Συνάντηση στους ... μύθους

Ο Ηριδανός σήμερα με το αρχαίο γεφύρι.

Εάν οι αναστηλωτές επιχειρήσουν την οποιαδήποτε επέμβαση στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους ή στη Νέα Μονή Χίου ενδέχεται στο μέλλον οι προσπάθειές τους να αποδειχτούν μάταιες. Διότι τα δύο αυτά μνημεία "έρπουν" και "ερπυσμός" είναι γεωλογικό φαινόμενο, εξαιτίας του οποίου χρειάζεται ειδική μελέτη για τη σωστή αντιμετώπιση της στατικής επάρκειας των μνημείων. Γνωρίζουμε ήδη πόσες εμπλοκές παρουσιάστηκαν στην πορεία των έργων του μετρό, λόγω της απουσίας λεπτομερών γεωλογικών μελετών. Γνωρίζουμε ακόμα καλύτερα ότι οι δραστηριότητες των ανθρώπων, το περιβάλλον και η γη βρίσκονται πάντα σε αλληλεπίδραση.

Μπορεί, λοιπόν, να μελετηθεί η αρχαιότητα, αν δε λάβει κανείς υπόψη το σεισμογενή χαρακτήρα της χώρας, την ηφαιστειακή δραστηριότητα, το κλίμα και τις κλιματικές μεταβολές; Κι αν ανατρέξουμε στους μύθους, είναι μόνο δημιουργήματα της ανθρώπινης φαντασίας ο κατακλυσμός του Νώε και του Δευκαλίωνα, τα ανδραγαθήματα του Ηρακλή, ο Ηφαιστος και η φωτιά;

Είναι σίγουρο πως πλέον η γεωλογική και η αρχαιολογική έρευνα χρειάζονται... η μία την άλλη. Ο καθηγητής Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, Ηλίας Μαριολάκος, εξηγεί τους λόγους: "Ο ελλαδικός χώρος γεωλογικά αποτελεί το Ελληνικό Τόξο, που αποτελεί τμήμα του λεγόμενου αλπικού τόξου. Αποτελεί, δε, το πλέον ενεργό τόξο της Ευρώπης, αφού στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο εκτονώνεται πάνω από το 50% της σεισμικής ενέργειας της Ευρωπαϊκής Ηπείρου. Οι σεισμοί, λοιπόν, και τα ρήγματα είναι στενά συνδεδεμένα με την ιστορία όλων σχεδόν των ελληνικών πόλεων, αφού έχουν γίνει αιτία να καταστραφούν πολλές από αυτές, όπως η αρχαία Σπάρτη, Ελίκη, Κόρινθος, η οποία από την αρχαιότητα έως σήμερα έχει καταστραφεί ή έχει υποστεί σοβαρές ζημιές πάνω από 30 φορές. Εξάλλου, οι σύγχρονοι σεισμοί προκαλούν περαιτέρω καταστροφές στα μνημεία και σχεδόν πάντα τους ακολουθούν πυρκαγιές".

Οι παράκτιες περιοχές που μεταπίπτουν σε ξηρά, οι μετατοπίσεις των ακτογραμμών, η απομάκρυνση από τη θάλασσα και επομένως η μεταβολή του όλου τοπίου είναι κάποιες από τις επιπτώσεις των ανοδικών τεκτονικών κινήσεων. Ο Η. Μαριολάκος αναφέρει "τη μεγαλύτερη ανοδική κίνηση που έχει παρατηρηθεί στον ελλαδικό χώρο και που συνδέεται με την καταστροφή μιας ολόκληρης πόλης, στα Φαλάσαρνα, πριν 1.530-1.540 χρόνια. Χαρακτηρίστηκε ως Βυζαντινός Παροξυσμός και προκάλεσε την ανύψωση της περιοχής της δυτικής Κρήτης κατά 8-10 μέτρα". Συμπληρώνει, όμως, ότι "μετατοπίσεις ακτογραμμών παρατηρούνται και χωρίς τη συμμετοχή κάποιου σεισμικού γεγονότος, όπως συνέβη ίσως στις Θερμοπύλες όπου το ιστορικό στενό των Θερμοπυλών έχει πάψει πλέον να είναι τόσο στενό".

Οι καθοδικές κινήσεις από την άλλη "επιφέρουν βαθμιαία ή αιφνίδια εγκατάλειψη μιας πόλης και καταστροφή πλούσιων περιοχών, λιμενικών εγκαταστάσεων κ. ά. Εάν η βύθιση δεν είναι τόσο μεγάλη, ώστε μια πόλη να βρεθεί κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, τότε είναι δυνατόν να μεταβληθεί η στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα και πολλά έργα να καταστραφούν. Μια τέτοια κατάσταση έχει δημιουργηθεί στην Κάτω Ζάκρο, όπου εξαιτίας της βύθισης ή των βυθίσεων έχει παρατηρηθεί μεταβολή των υδρογεωλογικών συνθηκών. Επιπλέον, οι βυθίσεις παράκτιων περιοχών προκαλούν μεγάλα προβλήματα στη διατήρηση και ανάδειξη των μνημείων, αφού τα θεμέλιά τους βρίσκονται συνεχώς κάτω από τη στάθμη της θάλασσας".

Ας δούμε τι συμβαίνει με τα ηφαίστεια. Ο Η. Μαριολάκος επισημαίνει ότι "τα τελευταία 5 εκατομμύρια χρόνια άρχισε μία ηφαιστειότητα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, παρά το γεγονός ότι δεν παρουσιάζεται ως ενεργός σε όλο το μήκος του τόξου, παρά μόνο σε ορισμένα σημεία του, όπως για παράδειγμα στη Σαντορίνη. Κατά τους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους, όμως, είχαμε έντονη δραστηριότητα σε περισσότερα σημεία κατά μήκος του τόξου". Λέγοντας ηφαιστειακό τόξο εννοείται η περιοχή που αρχίζει από τις Λιχάδες νήσους στο βόρειο Ευβοϊκό και εκτείνεται νοτιότερα προς την Κρομμυωνία, την Αίγινα, τα Μέθανα, τον Πόρο, τη Μήλο, τη Σαντορίνη, απ' όπου αλλάζει διεύθυνση προς τα ανατολικά και φτάνει στην Κω.

Κι εδώ η μυθολογία, πολύ πριν την ιστορία, έρχεται να "ερμηνεύσει" τα φυσικά φαινόμενα, αλλά και να βοηθήσει... την επιστήμη. Στον ελλαδικό χώρο βρίσκουμε τον Ηφαιστο με μόνιμη κατοικία τη Λήμνο. Οι Ρωμαίοι λατρεύουν το Βουλκάνο, στη Χαβάι λατρεύεται η θεότητα Πέλε, ενώ στην Ιαπωνία το ηφαίστειο Φούτζι λατρεύεται ως θεός και αποτελεί ιερό σύμβολο.

Άρα η αρχαιολογική έρευνα πρέπει να παίρνει υπόψη της τόσο την ηφαιστειακή όσο και την τεκτονική δραστηριότητα. Οι Δελφοί, η Κάτω Ζάκρος και ο Μυστράς έχουν κτιστεί πάω σε ρηξιγενείς ζώνες. Στους Δελφούς ο ναός του Απόλλωνα έχει θεμελιωθεί πάνω σε έναν ογκόλιθο, που προέρχεται από μια παλαιά κατάπτωση από το απότομο πρανές των βράχων που υψώνεται ανατολικά της πόλης. Κι ακόμα συμπληρώνει ο καθηγητής της Γεωλογίας, "όλα τα σημεία που βρίσκονται πάνω από τη στάθμη της θάλασσας υπόκεινται σε διάβρωση που είναι τόσο έντονη όσο πιο μεγάλη είναι η υψομετρική διαφορά μεταξύ τους. Η θέα των γυμνών βράχων που βλέπουμε όταν ανεβαίνουμε τις πλαγιές ενός βουνού οφείλεται στο γεγονός ότι η διάβρωση απομακρύνει το υλικό της αποσάθρωσης, το οποίο εναποτίθεται στα πλατώματα και τις πεδιάδες. Αυτό λέγεται απόθεση ιζημάτων. Στο λεκανοπέδιο των Αθηνών οι περιοχές των ορεινών όγκων που το περιβάλλουν και των λόφων που το διασχίζουν βρίσκονται σε καθεστώς διάβρωσης. Αντίθετα στα χαμηλότερα σημεία και ιδιαίτερα στις κοιλάδες και στις όχθες των ποταμών και χειμάρρων, όπως του Ιλισού, του Κηφισσού και του Ηριδανού έχουν αποτεθεί ιζήματα μικρότερου ή μεγαλύτερου πάχους".

Στις πόλεις με μακρά ιστορία, όπως η Αθήνα, οι αποθέσεις συνδέονται με φυσικές διεργασίες, ανθρωπογενή αίτια, αλλά και φαινόμενα φυσικών καταστροφών. Ο Η. Μαριολάκος τονίζει ότι "όλες οι φυσικογεωγραφικές και γεωλογικές μεταβολές είναι καταγεγραμμένες στα ιζήματα. Οι προσπάθειες για κατά προσέγγιση προσδιορισμό του πάχους τους είναι σημαντικές και μπορούν να προσφέρουν υπηρεσίες στην αρχαιολογική έρευνα, βοηθώντας τον ανασκαφέα να προσδιορίσει τον ορίζοντα κάποιας εποχής. Άλλες φορές βοηθάει στην αναπαράσταση του τοπίου και της μορφολογίας κάποιας εποχής".

Το παράδειγμα του Κεραμεικού είναι το πλέον χαρακτηριστικό: "Η σημερινή θέση του Ηριδανού στον Κεραμεικό αντιπροσωπεύει μία τεχνητή κοίτη που συνδέεται με ανθρωπογενή παρέμβαση και μάλιστα πάνω σε παλαιότερες ανθρωπογενείς αποθέσεις. Το μετρό δεν έλαβε υπόψη το πάχος των αποθέσεων. Έτσι οι γνωστές μέχρι τώρα αστοχίες, όπως οι καθιζήσεις στην πλατεία Καραϊσκάκη, στην οδό Πανεπιστημίου και στον Εθνικό Κήπο οφείλονται σε γεωλογικο-τεκτονικά αίτια, δηλαδή τα παλαιά ρήγματα που διασχίζουν τον Αθηναϊκό Σχιστόλιθο και η πυκνότητά τους, και σε αρχαιολογικά, δηλαδή τα γεωλογικά φαινόμενα κατά την ιστορική, αλλά και προϊστορική περίοδο. Δεν πάρθηκαν υπόψη ούτε τα υδραυλικά έργα των Αθηναίων στην περιοχή του Κεραμεικού, ώστε να αποφασιστεί το βάθος της σήραγγας. Όλες λοιπόν οι καταπτώσεις, που αποδίδονται σε "σπηλαιώσεις", συνδέονται κυρίως με τη συνάντηση του διατρητικού μηχανήματος με ρήγματα, αρχαία φρέατα, υδραγωγεία κτλ.".

Όλα τα παραπάνω επηρέασαν και επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων. Το πώς το βλέπουμε στα έργα τους, σε εκείνα που κάνουν για να διευκολύνουν τη ζωή τους και αργότερα σε εκείνα που κάνουν για να την ομορφύνουν, όπως τα έργα τέχνης.Η αρχαιολογία αποκαλύπτει τα έργα και η γεωλογία τα αιτιολογεί. Θα μπορούσε ίσως η συμπόρευση αυτών των δύο και σε πανεπιστημιακό επίπεδο, με την οργάνωση σχετικών μεταπτυχιακών σπουδών στο Τμήματα Αρχαιολογίας, να θέσει τις βάσεις για την ουσιαστική συνεργασία. Άλλωστε η διεπιστημονικότητα είναι το ζητούμενο...

Γεωδίφης

Πηγή- ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ