Γιατί με την συνθήκη του 1832 δεν συμπεριλήφθηκαν τα νησιά μας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος;
ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ Γ.ΚΟΥΤΣΟΥΡΑΔΗ ΣΤΟ ΔΙΤΟΜΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Δ.ΚΟΓΙΟΠΟΥΛΟΥ- ΚΩΣ 1912-1948 ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ[ΕΚΔΟΣΗ,2011]
Οι νότιες Σποράδες νήσοι, που γειτνιάζουν με την νοτιοδυτική, άγονη κατά κανόνα, ακτή της δυτικής Μικράς Ασίας, γνωστότερες ως Δωδεκάνησα γεωγραφικός όρος που χρησιμοποιείται και επικρατεί μετά την ιταλική κατάληψη,περιήλθαν στον έλεγχο του οθωμανικού κράτους στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 16ου αιώνα, μετά από την επιτυχή πολεμική και αιματηρή για τους επιτιθέμενους, αντιπαράθεση τους με το ευρωπαϊκό νησιωτικό κράτος των ιπποτών του αγίου Ιωάννη. Με εξαίρεση τα δυο μεγάλα εύφορα και πεδινά νησιά της Ρόδου και της Κω, που διαθέτουν ενδοχώρα, πληθυσμό και φυσικό πλούτο, αλλά και σημαντικές οχυρώσεις της εποχής εκείνης, και που παρέμειναν, ουσιαστικά,για τους λόγους αυτούς, υπό τον πλήρη έλεγχο των οθωμανών τούρκων,οι οποίοι και τα κατοίκησαν,τα υπόλοιπα νησιά του συγκροτήματος (Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος, Ικαρία, Αστυπάλαια, Χάλκη, Κάρπαθος,Κάσος, Καστελλόριζο, Τήλος, Σύμη,Νίσυρος), δεν γνώρισαν από το 1523 τουρκική αμεση κατοχή, ή πληθυσμιακές αλλοιώσεις με μετακινησεις πληθυσμών και εποικισμούς ή σφαγές ντόπιων, αλλά απολάμβαναν ανέκαθεν μια τριπλή ανεξαρτησία, διοικητική, δημοσιονομική και δικαστική,με αντάλλαγμα κάποιο όχι ιδιαίτερα επαχθή, κατ’αποκοπή καταβλητέο φόρο (maktοu).Η οικονομική ανέχεια τους, που έδωσε στον Fernand Braudel,στο 19ο αιώνα την ευκαιρια να τα αποκαλέσει: «Γη της Πείνας»,ήταν ταυτόχρονα,κατά τραγική ειρωνεία και η ευτυχία τους να μην γνωρίσουν τον οθωμανικο ζυγό, τουλάχιστον στη άμεση και σκληρή μορφή του.Η μοναδική τουρκική παρουσία στα νησιά ηταν ο Soubachi, που εκπροσωπούσε το οθωμανικό Δημόσιο (Fiscus). Η οθωμανική εξουσία επανέλαβε στη πράξη το σύστημα που είχαν εφαρμόσει οι προκάτοχοι τους ιππότες και εκείνοι με την σειρά τους, το βυζαντινό πρότυπο.Η μεταχείριση αυτή,όπως ήδη υπογράμμισα, δεν στηρίζονταν σε κάποια ιδιότροπη εύνοια,για την οποία έχουν δημιουργηθεί διάφοροι ευφάνταστοι ιστορικοί μύθοι,όπως στη περίπτωση της Σύμης,αλλά σε καθαρά πρακτικούς λόγους,και κυρίως στην ανυπαρξία πόρων,στον ισχνό πληθυσμό και στην περιορισμένη οικονομική επάρκεια τους.Τα προνόμια λειτούργησαν ως φορολογικό κίνητρο,για να μην εγκαταλειφθούν από τους κατοίκους τους,και κατοικούμενα από υποταγμένους πληθυσμούς,να εξακολουθούν να παίζουν τον γεωστρατηγικό τους ρόλο,την κάλυψη των μικρασιατικών ακτών και των θαλασσίων οδών από την Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη προς την Κύπρο, Αλεξάνδρεια και αλλού, παρέχοντας εν ανάγκη ασφαλή αγκυροβόλια για τα πολεμικά και εμπορικά σκάφη της αυτοκρατορίας.
Τα “προνομιούχα” νησιά, πριν από την ευτυχή εθνική τους αποκατάσταση, μετα τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, έχασαν τρείς ευκαιρίες, δύο στον προηγούμενο αιώνα,και μια στις αρχές του παρόντα,για να ενταχθούν στον εθνικό κορμό.Ας τις παρακολουθήσουμε, εν τάχει.
Η πρώτη ήταν κατά την διάρκεια των λεγόμενων Ορλωφικών,στα τέλη του 18ου αιώνα,όταν ο ρωσικός στόλος υποβοηθούμενος και από επαναστατήσαντες Έλληνες(καλύτερα εξωθηθέντες να επαναστατήσουν) είχε ουσιαστικά απελευθερώσει το αρχιπέλαγος και τις ακτές της Πελοποννήσου.Η θλιβερή για τα εθνικά συμφέροντα κατάληξη της ξενοκίνητης εξέγερσης,που έγινε για εξυπηρέτηση των συμφερόντων της Ρωσίας, που παντα επιδίωκε πρόσβαση στη Μεσόγειο, είναι γνωστή.
Η δεύτερη ευκαιρία δόθηκε στη διάρκεια του εθνικοαπαλευθερωτικού αγώνα για την ανεξαρτησία,όπου η Κάσος επαιξε τον γνωστό εθνικό ρόλο,στον κατά θάλασσα αγώνα,με την τραγική του κατάληξη,και στα νερά της Δωδεκανήσου έγινε η μεγάλη σύγκρουση της ναυμαχίας του Γέροντα το καλοκαιρι του 1824.Από τα άλλα νησιά η Κώς ειδικά συνεισέφερε μόνο θύματα από τις εκδικητικές σφαγές στον άμαχο χριστιανικό της πληθυσμό, ενώ η Λέρος, η Κάλυμνος, η Ικαρία και η Πάτμος, όπως ο ιδιος ο σουλτάνος Μαχμούτ ο Β΄,στο φιρμανι του του 1835,ανέφερε, δικαιολογώντας την διατήρηση των προνομίων, παρέμειναν,κατά την διάρκεια της επανάστασης, πιστές στη υψηλή πύλη. Τα ίδια νησιά,ειχαν εξάλλου από το 1828 περάσει στην κυριαρχία της προσωρινής ελληνικής κυβέρνησης και διοικητικά συναπάρτιζαν μαζί με την Σάμο μια διοικητική ενότητα,ενω μέχρι το 1835, είχαν de facto ενσωματωθεί στο νεοελληνικό κράτος, έχοντας εισάγει και την νομοθεσία του.
Εκτός της Ρόδου και της Κω, για τους προαναφερθέντες λόγους,τα υπόλοιπα νησιά του συγκροτήματος, παρότι δεν γνώρισαν τουρκική στρατιωτική ή άλλη παρουσία, έχασαν μια ιστορική ευκαιρία να ενταχθούν στο νέο ελληνικό κράτος που ιδρύθηκε,αφού κατά τον καθορισμό των συνόρων του από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, λήφθηκε υπόψη το στρατηγικό δεδομένο, ότι με το τέλος των εχθροπραξιών,η Εύβοια,που ουσιαστικά καλύπτει την Αττικοβοιωτία βρίσκονταν υπό τουρκικό στρατιωτικό έλεγχο,και η εκκένωση και παραχώρηση της στο ελληνικό κράτος αποτελούσε sine qua non προϋπόθεση για την ασφάλεια και βιωσιμότητα του.Το «αντάλλαγμα» προς την Τουρκία για αυτήν την παραχώρηση,ήταν τα νησιά του αρχιπελάγους και η Κρήτη. Στο πρωτόκολλο του Λονδίνου της 3ης Φεβρουαρίου 1830,που υπέγραψαν οι τρεις μεγαλες προστάτιδες δυνάμεις της εποχής,Αγγλία,Γαλλία και Ρωσία,και που αποτελει την ληξιαρχική πράξη γέννησης του κράτους μας, ορίζονταν στο αρθρ.2 τα όρια του,με βάση την παραπάνω ανταλλαγή ως εξής:«Η διαχωριστική γραμμή των συνόρων της Ελλάδος αρξάμενη……Θέλουν ανήκει ωσαυτως εις την Ελλάδα η νήσος Εύβοια ολόκληρος,αι δαιμονονησοι,η νήσος Σκύρος,και αι νήσοι αι εγνωσμέναι το αρχαίον υπο το όνομα «Κυκλάδαι»,συμπεριλαμβανομένης και της νήσου Αμουργού,κείμεναι μεταξύ των 36 και 39 βαθμου πλάτους βορείου και του 26 βαθμού μήκους ανατολικού του μεσημβρινού του Γκρίνουιτς».Ο συμβιβασμός :Εύβοια έναντι νησιών του Αιγαίου, αναδύεται ξεκάθαρα μέσα από τις γραμμές της απάντησης της ελληνικής κυβέρνησης της 16ης Απριλιου 1830 στην κοινοποίηση του ανωτέρω πρωτοκόλλου που της έγινε:«Η ελληνική κυβέρνηση θέλει συμπράξει όσον ενεστι εις πάσαν περιπτωσιν,ώστε να κενωθώσιν οι τόποι,μέρη και νήσοι,τα οποία δεν θέλουν συμπεριληφθεί εις το νέον κράτος,αμα οι τούρκοι αποσυρθώσιν εκ της Αττικής και της Ευβοίας» Είναι γνωστοί στη συνέχεια οι διπλωματικοί αγώνες του κυβερνήτη Ι.ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ,κάτω και από την πίεση της κοινής γνώμης που απογοητεύθηκε από την απόφαση των μεγάλων δυνάμεων,να βελτιώσει τα σύνορα αυτά, με διάφορες ενέργειες του, ώστε να συμπεριλάβει στο απελευθερωμένο έδαφος και τα νησιά του Αιγαίου. Στις 10/22 Απριλίου 1830,λίγες δηλαδή μέρες αργότερα,υποβάλλεται νέο υπόμνημα από την γερουσία αυτή την φορά(δια χειρός Καποδίστρια),που τυποις υπογράφεται από τον πρόεδρο της Γ.Σισινη, προς τον πρίγκιπα Λεοπόλδο του Βελγίου,που εφέρετο ως μέλλων βασιλεύς της Ελλάδος,με το ακόλουθο περιεχόμενο,που διατρέχεται πάλι από ηθικά αλλά αυτή την φορά και από επιχειρήματα συμφέροντος:«…εις την θάλασσαν,η εννέα έτη αδιακόπως αιματωμένη Κρήτη,η αδάμαστος Σάμος,αι μετα ηρωικήν αντίστασιν καταδαμασθείσαι νήσοι των Ψαρρών και της Κάσσου,υπήρξαν τα θαλάσσια προπύργια.Οι ανθρωποι των μερών αυτών με ποιον ομμα θέλουν ιδει,ότι αυτοι μεν οι προμαχόμενοι υπέρ της ελευθερίας του έθνους δουλώνονται,οι δε λοιποί συναγωνισταί των ελευθερούνται;Της Κρήτης,της Σάμου,των Ψαρρών,της Κάσσου,της Χίου,της Ικαρίας,της Πάτμου,της Καλύμνου,της Αστυπάλαιας,της Καρπάθου,και άλλων νήσων η εγκατάλειψις,επιφέρουσαν διασκόρπισιν πολλών μαχήμων και απηλπισμένων ανθρώων,δεν θέλει καταγεμίσει από πειρατάς την ελληνικήν θάασσαν,επιδεκτικήν πειρατίας,δια τας πολλάς ερημονήσους της,και δια την γειτνίασιν της με αφύλακτα παράλια;»Οι προσπάθειες του κυβερνήτη όμως δεν σταματούν εδώ.Στο εμπιστευτικό υπόμνημα προς τους αντιπροσώπους των τριών συμμάχων δυνάμεων της 11ης Σεπτεμβρίου-23 Σεπτεμβρίου 1830,επιστρατεύοντας,τα δυστυχώς ασθενή στις διεθνείς σχέσεις, ιστορικά, όπως και ηθικά επιχειρήματα, κατέγραψε τα εξής:«…οσον δε περι των νήσων και η ιστορία και τα μνημεια της αρχαιότητος,όλα εν ενι λογω επιμαρτυρούσιν ότι η Ροδος,η Κύπρος,και τόσαι άλλαι ακόμη είναι της Ελλάδος διαμελίσματα.»
Όπως γνωρίζουμε, τελικά οι διπλωματικές προσπάθειες της Ελλάδας, εν μέρει ευδοκίμησαν μετα από δύο χρόνια.Στη συνθήκη της Κωνσταντινουπολης στις 9/21 Ιουλίου 1832,γνωστή ως συνθήκη του Καλεντέρ-Κιοσκ,οι εκπρόσωποι των τριών δυνάμεων, δια της πειθούς και της διαπραγματευτικής τακτικής της σωματικής καταβολής του συνομιλητή,μετα από 16 συνεχείς ώρες διαβουλεύσεων,έπεισαν την Τουρκία,να παραχωρήσει αυτονομία στη Σάμο,και να επιβεβαιώσει τα προνόμια που ίσχυαν πριν από την επανάσταση,στις προνομιούχες νήσους του ανατολικού αιγαίου πελάγους.Τα νησιά αυτά του ανατολικού αιγαίου αναγκάστηκαν, παρά τα υπομνήματα και άλλες ενέργειες των κατοίκων τους,για να παραμείνουν στην Ελλάδα,η εστω να περιληφθούν στη ηγεμονία της Σάμου,να δεχθούν εκ νέου την τουρκική κυριαρχία,ενταχθεντα διοικητικά το Σαντζακ της Ρόδου,που με την σειρα του υπηγετο στο Βιλαέτ των νησιών,με έδρα την Χίο,που ανήκε στη δικαιοδοσία του καπουνταν-Πασσά.Το φιρμάνι του 1835 εξεδόθει από τους τουρκους ,σε εκτελεση της δεσμευσης από την συνθηκη της Κωνσταντινουπολης,και επαναλάμβανε τα προηγουμενα φιρμάνια των σουλτάνων Μεχμέτ ΙΥ του 1644,Οσμάν ΙΙΙ του 1750 και Αβδούλ-Χαμήτ Ι του 1770,και του Αχτιναμε του Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπή.Ετσι έληξε άδοξα και αυτή η προσπάθεια εθνικής αποκατάστασης των νησιών,με μικρή και εφήμερη παρηγοριά την διατήρηση των προνομίων.
Πως και γιατί το 1832 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου και την ανεξαρτησία της Ελλάδας που υπογράφηκε ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, την Μεγάλη Βρετανία, την Ρωσία και τη Γαλλία, δεν συμπεριλήφθηκαν τα νησιά μας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος;