Ναός της Ομονοίας, στα Παλάτια της Κεφάλου

Ζώπυρος Εὐφιλήτου ἀρχεύσας ὑπὲρ Ἰσθμιωτᾶν καὶ τῶν ἄλλων πολιτᾶν

Ὁμονοίαι. Αφιέρωμα στην Ομόνοια. Βάση από λευκό μάρμαρο.Ισθμός (Κέφαλος)  περίπου 100-50 π.Χ.MemFERT 3 (1938) 50 -K. Höghammar, Sculpture (1993) 198, 88.

Ο μικρός δωρικός ναός [13,65Χ6,60] βρέθηκε 30μ. βορειοανατολικά από το αρχαίο θέατρο της Κεφάλου του Ιταλού αρχαιολόγου L.Laurenzi, το 1928.

Από την επιγραφή, που δημοσιεύτηκε το 1931 από τον Mario Segre, με μια μικρή απόκλιση στο όνομα του αναθέτη, φαίνεται προφανές ότι ο ναός αφιερώθηκε στην Ομόνοια από τον ἀρχεύσα του ίδιου δήμου του Ισθμού.

Περισσότερα για την εύρεση του ναού αναφέρουν οι  Ιταλοί ερευνητές Monica Livadiotti- Giorgio Rocco και τα οποία παραθέτω από την έκθεση τους, παρακάτω:

Η εύρεση του ναού

«Από τα πρώτα στάδια της ιταλικής κατοχής των Δωδεκανήσων το 1912, αρκετοί μελετητές στάλθηκαν για να συνοδεύσουν το εκστρατευτικό σώμα με σκοπό τη σύνταξη μιας αρχικής έκθεσης σχετικά με τον αριθμό των σημαντικών μνημείων στις Νότιες Σποράδες. Κατά τη διάρκεια αυτών των αρχικών εξερευνήσεων, ο Luigi Pernier, τότε διευθυντής της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών (S.A.I.A.), έστειλε έναν από τους μαθητές του, τον Gian Giacomo Porro, για να βοηθήσει τον Giuseppe Gerola στο αρχαιολογικό μέρος μιας αρχικής καταλογογράφησης των μνημείων της περιοχής.Ο νεαρός αρχαιολόγος, κατά τη διάρκεια μιας εξερεύνησης της γύρω περιοχής του σύγχρονου χωριού Κέφαλος, στο νότιο άκρο του νησιού της Κω, αναγνώρισε, σε μια περιοχή που προσδιορίστηκε ως η πιθανή τοποθεσία της αρχαίας Αστυπάλαιας, τα ερείπια ενός ελληνικού ναού. Η τοποθεσία βρισκόταν λίγο νοτιότερα από το σημείο όπου ο Χέρτζογκ είχε ήδη εντοπίσει έναν μικρό ναό αφιερωμένο στη Δήμητρα το 1901, κάτω από τη μικρή εκκλησία Άγιος Δημήτριος στην τοποθεσία Παλατιά. Τα λείψανα που ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των ερευνών εμφανίστηκαν αργότερα σε έναν κατάλογο του 1913, που δημοσιεύθηκε από το Υπουργείο Παιδείας. Μόλις το 1928, ωστόσο, ο Luciano Laurenzi, πρώην φοιτητής της S.A.I.A. και υπότροφος του Ιστορικού-Αρχαιολογικού Ινστιτούτου FERT της Ρόδου, ξεκίνησε, κατόπιν ανάθεσης του ίδιου ινστιτούτου, μια μεθοδική εξερεύνηση της ίδιας περιοχής, την οποία είχε ήδη αναφέρει ο Porro. Διεξήγαγε αρκετές ανασκαφές που αποκάλυψαν ενδιαφέρουσες ελληνιστικές κατασκευές. Ο Laurenzi, σε χαμηλούς λόφους που τώρα καλύπτονταν από ένα πυκνό πευκοδάσος, ανέσκαψε τα ερείπια του ναού και ανακάλυψε ένα μικρό θέατρο σε καλή κατάσταση διατήρησης σε κοντινή απόσταση. Ο ανασκαφέας στη συνέχεια παρείχε μόνο μερικές προκαταρκτικές αναφορές για τα ευρήματα, αλλά μια πιο λεπτομερής περιγραφή μπορεί να βρεθεί στις σελίδες του χειρογράφου που συνοδεύουν τον Αρχαιολογικό Χάρτη της Κω, ο οποίος ολοκληρώθηκε αλλά δεν δημοσιεύθηκε ποτέ και τώρα φυλάσσεται στη Ρόδο στα Ιταλικά Αρχεία της Εφορίας των Δωδεκανήσων.Σημαντικά ερείπια του κτιρίου παραμένουν σήμερα, αν και ορισμένα θραύσματα που ο Laurenzi μπόρεσε να εντοπίσει κατά την ανασκαφή έχουν πλέον χαθεί, συμπεριλαμβανομένου ενός δωρικού τυμπάνου κιονοστοιχίας διαμέτρου 0,50 μ. που είχε ανακτηθεί από το ρέμα Καμάρα από κάτω. Ωστόσο, πολλά στοιχεία της όψης διατηρούνται ακόμη στη θέση τους: ένα δωρικό κιονόκρανο παραστάδας  ένας λίθος που ίσως ανήκει σε επιστύλιο, ένα στοιχείο γωνιακής ζωφόρου, δύο γωνιακά λίθοι του αετώματος, δύο λίθοι του λοξού γείσου, συμπεριλαμβανομένης της σίμης και ένα στοιχείο ενός οριζόντιου γείσου.Όχι πολύ μακριά, περίπου 30 μ. νότια του ναού της Ομονοίας, ο Laurenzi,  έφερε επίσης στο φως τα ερείπια ενός μικρού θεάτρου .Το κοίλο διατηρείται σήμερα για λίγο περισσότερο από το μισό της επέκτασής του και για μέγιστο βάθος δύο σειρών εδωλίων, ενώ το σκηνικό κτίριο είναι αναγνωρίσιμο μόνο στο επίπεδο των θεμελίων, με εξαίρεση τη διατήρηση της πρώτης σειράς λίθων της όψης για ένα μικρό τμήμα στο καλύτερα διατηρημένο τμήμα, προς τα νότια. Η κατάσταση πρέπει να ήταν σαφώς καλύτερη μετά την ανασκαφή του 1928: η περιγραφή που παρείχε ο Laurenzi και οι φωτογραφίες της εποχής μας δείχνουν ένα κοίλο που διατηρείται για τουλάχιστον τα τρία τέταρτα της επέκτασής του και για βάθος τεσσάρων σειρών εδωλίων, καθώς και εμφανή ίχνη ενός πέμπτου .Επιπλέον, στον διάμεσο άξονα, ενσωματωμένο στο πρώτο σκαλοπάτι του κοίλου που παρουσίαζε μια ειδική κοιλότητα, υπήρχε ένας στρογγυλός μαρμάρινος βωμός, που σήμερα έχει χαθεί, τον οποίο ο Laurenzi ταύτισε με τη Διονυσιακή θυμέλη· η θέση της τελευταίας τεκμηριώνεται και από ορισμένες φωτογραφικές εικόνες που χρονολογούνται από την εποχή της ανασκαφής».

Ο Άγιος Δημήτριος, η Παναγιά Παλατιανή και η Αστυπάλαια- Κεφάλου

«Το σύμπλεγμα των ευρημάτων, ωστόσο, εγείρει ορισμένα ερωτήματα σχετικά με την παραδοσιακή ταύτιση της θέσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή δεν βρέθηκε κανένα ίχνος του οικισμού που, σύμφωνα με τις υποθέσεις των πρώτων εξερευνητών, θα έπρεπε να ταυτίζεται με τον αρχαίο οικισμό της Αστυπάλαιας. Πιο συνεπή στοιχεία για την ταύτιση αυτού του οικισμού, και άξια περαιτέρω διερεύνησης, βρίσκονται αντ' αυτού στον βορειότερο λόφο, όπου ο Χέρτζογκ ανακάλυψε τον ναό της Δήμητρας. Εδώ, εκτός από σημαντικές ποσότητες εκτεθειμένων κεραμικών θραυσμάτων, είναι σήμερα ορατά τα ερείπια ενός τείχους και μιας αναβαθμίδας, μαζί με τα έρείπια άλλων κτιρίων, συμπεριλαμβανομένης, σε μια χαμηλότερη ανατολική βεράντα του ναού, μιας στοάς. Επιπλέον, ήδη από τα τέλη του περασμένου αιώνα, ο  D. MACKENZIE, είχε προτείνει ότι οι κατασκευές που αναδύονται κοντά στον Άγιο Δημήτριο θα μπορούσαν να ταυτοποιηθούν με την τοποθεσία της Αστυπάλαιας, υποστηρίζοντας την υπόθεσή του ακριβώς με το ευρύ χρονολογικό εύρος της κεραμικής που βρέθηκε στην περιοχή».

Πολλοί θαυμάζουν, λίγοι ξέρουν: ότι έχει απομείνει από τον ναό της Ομονοίας στην Κέφαλο-Αστυπάλαια, τη γενέτειρα γη του Μέγα Ιπποκράτη. Φτιαγμένος  μετά την ομοπολιτεία ανάμεσα στην Κω και την Κάλυμνο ο αφημένος στην τύχη του σήμερα ναός κρύβει μια ενδιαφέρουσα, άγνωστη ιστορία. Καμία σήμανση, τίποτα, σε λίγο καιρό δεν θα υπάρχουν ούτε οι ιερές πέτρες του.Δεν φταίει η τοπική υπηρεσία , το προυχοντολίκι, είμαστε όλοι υπεύθυνοι για την  κατάντια, εγκατάλειψη, τον μαρασμό, την παρακμή της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ιστορίας μας. Στη ζούγκλα της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς βαθιά ρίζα και αίσθηση ταυτότητας, θα χαθείς - αυτό λένε τα αρχεία γης και οι αγραφοι κανόνες.

Η ενεπίγραφη βάση του τον συνδέει με την αρχαία θεότητα Ομόνοια που προσωποποιούσε τo μόνοιασμα και τη συμπόνοια μεταξύ των πολιτών. 

Η Ομόνοια ήταν κόρη του Σωτήρα και αδελφή της Αρετής. Ναοί της  υπήρχαν στη Μίλητο,στις Τράλλεις, Ακράγαντα κά.Η ελληνική θεά Ομόνοια ταυτίζεται με τη ρωμαϊκή θεά Κονκορδία.

Ο ναός είναι φτιαγμένος από ντόπια υλικά από ρυόλιθο, ασβεστόλιθο και ιγκνιμβρίτη.

Η ομοπολιτεία Κω-Καλύμνου

Εκτιμάται ότι κτίστηκε στις αρχές του 2ου αιώνα μετά την ομοπολιτεία ανάμεσα στην Κω και την Κάλυμνο.Χρονολογείται από τέλη 3ου-αρχές 2ου αιώνα π.Χ.

Σε αυτό το πλαίσιο,  και με την εξύψωση της αξίας της ομόνοιας, η εμφάνιση αφιερωμάτων και ιερών στην Ομόνοια, που μαρτυρούνται επιγραφικά τόσο στην Κω όσο και στην Κάλυμνο. Υπενθυμίζουμε μια επιγραφή από την Κω, που δημοσιεύτηκε από τους Paton και Hicks, η οποία βεβαιώνει την αφιέρωση ενός ναού της Ομόνοιας και του σχετικού λατρευτικού αγάλματος από έναν επώνυμο ιερέα της Καλύμνου και μια άλλη επιγραφή που βρέθηκε από τον Segre, αυτή τη φορά στην Κάλυμνο, αρκετά σαφή: Όμονοιας | Καλυμνίων καὶ | Ἱσθμιωτᾶν . Αυτά είναι έγγραφα τα οποία, υπενθυμίζοντας την αξία της ομόνοιας, πιστοποιούν για άλλη μια φορά την ύπαρξη διαφωνίας μεταξύ του δήμου του Ισθμού στην Κω και των Καλυμνίων, η οποία προφανώς προέκυψε μετά την προσάρτηση των τριών Καλυμνίων δήμων στο κράτος της Κω, η οποία έλαβε χώρα κατά την περίοδο του Κρητικού Πολέμου. Μια διαφωνία η οποία, σύμφωνα με τον Pugliese Carratelli, πρέπει να αναζητηθεί «στην επιδίωξη των Καλιμνίων για ισότητα με τους Κώους ακόμη και εντός της σφαίρας της εθνικής καταγωγής. Η ὁμοπολιτεία, επομένως, με την επακόλουθη άφιξη μεταναστών στον δήμο του Ισθμού και με την εμφάνιση διεκδικήσεων από τους τελευταίους, καθόρισε την ανάκτηση από τους Ισθμίους, «θεματοφύλακες των αρχαιότερων θρησκευτικών παραδόσεων του νησιού», εκείνων των τοπικών λατρειών, οι οποίες, λόγω της αρχαιότητάς τους και της επακόλουθης αποκλειστικότητάς τους, περισσότερο από άλλες μπορούσαν να διατηρήσουν την ιδιαιτερότητα της αριστοκρατίας του δήμου, πρώτα απ' όλα τη λατρεία του Ασκληπιού. Είναι εύλογο, μάλιστα, ότι η διεκδίκηση των τοπικών λατρειών αποτελούσε τη θεμελιώδη προϋπόθεση για την επιβίωση της πολιτιστικής ταυτότητας του δήμου, και, ειδικότερα, της ίδιας της αριστοκρατίας που ήταν ο θεματοφύλακας των παραδόσεων του δήμου, σε μια εποχή που η ενσωμάτωση με εξωτερικά στοιχεία διακινδύνευε την απώλεια της ταυτότητας του δήμου. Η ταυτοποίηση του ιερού και η χρονολόγηση των ευρημάτων φαίνεται να επιβεβαιώνουν όσα είχαν ήδη υποστηρίξει ο Segre και αργότερα ανέπτυξε εκτενώς ο Pugliese Carratelli σχετικά με τις άμεσες συνέπειες της προσάρτησης της Καλύμνου. Δεν έχουμε στοιχεία που να αποδεικνύουν εάν η κατασκευή του ιερού αποτελούσε νέα παρέμβαση ή μάλλον αποκατάσταση ή επέκταση ενός παλαιότερου τόπου λατρείας. Ωστόσο, εάν η ίδρυση του συγκροτήματος στη σωζόμενη μορφή του συνδέεται με τα γεγονότα του Κρητικού Πολέμου, τότε η χρονολόγηση των υλικών που βρέθηκαν στο χώρο φαίνεται να παρέχει περαιτέρω επιβεβαίωση της υπόθεσης της ανακατασκευής των γεγονότων όπως είχε προταθεί προηγουμένως. Ενδεικτικές από αυτή την άποψη είναι η πλέον χαμένη επιγραφή από το θέατρο, που χρονολογείται από τον Laurenzi στο 200 π.Χ., και η αρχιτεκτονική, τα χαρακτηριστικά της οποίας φαίνεται να αποδίδονται στη δεύτερη φάση κατασκευής της περιόδου, η οποία χρονολογικά χρονολογείται μεταξύ του τέλους του 2ου και του 2ου αιώνα π.Χ. Η επιγραφή από τον ναό της Ομόνοιας, ωστόσο, φαίνεται να χρονολογείται μεταξύ του 1ου αιώνα π.Χ. και του 1ου αιώνα μ.Χ., αποτελώντας ωστόσο ένα στοιχείο συνέχειας μιας λατρείας που διαφορετικά μαρτυρείται, με βάση τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του ναού, μεταξύ του 2ου και 2ου αιώνα π.Χ. Ο προσδιορισμός της χρονολογίας της επιγραφής από τον ναό που ανασκάφηκε από τον Μορικόνε, η οποία δυστυχώς εξακολουθεί να είναι μη ανιχνεύσιμη, φαίνεται πιο προβληματικός. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η παρουσία του αναθήματος μπορεί να είναι χρήσιμη, τα υλικά του οποίου, σύμφωνα με τις σημειώσεις του ίδιου του Μορικόνε, ξεκινούν από την ελληνιστική περίοδο και συνεχίζονται καθ' όλη τη ρωμαϊκή περίοδο». Αναφέρουν οι Monica Livadiotti- Giorgio Rocco.

Πώς μπορεί να καταστράφηκε; 

Ο Ναός της Ομόνοιας συναντάται σε πλαγιά με υψόμετρο περίπου 152μ.,κείται πάνω από την πλειστοκαινική πυροκλαστική ακολουθία της Κεφάλου.

Αν όχι από τον σεισμό του 199-198 π.Χ από το Ρήγμα της Ρόδου ίσως από κάποιο άγνωστο επεισόδιο του Ρήγματος της Αμοργού. Τα ερείπια αργότερα καλύφθηκαν από φερτά υλικά ίσως και από κάποια κατολίσθηση.

Δίπλα στον ναό σε περίπου 150μ. υπάρχει ασβεστοκάμινος. Σήμερα κάποιες ελάχιστες πέτρες από τον ναό έχουν απομείνει στην τοποθεσία.

Γεωδίφης

Πηγές:

1. L.Laurenzi , SAIA

2.Il Santuario di Asklepios,Hygeia e Homonoia nel Demo di  Isthmos a Coo- Monica Livadiotti- Giorgio Rocco

3.Παλιές φωτογραφίες της Κω/φβ

4.https://inscriptions.packhum.org/text/350157

5. https://inscriptions.packhum.org/text/308368?hs=105-112%2C124-134

6. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023

Ναός της Κονκόρντια-Ομόνοιας, στην Κοιλάδα των Ναών, Αγκριτζέντο, Σικελία. Οι ναοί της Ομόνοιας φτιάχτονταν όταν οι διαφωνίες άρχισαν να κυριαρχούν στις τοπικές κοινότητες και η ομόνοια κινδύνευε να διαρραγεί από τους χειρισμούς των εμπλεκομένων.