Τα μυστηριώδη και προϊστορικά Σεράγια

«Της δε Κω μονοσυλλάβου Κώος και Κώιος ως Μίνωος» Στέφανος Βυζάντιος, Έλληνας συγγραφέας που έζησε στα τέλη του 5ου αιώνα και συνέγραψε το σημαντικό γεωγραφικό λεξικό με τον τίτλο Εθνικά.

Αρχαϊκό [τέλη 6ου αιώνα π.Χ] επιτύμβιο ανάγλυφο, ίσως από ταφικό μνημείο παρόμοιο με αυτά που συναντώνται στην Μ.Ασία, με παράσταση συμποσίου από τα Σεράγια [Αρχ.Μουσείο Κω].

Το ύψωμα της Ακρόπολης των Σεραγιών επέλεξαν οι προϊστορικοί Κώοι επειδή το επέτρεπε η γεωλογία του. H συστηματική κατοίκηση του είναι πολύ παλιά υπόθεση. Η παλαιοβιογεωγραφία συνηγορεί ότι έγινε από την μεσολιθική περίοδο. 

Πριν από 10.000 χρόνια ο Ερμαφρόδιτος Ισθμός ήταν η μοναδική και τελευταία χερσαία γέφυρα που ένωνε την Κω με την Μικρασία. Από αυτή την λωρίδα γης πέρασαν homo και μεγάλα θηλαστικά στις αρχές του Ολόκαινου. Αλλωστε δεν ήταν η πρώτη φορά, κάτι ανάλογο συνέβη σε παλαιότερες γεωλογικές περιόδους, όσο η γεωμορφολογία το επέτρεπε. 

Είναι το κοντινότερο και μοναδικό ύψωμα μεταξύ σημερινής πόλης και απέναντι μικρασιατικής ακτής. Πλούσιοι φυσικοί πόροι, στρατηγική θέση στην κύρια θαλάσσια οδό, άμεση γειτνίαση με την θάλασσα και αμυντικοί λόγοι αποτέλεσαν τους σημαντικότερους παράγοντες για την επιλογή της θέσης. 

Το υπερυψωμένο σημείο [σήμερα 15-17 μ. από την στάθμη της θάλασσας] με ομαλές πλαγιές πριν από 6.000 χρόνια περιβαλλόταν από θάλασσα. Οταν άρχισε να πέφτει η στάθμη της θάλασσας τότε πρωτοκατοικήθηκε η γύρω έκταση. Τριγύρω από τον πρώιμο οχυρό οικισμό φτιάχτηκε ο πυρήνας της κλασικής πόλης, που επεκτεινόταν σε επίπεδο έδαφος και όχι πλέον σε ύψωμα.

Γύρω του συναντώνται το αρχαίο Στάδιο, Γυμνάσια, Ωδείο, Θέρμες, Παλαίστρες, ναός του Δία, έπαυλεις, Μνημειώδης Κρήνη, αρχαία πηγάδια, δεξαμενές και τόσα άλλα γνωστά και άγνωστα μνημεία κλασικής, ελληνιστικής, ρωμαϊκής, βυζαντινής, οθωμανικής και ιταλικής περιόδου.

Στο κέντρο του υψώματος πιθανόν υπάρχουν λείψανα από μία προϊστορική Ακρόπολη. Η πυκνή οικοδόμηση απέτρεψε τους Ιταλούς να κάνουν ανασκαφές. Ομως κάτω από το τέμενος Αττίκ [Antico=Παλαιό] ίσως κρύβονται τα μυστικά μιας ακρόπολης από τις αρχαιότερες του αιγαιακού χώρου. Η παλαιοβιογεωγραφία της περιοχής δεν αποτρέπει μία τέτοια υπόθεση αντίθετα την ενισχύει.

Πρόκειται για το ψηλότερο σημείο, το άκρο του υψώματος όπου λογικά έπρεπε να υπάρχει φρούριο ή οχυρό της πόλης, μυκηναϊκής περιόδου.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι ο λόφος των Σεραγιών κατοικείται  τουλάχιστον  από 3000-2500 π.Χ. Τα γεωλογικά στοιχεία που έχω στην διάθεση μου επισφραγίζουν αυτήν την άποψη. Οι Ιταλοί αρχαιολόγοι έχουν εντοπίσει τις ζώνες Ι,ΙΙ,ΙΙΙ της Ακρόπολης των Σεραγιών. Οι Ελληνες αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει πρόσθετες θέσεις όχι μόνο μυκηναϊκής αλλά και μινωικής κατοίκησης του υψώματος.

Λίγα γνωρίζουμε για τον οικισμό μινωικής περιόδου της πόλης. Ηταν αυτόχθων ή μινωική αποικία; Οι μινωίτες ταξίδευαν στα Δωδεκάνησα, Κυκλάδες κι έφταναν µέχρι την Ανατολή, την Αίγυπτο, την Τροία και την Κύπρο. Η γεωλογία του Ερμαφρόδιτου Ισθμού μου επιτρέπει να  υποθέσω ότι ήταν αυτόχθονες Κώοι που πιθανόν προήλθαν από την Μικρασία και όχι Κρήτες άποικοι. Αλλωστε ο Morricone αναφέρει ότι το 2500 π.Χ η Κως ήταν ήδη ένα πολύ σημαντικό εμπορικό κέντρο.Τα ευρήματα από την μινωική κατοίκηση εντοπίστηκαν στις βόρειες, νότιες πλαγιές και στο Μεσοχώρι [κέντρο] του υψώματος. Μήπως υπήρχε ιερό μινωικής περιόδου στην κορυφή του υψώματος;

Για τον Ιταλό αρχαιολόγο L.Μοrricone τα Σεράγια είναι ένας ελαφρύς λόφος. Οι ανασκαφές των Ιταλών μετά τον σεισμό του 1933 φανέρωσαν την ύπαρξη νεκρόπολης του 10ου-8ου αιώνα π.Χ . Τα πήλινα δοχεία, οι λάρνακες, τα πιθάρια, τα αγγεία φέρουν θέματα διακόσμησης παρμένα από την φύση της προϊστορικής Κω [δες κρατήρα με κρι-κρι και αγριόχηνες].

Στην οδό Κλεοπάτρας ο Morricone βρήκε μεγάλο υστερομινωικό πίθο [Ι περιόδου]. Πριν από κάποια χρόνια κατά την διάρκεια δημοτικών έργων ανακαλύφθηκε από την Αρχ.Υπηρεσία στον σταθμό των λεωφορείων του ΚΤΕΛ, ασύλητος τάφος και τοίχοι μυκηναικοί του παμπάλαιου οικισμού.

Σύμφωνα με την αρχαιολόγο Τ.Μαρκέτου έχουν βρεθεί τμήματα προϊστορικών οχυρώσεων στα Σεράγια, που χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.

Επίσης, εντοπίστηκε  εκτός από το τμήμα μυκηναϊκού νεκροταφείου και υστερομινωικός κλίβανος κεραμικής.

Σε όλα τα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε την ανακάλυψη τέφρας από την διάσημη έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης του 1615-1610 π.Χ. Τα Σεράγια απέχουν περίπου 176 χλμ. από τον χώρο της έκρηξης, η οποία δεν κατέστρεψε τον μινωικό πολιτισμό όπως πολλοί πιστεύουν. Θηραική τέφρα βρέθηκε και στις Βενζίνες [Αγ.Φωκά]. Φαίνεται ότι νέφη της έκρηξης ,που μεταφέρονταν προς την Μικρασία, κάλυψαν όλη την Κω και μάλλον προκάλεσαν ιδιαίτερα προβλήματα στους κατοίκους του νησιού.

Κατά την γεωμετρική περίοδο είναι φτωχά τα αρχαιολογικά ευρήματα.  Πιθανόν τότε έχουμε ένα μέγιστο επεισόδιο από το Ρήγμα Κω, γύρω στον 9ο-80 αιώνα π.Χ. Τμήματα του γεωμετρικού οικισμού στα Σεράγια έχουν καταληφθεί από μεταγενέστερα κτίρια. Έχουν βρεθεί, ωστόσο, μερικοί κιβωτιόσχημοι τάφοι με παιδικές ταφές από πλάκες ντόπιου ασβεστόλιθου.
Στο δυτικό τμήμα του βρέθηκε τμήμα λιθόστρωτης οδού [αρχαϊκών χρόνων κατασκευασμένος από ασβεστόλιθο] επί των οδών Π. Τσαλδάρη και 31ης Μαρτίου, παράλληλη προς την Μνημειώδη κρήνη μέσα στο Βόρειο Γυμνάσιο.Επίσης βρέθηκε ύπερος από γκρι κωακό ρυόλιθο, μυκηναϊκών-γεωμετρικών χρόνων.

Επιπλέον, ο κλασικός οικισμός στα Σεράγια ήταν οχυρωμένος, καθώς εντοπίστηκε τμήμα του τείχους με θεμέλιο από τραβερτίνη από την οχύρωση της Κω-Μεροπίδας. Ανακαλύφθηκαν ίχνη από τα ελληνιστικά τείχη της ακρόπολης από την παλαιά οχύρωση της Κω Μεροπίδας που κατασκεύασε ο Αλκιβιάδης μετά τον μέγιστο σεισμό του 411 π.Χ από το Ρήγμα Κω. Τότε οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν το νησί ως βάση ενάντια στην Ρόδο. Η οχύρωση  είναι κατασκευασμένη από κεφαλιανό ρυόλιθο και τραβερτίνη του Πυλιού.

Στην προμετοικισμική Κω[πριν το 365 π.Χ] ,ιδίως την αρχαϊκή πόλη και τα μνημεία της, χρησιμοποιείται κυρίως η ντόπια «ασπρόπετρα» [είδος λευκού ημικρυσταλλικού ασβεστόλιθου] και η χρήση ιγνιμβρίτη.

Στα Σεράγια βρέθηκε ιερό με πηγάδι από ασπρόπετρες και ένα κτίριο σχετικό με τη νεκρική λατρεία, του 7ου-6ου αιώνα π.Χ.

Την ρωμαϊκή περίοδο στο Μεσοχώρι υπάρχει η Casa Pizzioli ή Μικρή Ρωμαϊκή Οικία. Πρόκειται για μεγαλοπρές κτιριακό συγκρότημα του 3ου αιώνα μ.Χ-334 μ.Χ που βρισκόταν επί των οδών Μακαρίου και Γαλλίας. Το συγκρότημα είχε περίστυλο αίθριο, δεξαμενή και ψηφιδωτά [ελάφια, κά]. Σήμερα τα ευρήματα στεγάζονται στη Ρόδο [Palazzo Μεγάλου Μαγίστρου].
Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο η περιοχή κατοικείται. Λείψανα οικιών αυτής της περιόδου βρέθηκαν επί της οδού Κολοκοτρώνη πάνω σε σε παλαιότερες επιχώσεις.Ψηφιδωτό χρονoλογείται από τον 7ο αιώνα μ.Χ. μετά τον υπερμεγιστο του 554 μ.Χ. Το γεγονός αυτό μαρτυράει ότι ίσως ήταν το πρώτο μέρος της πόλης που επανακατοικήθηκε μετά τον τεκτονικό παροξυσμό της πρωτοβυζαντινής περιόδου.

Κατά την Οθωμανική περίοδο το ύψωμα αποτελεί σημαντικό οικισμό της πόλης. Εδώ βρισκόταν το παλάτι του Οθωμανού Διοικητή του νησιού. Το τοπωνύμιο της οφείλεται στο Σαράι που στα τουρκικά [περσικά sarāy] σημαίνει μεγαλοπρεπής κατοικία [παλάτι του Πασά]. Το αρχαίο τοπωνύμιο του υψώματος παραμένει άγνωστο.

Οι ισχυροί σεισμοί που έχουν πλήξει την περιοχή είναι του 11ου αιώνα π.Χ, 9-80υ αιώνα π.χ, 411 π.Χ, 334 μ.Χ, 554,1493,1863, 1933 και 2017.

Μεταξύ Ιταλικού Καταφυγίου [Rifugio], Αγ.Άννας και Οδού Ελ.Βενιζέλου, κάτω από τα Σεράγια υπάρχει υπόγεια τεχνητή στοά που οι παλιοί έλεγαν Σπηλιά, πλέον μη προσβάσιμη. Οπως μου είπαν[με κάθε επιφύλαξη] ίσως έχει μήκος 500μ., ύψος 2μ. και πλάτος 0.8μ, ενώ παρατηρείται καθίζηση σε τμήμα του.

Πρόκειται για άγνωστο τεχνικό έργο [μάλλον από τραβερτίνη],με δυτική-ανατολική κατεύθυνση, που οδηγεί στην Ιπποκράτους. Στις αρχές του 1990 συμπολίτες μας επιχείρησαν να διασχίσουν την στοά. Έφτασαν μέχρι την Viale Fossati σημερινή Λεωφόρο Ιπποκράτους. Παλιά υπήρχαν τάφροι στην Ιπποκράτους που έκλεισαν κατά τον 19ο αιώνα.

Ενας ακόμη κάτοικος της περιοχής μου είπε ότι υπάρχει πηγάδι μέσα στο αρχαίο Στάδιο και ότι διέσχισε μόνο ένα μικρό τμήμα της στοάς.

Το βραχώδες υπόβαθρο του υψώματος των Σεραγιών ακόμη δεν το έχω εντοπίσει. Δεν είναι ηφαιστειακό ρετάλι. Ρήγμα δεν έχω βρει στην περιοχή. Πως προκλήθηκε η ανύψωση του; Μήπως πρόκειται για νεανικό κρυφό ρήγμα φάντασμα;

Δεν νομίζω. Στις πλαγιές του υψώματος υπάρχουν τεχνητές κατασκευές. Η διάβρωση των πλαγιών έγινε από φυσικά αίτια; Αν προκλήθηκαν από δράση ενός κρυφού ρήγματος πρέπει να ήταν πιο κοφτερές, απότομες και όχι εξομαλυμένες.

Φυσική ή τεχνητή η διαμόρφωση του; Ανθρακική πλατφόρμα από ύβωμα, τεχνητό έργο ή συνδυασμός των δύο; Αν πρόκειται για τεχνητό έργο τότε η κατασκευή του ίσως είναι πολύ παλιά. Yπήρχε ταφικό μνημείο στη κορυφή των Σεραγιών;

Οπως και να έχει το πράγμα η επαφή των μυκηναϊκών Σεραγιών με την Μικρά Ασία, Αίγυπτο και Μεσοποταμία είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση.

Τέλος,να επισημάνω ότι οι δρόμοι του νερού από την Βουρίνα και τα υδραγωγεία του Αμπάβρη οδηγούν στα Σεράγια. Σημαντικές αρχαίες κρήνες [Αττίκ, Bâb, ıCedid Hazinesi,Ιπποκράτ Σογιού, κά] συναντώνται στο κέντρο της τοποθεσίας ενώ μεγάλα πηγάδια και δεξαμενές παρατηρούνται στους πρόποδες του υψώματος.Πρόσφατα βρήκα ένα αρχαίο άγνωστο πηγάδι με νερό κοντά στο ΚΤΕΛ.

Το μυστηριώδες ύψωμα δεν είμαι βέβαιος άν έχει χαρακτηριστικά από λαξευμένη βαθμιδωτή πυραμίδα κοιτώντας το στο Google Earth, όμως το κέντρο του είναι ένα σημείο με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία. Το όλο θέμα από καιρό πονοκεφαλιάζει, όπως βέβαια και η προμινωική κατοίκηση του.

Γεωδίφης

Πηγές
1.Scavi e ricerche a Coo-L.Morricone
2.Αρχαιολογικό Μουσείο Κω
3.Η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στην Κω-Αρχαιολόγος Τούλα Μαρκέτου
4.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
5.Ιστορία των Σεισμών της Κω-Τι συνέβη και γιατί;
6.Κώια-Ι.Ζαρράφτης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Οι παιδικοί τάφοι της πρώιμης εποχής του σιδήρου[1100-700 π.Χ] από τα Σεράγια της Κω.[Φωτο-Maria Grazia PALMIERI].Το υλικό από τη νεκρόπολη της πρώτης εποχής του σιδήρου της Κω, που ανασκάφηκε στην δεκαετία του '30 από Ιταλούς αρχαιολόγους και δημοσιεύθηκε 30 χρόνια αργότερα από τον L. Morricone

Ακρόπολη των Σεραγιών

Υψομετρικό προφίλ της ακρόπολης

Υψωμα με χαρακτηριστικά πυραμίδας ή όχι αποτελεί ένα από τα πιο γριφώδη του Αιγαίου;

Μικρός κιβωτιόσχημος γεωμετρικός τάφος που βρέθηκε στα Σεράγια.[Αρχ.Μουσείο Κω].

Πριν από κάποια χρόνια κατά την διάρκεια δημοτικών έργων ανακαλύφθηκε, σε αυτήν την γωνιά[ανατολικό τμήμα των Σεραγιών], ασύλητος τάφος και τοίχοι μυκηναικοί του παμπάλαιου οικισμού.

Το νότιο τμήμα του υψώματος των Σεραγιών κατά την ιταλική περίοδο.

Serraglio δηλαδή τα Σεράγια σε ιταλικό χάρτη του 1928.

Απο τις ανασκαφές στον Ελαιώνα και την Λαγκάδα, Απρίλιος 1936.

Ίσως να πρόκειται για  δρόμο μπροστά σε κάποιους τάφους του Ελαιώνα και Λαγκάδα,Απρίλιος 1936 .Μεταξύ 1934 και 1935 οι Ιταλοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν νεκρόπολη και θαλαμοειδείς τάφους στον Ελαιώνα και την Λαγκάδα περίπου 300 μέτρα προς τα νοτιοδυτικά της πόλης της Κω.  Στο πλαίσιο της έρευνας, στα Σεράγια επίσης βρέθηκαν τα ερείπια ενός πρώιμου οικισμού της Εποχής του Χαλκού, τον Σεπτέμβριο 1940 - τον Ιανουάριο 1941.Η δομή των τάφων εμφανίζεται ως τύπος θαλάμου με πολλαπλές εναποθέσεις. Το μέγεθος των στοιχείων (θάλαμος, πιθανός δρόμος, πόρτα) δεν μπορεί να καθοριστεί λόγω της κακής κατάστασης σύμφωνα με τον Morricone. Η πόλη της Κω κατοικείται τουλάχιστον από την 3η χιλιετία π.Χ. [Τελική Νεολιθική έως τα μέσα της Πρώιμης Εποχής Χαλκού] μέχρι σήμερα.

Για αμυντικούς και γεωλογικούς λόγους, οι πρώτοι Κώοι επέλεξαν το υπερυψωμένο σημείο με τις απότομες πλαγιές κοντά στην θάλασσα.

Δυτικό τμήμα των Σεραγιών.

Ραβδωτοί κίονες από την Casa Pizzioli ή Μικρή Ρωμαϊκή Οικία, Απρίλιος 1938 [L.Morricone].Μάλλον καταστράφηκε από τον σεισμό του 334 μ.Χ. Το μέγεθος του πρέπει να ήταν γύρω στους 6,6 βαθμούς και να προήλθε από το Ρήγμα Ula-Oren.

Άγρια ζώα και γεωπεριβάλλον από μυκηναϊκό κρατήρα της Κω.

Η πρώτη ύλη του αγγείου ίσως είναι από την πρώιμη, μικρότερη σε διαστάσεις, πεδιάδα της πόλης και γιατί όχι από το Ρ.Γλυκοπέραμα.Ο περίτεχνος κρατήρας με τα αγριοκάτσικα[κρι-κρι;] και αγριόχηνες βρέθηκε στην Αρχαία Ακρόπολη της Κω[Σεράγια]. Οι απεικονίσεις από ζώα του κιονωτού κρατήρα [από τους παλαιότερους του είδους;] μάλλον προέρχονται από την προϊστορική πανίδα της Κω.Ο κρατήρας σήμερα συναντάται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. Γενετική ανάλυση από το κρι-κρι [Capra aegagrus creticus] ή κρητικό αγριοκάτσικο, έχει δείξει πως δεν είναι ξεχωριστό υποείδος αγριοκάτσικου, όπως αρχικά νομίζαμε. Το άγριο κατσίκι κατάγεται από τη Μικρά Ασία και άλλα μέρη της ανατολικής Μεσογείου και εξημερώθηκε γύρω στο 8000-7500 π.Χ.Το αγριοκάτσικο μάλλον πέρασε στην Κω πριν από 10.000 χρόνια όταν το νησί ήταν ενωμένο με την Μικρά Ασία. Για του Μινωίτες το κρι κρι είχε τεράστια πολιτιστική σημασία. Ισως να λατρεύτηκε στο νησί κατά την αρχαιότητα. Σχετικά με τις χήνες μάλλον πρόκειται για το είδος σταχτόχηνα [υποείδος A. a. rubrirostris Swinhoe, 1871]. Το Anser anser rubrirostris αποτελεί το «ανατολικότερο» υποείδος αγριόχηνας, με κύριο διαγνωστικό στοιχείο το ελαφρώς κόκκινο ράμφος.Λατρεύει τους βάλτους,λίμνες,παράκτιες λιμνοθάλασσες ,εκβολές ποταμών .Οι υγρότοποι της Κω φαίνεται ότι αποτελούσαν ιδανικό τόπο κατά τη διάρκεια της περιόδου αναπαραγωγής[ ή μη]. Το είδος απαντά ως μεταναστευτικό, με τους πληθυσμούς να μετακινούνται σε μικρότερα γεωγραφικά πλάτη, συνήθως νότια των περιοχών φωλιάσματος.Πληθυσμοί του πρέπει να συγκεντρώνονταν σε μεγάλους αριθμούς στους βαλτώδεις οικοτόπους της προϊστορικής Κω.

Η δυτική πλευρά μιας ακρόπολης, από τις σημαντικότερες του Αιγαίου, περίπου το 1937.Αυτά που βλέπετε είναι τα φερτά υλικά, 3 μέτρα και βάλε, που προέκυψαν από την ρωμαική έως και την οθωμανική περίοδο του νησιού. Προήλθαν από κατολισθήσεις, προσχώσεις, τσουνάμι και ότι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Πάνω τους εφτιαξαν οι Οθωμανοί τα σπίτια τους σε μια από τις πιο ιστορικές τοποθεσίες του Αιγαίου. Ο λόφος αν είναι τεχνητός ή φυσικός παραμένει ένα μυστήριο. Οι αρχαιολόγοι την τοποθεσία λένε Σεράγια ενώ ακόμη δεν είναι γνωστό το αρχαίο όνομα της. Εδώ εχει γραφεί ένα σπουδαίο μέρος από την ιστορία των σεισμών του νησιού.Η ιστορία  της περιοχής πάει πίσω στην καρική και μινωική περίοδο του νησιού. Διακρίνεται κατά μήκος ο δρόμος Cardo στην δυτική αρχαιολογική ζώνη. Πιο πέρα είναι το αρχαίο στάδιο της πόλης.

Οδός Απελλού.Ο δρόμος προς την πανάρχαια Ακρόπολη της Κω, πριν από ένα αιώνα.