Η Ελεημωνήτρια της Χώρας Κω
«Βοήθησε με έλεημονήτρια εἰς κάθε πειρασμὸν, καὶ ἀνάγκη, καὶ μάλιστα εἰς τὰς ὥρας του θανάτου, διὰ νὰ ἐμπορέσῳ μὲ την βοήθειαν σου νὰ τελειώσω καλὰ τὸ τέλος της ζωής μου....», Luis de Granada, 1628.
Στην φωτογραφία η Ελεημωνήτρια της Χώρας με την μαρμάρινη Αγία Τράπεζα στα τέλη της δεκαετίας του ΄30.
Μία σελίδα από την ιστορία της Κω, γράφτηκε τη μεσαιωνική εποχή σε μια άγνωστη εκκλησία που υπήρχε μέσα στην πόλη του φρουρίου, αφιερωμένη στην Παναγία Ελεημωνήτρα και η οποία σήμερα είναι κατεδαφισμένη.Ο Μιχάλης Σκανδαλίδης την ταυτίζει με την Αλεμονήτρα της Ρόδου, ένα τοπωνύμιο που προέρχεται από το «ελεημονήτρια», παράγωγο του ελεημονώ. Ελεημονητής και ελεημονήτρ[ι]α, η εύσπλαχνη, από τον ναό της Παναγίας Αλεμονήτρας στον Αρχάγγελο, στην κατάφυτη απο κοιλάδα του Αίθωνα που χτίστηκε το 1727, κοντά στα ερείπια παλαιότερου, ήταν αφιερωμένος στο ίδιο όνομα πιθανότατα του 14ου-15ου αιώνα και ο οποίος εγκαταλείφθηκε από σεισμική καθίζηση.
Τα ίχνη της πρώτης εκκλησίας αφιερωμένης στην Ελεημωνήτρια χάνονται στον χρόνο και πρέπει να αναζητηθούν πιθανότατα την ιπποτική περίοδο, τον 13ο ή 14ο αιώνα στα Δωδεκάνησα και τον 15ο αιώνα για την Κω.
Από τις πιο σημαντικές εικόνες που βρεθηκαν στη Ρόδο είναι η Παναγία Δαμασκηνή και η Παναγία Φιλερήμου, έργα του 12ου αιώνα και η μεταγενέστερη Ελεημονήτρια, από τα τέλη 13ου-αρχές 14ου αιώνα. «Παναγίες της εξορίας», τις λένε, είναι εικόνες που έφυγαν από την Ρόδο σε όλη τη Μεσόγειο μετά την επικράτηση του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και την ήττα των Ιπποτών.
Η Ελεημονήτρια τιμήθηκε και τιμάται ιδιαίτερα από τους Αιγαιοπελαγίτες και τους Δωδεκανήσιους.
Παναγία η Ελεημονήτρια υπάρχει στη Χίο και την Πάτμο, ενώ στις 21 Νοεμβρίου, Των Εισοδίων της Θεοτόκου γιορτάζει η Παναγία η Λεμονίτισσα [παραφθορά της λέξης Ελεημονήτισσα] στη Σύμη και οι γυναίκες με το όνομα Λεμονιά προς τιμή της που καμία σχέση δεν έχει με τα λεμόνια, παρά μόνο ακουστικά. Το ξωκλήσι της συναντάται στην περιοχή του «Ξίσους».
Η Λεμονίτισσα [Ελεημονήτρια] όπως την αποκαλεί το 1947, η Αθηνά Ταρσούλη, είναι αυτή που ελεεί. Είναι η Ελεήμων, για αυτό πρέπει να γράφεται με «ω». Η Ευσπλαγχνική, η Αγαθοποιός. Οι πιστοί επικαλούνται τις ικεσίες και το έλεος της Παναγίας, γιατί η Κυρία Θεοτόκος είναι η «Ελέους πηγή, του κόσμου καταφύγιον» και η «Ευσπλαχνίας υπάρχουσα πηγή...».
Είναι ένα από τα ονόματα που έχει δώσει ο λαός στην Παναγία ή αλλιώς στην Παρθένο Μαρία η οποία κατέχει ξεχωριστή θέση στα ήθη, έθιμα, παραδόσεις των νησιωτών του Αιγαίου και την χριστιανική διδασκαλία τους. Μία πίστη που καθιερώθηκε από τον 3ο αιώνα μ.Χ και φτάνει μέχρι τις μέρες μας.
Ναός της Ελεημωνήτριας [από το ελεήμων], υπήρχε στο μεσαιωνικό Κάστρο της Κω σύμφωνα με τον συγγραφέα Χριστόδουλο Παπαχριστοδούλου. Πιθανώς από τον 14ο αιώνα, καταστράφηκε από τον μέγιστο σεισμό του 1493 όσο και από την έκρηξη της πυριταποθήκης του Κάστρου του 19ου αιώνα.
Στις 17 Μαρτίου του 1816, ημέρα Κυριακή, κατά τον Ζαρράφτη: «επισυνέβη εκτάκτως εκπυρσοκρότησις της πυριταποθήκης του φρουρίου της Κω εξ' απροσεξίας από την οποία φονεύθησαν γύρω στους 28».
Ερείπια του ναού είναι ακόμη ορατά στο Κάστρο, καθώς δεν επισκευάστηκε από τον 15ο αιώνα. Επί οθωμανοκρατίας ήταν ένας χώρος ιδιαίτερης στρατιωτικής σημασίας για τους κατακτητές και στον οποίο δεν είχαν πρόσβαση Κώοι ούτε περιηγητές.
Το 1763 ή ακόμη νωρίτερα λειτουργεί ναός αφιερωμένος στην Παναγιά Ελεημωνήτρια μέσα στην περιτειχισμένη Χώρα, καθώς ξαναφτιάχτηκε στην Οδό των Ιπποτών των Ιταλών, επί της σημερινής Οδού Ναυκλήρου, σύμφωνα με τους κώδικες δουλείας της Μητρόπολης.
Ο Εμμανουήλ Καρπάθιος αναφέρει: «Κατά τον σεισμό της 23ης Απριλίου 1933 ο ναὸς ἔμεινεν ἀσλαβής, οι Ιταλοί όμως, ἐπὶ τῇ προφάσει ἀρχαιολογικῶν ἀνασκαφών, κατεδάφισαν καὶ αὐτὸν αὐθαιρέτως».
Ωστόσο, ιστορικές μαρτυρίες και φωτογραφίες μαρτυρούν ότι η εκκλησία έπαθε ζημιές μετά από τον σεισμό και ότι η μαρμάρινη από αρχαία υλικά Αγία Τράπεζα της υπήρχε μέχρι την δεκαετία ΄40 και τελικά δεν γνωρίζουμε που κατέληξε.
Η εκκλησία βρισκόταν κοντά στα ελληνιστικά Αφροδίσια του 2ου -3ου αιώνα π.Χ της Συνοικίας του Λιμανιού, δίπλα στο κουντουριώτικο της πόλης Κω της οικογένειας Μουζάκη.
Η λαογράφος Περσεφόνη Μουζάκη-Κουτσουράδη εκεί δίπλα γεννήθηκε, πέρασε τα παιδικά της χρόνια σε ένα κτίριο του 19ου αιώνα και όλου του 20ου αιώνα, και ήρθε σε επαφή από τα πρώτα της χρόνια με την Παναγιά Ελεημονήτρια.
Από τάμα της προέκυψε το ομώνυμο εκκλησάκι που από την δεκαετία του ΄90 υπάρχει στο Πελεζίκι της εξοχής της πόλης Κω[Λεμονιά Βέρρου].
Ο αδελφός της Περσεφόνης βρισκόταν στην Ιταλία. Πριν από την επιστροφή του στην Κω, είχε ενημερώσει ότι θα αναχωρούσε με ένα πλοίο το οποίο βούλιαξε.Για μέρες δεν είχαν πληροφορίες, όμως τελικά για άγνωστο λόγο το είχε αναβάλλει για την επόμενη ημέρα και έτσι δεν βρισκόταν στο πλοίο.Από εκπλήρωση της επιθυμίας, της πίστης και της στενής σχέσης της λαογράφου με το ερειπωμένο ιερό, φτιάχτηκε το ξωκλήσι σε σχέδιο, όπως άκουσα που παραπέμπει στην Μονή της Παναγίας των Καστριανών του οικισμού του Παλαιού Πυλίου.
Σήμερα το εκκλησάκι έχει μπεί για τα καλά στην λατρεία των Κώων και φημίζεται για τις παραδόσεις και τους θρύλους του, τους οποίους θα μιλήσουμε σε ξεχωριστή ανάρτηση.
Η κατοικία της Περσεφόνης δίπλα στο ναό άντεξε σε σεισμούς επειδή ο πατέρας της Αχιλλέας Μουζάκης είχε προσθέσει σε προεκτάσεις του από το 1929, για πρώτη φορά στη Κω σε ιδιωτικό,μη ιταλικό κτίριο, οπλισμένο σκυρόδεμα και σιδερένιους πασσάλους, που έφερε από την Γένοβα της Ιταλίας.
Το εκκλησάκι ιδρύθηκε προς το τέλος της εποχής των Ιπποτών και την πρώιμη περίοδο οθωμανικής κυριαρχίας του νησιού βρισκόταν κοντά στο κτίριο όπου τοποθετήθηκε το λαογραφικό υλικό το οποίο συγκέντρωσε η τότε πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων,Περσεφόνη Κουτσουράδη.
Όμως δεν ήταν ο μόνος λατρευτικός χώρος της Κω αφιερωμένος στην Ελεημονήτρια.
Την Παναγιά Ελεημονήτρια γιόρταζαν και τιμούσαν Καρδιαμώτες και Αντιμαχείτες στην «δεύτερη Χώρα της Κω», τον οικισμό του μεσαιωνικού Κάστρου της Αντιμάχειας.
Στο μονόχωρο καμαροσκεπές εκκλησάκι της, το οποίο βρισκόταν στο ΝΔ τμήμα του οχυρού, ίσως τέλη του 15ου αιώνα ή αρχές του 16ου αιώνα, μάλλον μετά από τον μέγιστο σεισμό του 1493.
Η Παναγιά Ελεημονήτρια της Αντιμάχειας λειτουργούσε τον 19ο αιώνα σύμφωνα με τους Κώδικες Δουλείας της Ι.Μητρόπολης, όμως σήμερα είναι σε ερειπιώδη κατάσταση, πιθανώς λόγω συνδιασμού σεισμών του 1863, 1926 και 1933.
