσφέρει καλύτερη θέαση και ακουστική + ότι έχτιζαν τα θέατρα σε λόφους γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο.

Η αρχαία κωμωδία, ιδιαίτερα την κλασική περίοδο ( Αριστοφάνης) σατιρίζει ( όχι κοροϊδεύει) πολιτικά πρόσωπα , πρόσωπα σημαίνοντα, επιλογές που στοίχισαν στην πόλη με απώτερο σκοπό να κάνει τον άνδρα Αθηναίο πολίτη με δικαίωμα ψήφου να γελάσει αλλά και να αφυπνιστεί. Την Πόλη όμως την ίδια και τον πολιτισμό της  απαγορευόταν να την σατυρισει.

Η Θυμέλη - ο βωμός προς τιμήν του θεού Διονύσου υπήρχε σε όλα τα αρχαία θέατρα καθώς ο Διόνυσος ήταν ο θεός του Η Ορχήστρα ήταν ο χώρος που παρουσιαζόταν ο διθυραμβικος χορός αλλά και ο Χορός της τραγωδίας ή της κωμωδίας.Χορός - ομάδα 12-14 ηθοποιών που όλοι μαζί κινούνταν συγχρονισμένα κι έλεγαν τα λόγια του εν χορώ κατά την διάρκεια της παράστασης .Ο χορός ήταν η δημοκρατική φωνή του λαού ιδιαίτερα στην τραγωδία. Σκηνή - μπροστά από την Ορχήστρα , με πέτρινη , μαρμάρινη βάση αλλά η ίδια ξύλινη ( γι' αυτό δεν σώζεται). Εκεί που έπαιζαν ο πρωταγωνιστής , δεύτεραγωνιστης, τριταγωνιστης ή εμφανιζόταν ο από μηχανής θεός ( αργότερα γνωστός και ως deus ex machina) για να δώσει την λύση . Υπήρχαν αρκετοί ακόμη θεατρικοί μηχανισμοί που εμφανίζονταν στην Σκηνή. 

Από την Ηώ Δρου , θεατρολόγο με μεταπτυχιακό στην πολιτική διάσταση του αρχαίου θεάτρου.