«Κηπούπολη της Κω», το ιταλικό ρυθμιστικό σχέδιο του 1933
«Οι πόλεις χωρίς σκύλους φύλακες κυβερνώνται από τσακάλια»...λόγια από τη πανάρχαια Μεσοποταμία.
Τον σεισμό της Αντιμάχειας του 1926 και τον μεγάλο σεισμό του 1933.
Ο σεισμός της 23ης Απριλίου 1933 σε 20 δευτερόλεπτα και κάτι κατέστρεψε χωριά του νησιού και μεγάλο μέρος της Κω, ιδίως της παλιάς πόλης, προκαλώντας σοβαρές ζημιές σε κτίρια. Λένε ότι άφησε πίσω του τουλάχιστον 178 συμπατριώτες μας νεκρούς, όμως τον ακριβή αριθμό δεν θα μάθουμε ποτέ.
Το νέο ρυθμιστικό σχέδιο
Τα νέα κτίρια που κτίστηκαν στην Κω από την Εθνική Ένωση Ιταλών Ιεραποστόλων [ANMI] και από το Εθνικό Ινστιτούτο Στέγασης για κρατικούς υπαλλήλους [NCIS], υπέστησαν μικρές ζημιές από τον σεισμό.
Με γνώμονα τα κτίρια που διασώθηκαν και τις ζώνες που πλήγηκαν λιγότερο αναγκάστηκαν να τροποποιήσουν το ρυθμιστικό του 1928, υιοθετώντας πιο αυστηρές προδιαγραφές-νόρμες στον σχεδιασμό για τις νέες κατασκευές και την ρυμοτομία της νέας πόλης.
Η ιταλική κυβέρνηση αντέδρασε αμέσως εκδίδοντας το διάταγμα της 21ης Ιουνίου 1933, μόλις 2 μήνες μετά από τον σεισμό, που καθόριζε τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν μετά τις αλλαγές των συνθηκών του αστικού κέντρου, σχετικά με τη χρήση των χώρων.
Πρόκειται για προσωρινούς κανόνες που περιορίζονται σε περίοδο 3 ετών, και αφορούν την περιοχή σε ακτίνα δύο χιλιομέτρων από το Κυβερνείο, εν αναμονή της σύνταξης νέου ρυθμιστικού σχεδίου.
Στο πλαίσιο αυτών των μέτρων, που στοχεύουν στην ταχεία ανοικοδόμηση της πόλης, ορίζεται ο επίτροπος για τον σεισμό ο Tito Mela Rivano, στον οποίο διαβιβάζονται οι αιτήσεις άδειας για (ανα)οικοδόμηση και ο οποίος εκχωρεί τον χώρο του κτιρίου και καθορίζει τον κυβισμό των κτιρίων, αναλαμβάνοντας επίσης τα καθήκοντα του δημάρχου.
Τον επόμενο μήνα ακολουθεί ο λεγόμενος «Τεχνικός και Υγειονομικός Κανονισμός για τις επισκευές, ανακατασκευές και ανέγερση κτιρίων στην Πολεοδομική Περιοχή Κω, ρυθμιστικό σχέδιο, 1933 της πόλης της Κω» [η προβλεπόμενη περιοχή είναι αυτή που ορίζει το προηγούμενο διάταγμα ] που ρυθμίζουν την ανέγερση ενός ορόφου και, το πολύ, διώροφων κτιρίων. Οι ακριβείς ενδείξεις καθορίζουν μέγιστο ύψος 10μ. και ελάχιστο πάχος των τοίχων σε σχέση με τα χρησιμοποιούμενα υλικά. Επίσης, απαγορεύουν τα «εύθραυστα» υλικά [π.χ. χυτοσίδηρο] για φέροντα μέρη και προεξέχουσες κατασκευές, με εξαίρεση τα μπαλκόνια, τα οποία ωστόσο υπόκεινται σε αυστηρές απαιτήσεις.
Στις 25 Αυγούστου 1933 ένα διοικητικό διάταγμα, 4 μήνες μετά από τον σεισμό, κατάργησε το προηγούμενο γενικό σχέδιο του 1928 και παρουσίασε το νέο, ορίζοντας στην Podestà di Coo δηλαδή τον Δήμο Κω προθεσμία 25 ετών για την εκτέλεση των εργασιών. Στην περιοχή της περιτειχισμένης πόλης [Χώρα της Κω], που καταστράφηκε από το σεισμό και καθαρίστηκε από τα ερείπια, η ανοικοδόμηση αποφεύχθηκε, επιλέγοντας τη δημιουργία αρχαιολογικού πάρκου.
Ο μεγάλος αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Αγοράς της Κω παίρνει κεντρική και προνομιακή θέση, αποτελώντας τον ιδανικό άξονα γύρω από τον οποίο σχεδιάζεται η νέα πόλη.
Το σχέδιο γενικού σχεδίου δεν αναφέρεται στη χαρακτηριστική τυπολογία των πόλεων-λιμάνια [ένα ακτινωτό οδικό σύστημα που τέμνεται από περιφερειακούς δρόμους], αλλά προβλέπει μια παραδοσιακή αστική διάταξη χωρισμένη χονδρικά σε 3 ζώνες με διαφορετικούς προορισμούς. Οι δρόμοι διακλαδίζονται από ορισμένα βασικά σημεία [πλατείες και ανοιχτοί χώροι] και απορροφώνται στον γραμμικό σχεδιασμό ενός οδικού δικτύου που ορίζει ως επί το πλείστον ορθογώνια τετράγωνα.
Η λειτουργία σύνδεσης μεταξύ των διαφόρων αστικών περιοχών είναι εγγυημένη από την παραλιακή οδό και τους εξωτερικούς περιφερειακούς δρόμους.
Η κεντρική περιοχή, που ορίζεται από τη νοτιοανατολική αψίδα της via di Circonvallazione [Γρηγορίου Έ σήμερα] και στα δυτικά από μια αρτηρία που οδηγεί από το Μανδράκι της Κω[εσωτερικό λιμάνι] στο ρωμαϊκό θέατρο [Ωδείο], αναπτύσσεται κατά μήκος ενός βασικού άξονα [via Aspa-Όδός Ασπα,σήμερα Αντωνίου Ιωαννίδη] στο τέλος του οποίου έχει σχεδιαστεί μία μεγάλη ορθογώνια πλατεία.
Η περιοχή αυτή περιλαμβάνει το επιχειρηματικό και εμπορικό κέντρο, τις κατοικημένες γειτονιές για την αστική τάξη, τον προαναφερθέντα αρχαιολογικό χώρο, το κάστρο και τον μουσουλμανικό οικισμό.
Η τελευταία, ως η μόνη αστική περιοχή, διατηρεί μια ρυμοτομία η οποία, αν και με κανόνες, ακολουθεί την αρχική, που χαρακτηρίζεται από έναν παλιό, σφιχτό πυρήνα ο οποίος διασχίζεται από μικρούς δρόμους.
Η περιοχή ανατολικά του Μανδρακίου διαιωνίζει τη λειτουργία της ως αστικής οικιστικής περιοχής που επιφυλάσσει το παραλιακό μέτωπο (foro Italico) για τα πιο πολυτελή σπίτια.
Το 1934 ένα πρόσθετο γενικό σχέδιο επέκτεινε την ανάπτυξη στη γη πέρα από το ρέμα Αναβολιά μέχρι την Punta delle Forbici δηλαδή το Ψαλίδι.
Η περιοχή δυτικά του Μανδρακίου σχεδιάζεται αντ' αυτού για την εγκατάσταση δημοφιλών γειτονιών και τεχνιτών, ενσωματώνοντας επίσης την παραδοσιακή συνοικία των βυρσοδεψείων. Το τμήμα του λιμανιού, που αρχικά καταλάμβανε το μουσουλμανικό νεκροταφείο, παίρνει ένα πιο αντιπροσωπευτικό προφίλ [προβλέπεται η κατασκευή παιδικού σταθμού-σχολείου Αζιλο] ενώ η παραλιακή έκταση, που βρίσκεται πέρα από το κρητικό χωριό, προορίζεται για βιομηχανική περιοχή.
Κατά τη διάρκεια του 1935, ο Lago, συνοδευόμενος από τους Miari, Petracco και Bernabltl, επισκέφτηκε αρκετές φορές την Κω για να διαπιστώσει την πρόοδο των εργασιών ανοικοδόμησης της σεισμόπληκτης πόλης: τα πεζοδρόμια των κεντρικών δρόμων, ο παραλιακός δρόμος προς το Ψαλίδι, πολλά δημόσια κτίρια και πολυάριθμες ιδιωτικές κατοικίες. Προχωρούν επίσης οι εργασίες στους σωλήνες ύδρευσης και αποκατάστασης κοντά στην πόλη.
Όλες οι παρεμβάσεις έχουν ως στόχο να κάνουν την «Κω ένα άλλο στολίδι του Αιγαίου, μία πολύ σύγχρονη κηπουπόλη που ξεπηδά από υπέροχα ελληνορωμαϊκά ερείπια,στολισμένη με φοίνικες, δάφνες και πορτοκαλιές».
Πόλη του Κήπου;
Ο όρος «πόλη του κήπου» χρησιμοποιείται εδώ με την ευρεία του έννοια και αναφέρεται αφενός στο σχεδιασμό χώρων διαβίωσης εξοπλισμένων με κήπους και αφετέρου στο στόχο της συστηματικής φύτευσης δέντρων σε όλη την πόλη, δρόμοι και πλατείες, μια πρόθεση που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1935 και 1938.
Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στη διαφοροποιημένη διάταξη των δέντρων, που επιλέχθηκαν από εκείνα που είναι ιθαγενή της περιοχής της Μεσογείου και εκείνα εξωτικής προέλευσης [από τις αφρικανικές αποικίες για παράδειγμα]: αλμυρίκια κατά μήκος του κόλπου του Μανδρακίου, ανατολίτικα πλατάνια για σκιά στην Viale dei Fossati [Ιπποκράτους], εγχώρια πεύκα στη Via della Caserma Regina[Αρτεμισίας], πουρνάρια στη δημοφιλή γειτονιά προς τη θάλασσα κ.λ.π.
Η υλοποίηση του ρυθμιστικού σχεδίου προχωρά παράλληλα με τις συστηματικές ανασκαφές και συγκρίνεται διαρκώς με την εξέλιξη της αρχαιολογικής έρευνας και με νέες ανακαλύψεις που παίρνουν προτεραιότητα και δεσμευτικό ρόλο για την πόλη της Κω, τόσο ώστε να αξίζει το προσωνύμιο « Πομπηία του Αιγαίου».
Ιδιαίτερα αξιοσημείωτα είναι τα όρια που τίθενται στη σχεδιαζόμενη επέκταση του αστικού οικισμού προς τα νότια από τις ανασκαφικές θέσεις κοντά στο «Ρωμαϊκό σπίτι» [Casa Romana], που στη συγκεκριμένη περίπτωση αποκλείουν την κατασκευή της μεγάλης τερματικής πλατείας στο τέλος της Οδού Άσπας.
Η ανακάλυψη των «Δυτικών Θερμών» όμως εμποδίζει την πλήρη κατασκευή της σχεδιαζόμενης αρτηρίας κατά μήκος του άξονα του Ωδείου που εκτείνεται μέχρι το Μανδράκι.
Η παρουσία του αρχαίου προϋποθέτει και τις στιλιστικές επιλογές, όπως υπογραμμίζει το 1935, ο Ιταλός αρχαιολόγος L.Laurenzi: «Δεν ήταν εύκολο να μπουν τα νέα κτίρια στο τοπίο της Κω, δίπλα στα γαλάζια τείχη του Κάστρου και τους υψηλούς μιναρέδες...Εκεί δεν υπήρχε επιστροφή στην ψυχρή νεοκλασική, ψεύτικη μίμηση της αρχαίας, που όλοι καταδικάζουν, αλλά ήταν απαραίτητο να χαράξουμε απλές γραμμές, χωρίς ωστόσο να πέφτουμε σε στοιχειώδη γεωμετρία , δίνοντας την ευρύτερη ανάπτυξη εκείνη την εποχή, που είναι το κυρίαρχο μοτίβο της ρωμαϊκής και της ανατολίτικης αρχιτεκτονικής. Ούτε πρέπει να ξεχνάμε το αποτύπωμα που άφησε η βυζαντινή-ιπποτική τέχνη των επόμενων αιώνων, η οποία έχει στοιχεία χάρης και αρμονίας. Ούτε το χρώμα θα μπορούσε να διαφέρει από το λευκό και το επίχρυσο, στο οποίο καθρεφτιζόταν η διαύγεια του ουρανού. Και ήταν απαραίτητο να ληφθούν υπόψη, παράλληλα με τις αισθητικές ανάγκες, οι αντισεισμικές και, κυρίως, να ληφθούν υπόψη οι οικονομικές ιδιατερότητες.»
Τα κριτήρια της απλότητας και της γραμμικότητας βρίσκουν εφαρμογή στη διατύπωση στοιχειωδών τόμων, ενώ η ανάγκη διαλόγου με το παρελθόν μεταφράζεται, και για λόγους οικονομίας, σε εκλεκτικές διακοσμητικές λεπτομέρειες.
Στα τρία χρόνια που ακολούθησαν τον σεισμό πραγματοποιήθηκαν από τους Ιταλούς οι περισσότερες από τις προβλεπόμενες από το ρυθμιστικό σχέδιο εργασίες, η οριστική υλοποίηση των οποίων όμως κράτησε μέχρι το 1939.
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Architettura coloniale italiana nel Dodecaneso 1912-1943
2.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χαζηβασιλείου
3.Οκτώ και Κάτι, 23 Απριλίου 1933-επετειακό βιβλίο[2022]
https://geogeodifhs.blogspot.com/2022/04/23-1933-e-book.html
4.Ο Μεγάλος Σεισμός του 1933 μέσα από εικόνες και καρτ ποστάλ εποχής!
