To παμπάλαιο κανάτ της Βουρίνας

«Συμβώναι γάρ φησίν έξ αυτομάτου καί αυτοφυώς βοός ρινί παραπλήσιον είναι τόν τόπον, έξ ού τήν κρήνην έκραζώναι ό Χάλκων έποίησεν» Νικάνορας, Κώος γραμματικός 

Η Βουρίνα [ή Βούρρινο] είναι το πιο διάσημο θολωτό κτίσμα της Κω. Αποτέλεσε μοναδικό αξιοθέατο για τους περιηγητές της πρώιμης και νεότερης εποχής. 

Ακόμη σήμερα χαρακτηρίζεται κύβος του Rubik για τα έργα μεταφοράς νερού του αιγαιακού χώρου. Το τεχνικό έργο θεωρείται ελληνιστικής περιόδου και αποτελείται εξ΄ολοκλήρου από ασβεστολιθικούς πολυγωνικούς ογκόλιθους του Κεφαλά χωρίς συνδετικό κονίαμα. 

Το κτίσμα περιλαμβάνει σήραγγα [με πλάτος 1μ., ύψος 2μ. και μήκος 30μ.] και θάλαμο [με περιφέρεια 10μ. και ύψος 7μ.] σε σχήμα κώνου που φτάνει στην κορυφή του θόλου. 

Πάνω από την σήραγγα υπάρχει ένας μικρός θάλαμος παρατήρησης που επικοινωνεί με τον θόλο. Εκτός από το εντυπωσιακό  κτίσμα, η γεωμυθολογία, η υδρογεωλογία και η παλαιοκλιματολογία μπορούν να συνδράμουν στην κατανόηση, και την ιδιαίτερη χρησιμότητα αυτού του πανάρχαιου τεχνικού έργου.

Κτήμα του βασιλιά Χάλκωνα; 

Ανατολικά της Βουρίνας υπάρχουν πήλινοι σωλήνες διοχέτευσης νερού σύμφωνα με τον Ζαρράφτη.«Από την παναρχαιοτάτη πηγή Βουρίνα προς Β. κατέρχονται είς έτερον πορώδη εξ΄ ου φαίνονται ότι απέκοψαν οι αρχαίοι τους λευκοφαίους πορώδεις λίθους με τους οποίους έκτισαν τον κυκλωτερή θάλαμον της πηγής Βουρίνης. Τούτου κάτωθεν μετά συνάντησιν πηγών τινών αρχαίων και φερετάφια υψώματα διακοπτόμενα υπό δρομίσκων απαντάται η περίβλεπτος τοποθεσία του περίφημου Ασκληπιείου».

Για τον Κώο φυσιοδίφη η πηγή είναι 35 αιώνων, αποτελεί αρχαιότατο ίδρυμα, κτήμα του βασιλιά Χάλκωνα σύμφωνα με τον Θεόκριτο «Βούρρινον, ός έκ ποδός άννοε κράναν». Ο Φιλητάς την ονομάζει Βορρίναν. Ο Χάλκων άνοιξε την πηγή και από τότε κατέχει σπουδαία θέση μεταξύ των λοιπών αξιολόγων αρχαιοτήτων της Κω και η οποία αρδεύει με διαυγές και άφθονο νερό όλη την πόλη της Κω.

Επίσης, ο Ζαρράφτης προσθέτει: «οι προς βόρειες κλιτύες της Βουρίνας ήταν κατοικημένες από αρχαίους όπου φαίνονται πολλές πηγές μικρές ταυτόρρυθμοι με της Βουρίνας και πολλά ερείπια οικοδομών διεσπαρμένα στα επιφανέστερα τοπία μετά πηγών όπου στην αρχαιότητα θα ήταν δασύτατοι κήποι ενούντες την θελκτικότητα αυτών μετά της του ιερού άλσους του Ασκληπιείου. Για αυτό διεδόθη ότι ήταν ναός του Ασκληπιού ή Ασκληπιείο και στη Βουρίνα».

Μεταξύ θάλασσας, γης και ουρανού

Όσοι επισκέπτονται την περιοχή μένουν έκπληκτοι από την θολωτή κατασκευή, την κρήνη [απαξιωμένη πιά] και την ομορφιά του τοπίου. Ωστόσο, ποιές είναι οι φυσικές δυνάμεις που δούλεψαν εδώ και εκατοντάδες χρόνια στον μυστηριώδη τόπο όπου η μυθολογία συναντά την μηχανική και την γεωλογία.

Πριν από περίπου 350-500 χιλιάδες χρόνια οι ασβεστόλιθοι της βρίσκονταν κάτω από την θάλασσα. Τότε άρχισε η δράση του Ρήγματος Κοκκινόνερου. Πρόκειται για γεωμορφή που αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος διάρρηξης με εκτιμώμενο μήκος τουλάχιστον 10,5 χλμ. Ηπια ετήσια ολίσθηση των ρηγμάτων και εκατοντάδες σεισμοί συνέβαλαν στο χτίσιμο της οροσειράς του Σύμπετρου. 

Σε ένα από τα τελευταία ισχυρά επεισόδια ανύψωσης της οροσειράς, άν όχι το τελευταίο, βρέθηκε ο μυθικός βασιλιάς Χάλκων γύρω στο 1300-1200 π.Χ. Τότε ανέβλυσε η πηγή πάνω από την επιφάνεια του ρήγματος, το σημείο εξόδου του υπόγειου νερού. Μαζί με τις άλλες πηγές της τοποθεσίας εμφανίζεται κατά μήκος του ίχνους του Ρήγματος Κοκκινόνερου όταν εκατέρωθεν αυτού ήρθαν σε επαφή διαπερατά με αδιαπέρατα πετρώματα. 

Η είσοδος στην σήραγγα της Βουρίνας βρίσκεται σε υψόμετρο 350μ. από την στάθμη της θάλασσας.Στο ίδιο περίπου υψόμετρο συναντάται και η μικρότερη και πιο λιτή κατασκευή του Ακτενιά που βρίσκεται δυτικότερα μόλις 780μ.Οι δύο πηγές έχουν αρκετά κοινά στοιχεία. Συναντώνται πάνω στο ρήγμα και γεννήθηκαν από την κλωτσιά του μυθικού βασιλιά Χάλκωνα δηλαδή την δραστηριότητα του ρήγματος. Οι θάλαμοι τους είναι κατασκευασμένοι από παρόμοιο πέτρωμα, ασβεστόλιθο ίδιας ηλικίας. Επίσης το νερό τους αναβλύζει με σχετικά  ίδια θερμοκρασία.

Οι πηγές συνδέονται στενά με τον κύκλο του νερού της Βουρίνας. Η παρουσία τους κατά το παρελθόν ήταν σημαντική για τη δημιουργία οικισμών ή ακόμη για την ανάπτυξη στρατιωτικών δυνάμεων.

Η «υπερχείλιση» και εκφόρτιση του υδροφόρου στρώματος δεν έγινε από κλωτσιά, αλλά από ένα ισχυρό σεισμικό επεισόδιο. Αργότερα διαμορφώθηκαν οι Ξέτρεχοι δηλαδή τα βαθιά ρυάκια προς τον Πλατάνι [Κερμετέ] που αναφέρει ο Ζαρράφτης.

Τα πετρώματα της Βουρίνας είναι υδροπερατά και φέρουν έντονη ρωγμάτωση  και καρστικοποίηση. 

Το καρστικό ανάγλυφο της τοποθεσίας είναι έντονα δυναμικό. Εξαρτάται από τις κλιματικές συνθήκες και τα πετρώματα με υψηλή διαλυτότητα στο νερό. Εμφανίζεται ξηρό χωρίς επιφανειακή απορροή και βλάστηση παρά τις υψηλές βροχοπτώσεις, λόγω της υπόγειας αποστράγγισης των νερών. Η υπόγεια απορροή είναι γρήγορη, με αδυναμία φυσικού φιλτραρίσματος του νερού από ρυπαντές ή αιωρούμενα σωματίδια και παθογόνους οργανισμούς στα υπόγεια νερά. Την εποχή που επιλέχθηκε η τοποθεσία  επικρατούσαν ως επι το πλείστον ξηρά κλίματα.

Η θολωτή ελληνιστική κατασκευή 

Η πηγή της Βουρίνας βρίσκεται στη βάση μη ορατού εξωτερικά θολωτού κτίσματος, το οποίο μοιάζει με κάτοψη μυκηναϊκού τάφου του Ατρέα ή Αγαμέμνονα του 1350-1250 π.Χ. Το νερό πηγάζει από άνοιγμα στο βράχο και χύνεται μέσα σε γούρνα κτιστή που ίσως επικοινωνούσε με  πήλινους σωλήνες. 

Ο Texier υποστηρίζει ότι όλο το σύστημα της σήραγγας μαζί με τον θάλαμο αποτελούσε δεξαμενή σαν μία κανάτα που όταν γέμιζε με νερό το αντλούσαν από το στόμιο του θόλου. Για τον Lacroix είναι κυκλωπειο έργο. Ο Ζαρράφτης αναφέρει ότι οι Ιταλοί προσπάθησαν να ανασκευάσουν την πηγή και αποσυναρμολόγησαν περίπου το 1/3 της κατασκευής. Ωστόσο κατόπιν δικής του προτροπής το μνημείο επανήλθε στην αρχική του μορφή με τις ίδιες λαξευμένες πέτρες. 

Πριν φτάσουν οι Ρωμαίοι στο νησί οι ανάγκες για νερό είναι αυξημένες. Ο 2ος αιώνας π.Χ θεωρείται ο χρυσός αιώνας της Κω. Με την αύξηση του πληθυσμού το νερό δεν επαρκεί για να ξεδιψάσει την πόλη.Οι κάτοικοι στρέφονται στην υδροδότηση της πόλης με δίκτυο. Κατασκευάζουν τις εγκαταστάσεις της Βουρίνας, με την σημερινή τους μορφή. Με πήλινους σωλήνες και υδραγωγεία φέρνουν νερό στην πόλη. Το νερό από την Βουρίνα φτάνει στην Τσουκαλαριά και με φυσική ροή καταλήγει στον Αμπάβρη, στο Κτήμα των Ασκληπιάδων [κοντά στον Αγ.Ιωάννη 7 Βήματα]. 

Το τεχνικό έργο που σήμερα γνωρίζουμε είναι αντισεισμικό αφού έχει αντέξει τους ισχυρούς σεισμούς  του 1ου αιώνα, 334 μ.Χ, 554 μ.Χ, 1493 μ.Χ, 1933 και 2017 από  γειτονικά ρήγματα της Κω και Gokova.

Μυκηναϊκό κανάτ;

Το νερό τής πηγής ανέβλυσε την μυκηναϊκή περίοδο, επί βασιλείας Χάλκωνα. Ομως δεν χωράει αμφιβολία ότι ο αρχικός σχεδιασμός του έργου δεν ήταν αυτός που βλέπουμε σήμερα. Αν αφαιρέσουμε νοητά τα κτίσματα τότε έχουμε απέναντί μας ένα όρυγμα. Ενα άλλο ευπαλίνειο όρυγμα; Οχι πρόκειται για έργο μικρότερο ,σαφώς παλαιότερο και ξεχωριστό.

Ο Θεόκριτος ονομάζει την πηγή Βούρρινο. Η ετυμολογία του ονόματος πηγάζει μάλλον από το προελληνικό «Βαρνούς» που σημαίνει ύψωμα. Επίσης και το κανάτ προέρχεται από την προελληνική αν το δούμε όχι ως κάννα =καλάμι [ακκαδική qanû ή σουμεριακή gi.na] αλλά από την αρχαία ελληνική λέξη κανάτα που σημαίνει δοχείο. 

Αρα έχουμε να κάνουμε με ένα δοχείο που συναντάται σε ύψωμα πριν από τουλάχιστον 33 αιώνες σε περιοχή που πιθανόν αντιμετώπιζε μεγάλης διάρκειας κρίσεις νερού .

Τι μπορεί να συνέβαινε τότε στην Μεσόγειο; Νεότερες έρευνες αναφέρουν ότι η αρχαία αυτοκρατορία των Χετταίων υπέστη μια απότομη πτώση γύρω στο 3.300 π.Χ. Την ίδια εποχή, η αιγυπτιακή αυτοκρατορία υπέφερε από θαλάσσιους ληστές, όταν ο αρχαίος μυκηναϊκός πολιτισμός της Ελλάδας ξαφνικά κατέρρευσε. Τα επόμενα 400 χρόνια, οι αρχαίες πόλεις αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα με τη γη και δεν ξαναχτίστηκαν. 

Η αιτία αυτής της κατάρρευσης της Εποχής του Χαλκού έχει να κάνει όχι με σεισμούς ή άλλες φυσικές καταστροφές αλλά με μία μέγα- ξηρασία. Ακόμη πιο νότια στην Κύπρο η μείωση του θαλάσσιου πλαγκτόν και της γύρης από θαλάσσιο χορτάρι της θάλασσας έδειξε μέχρι το 1450 π.Χ, σοβαρές περιβαλλοντικές μεταβολές στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο που χωρίς αμφιβολία άγγιξαν και το νησί της Κω. Επιπλέον η γύρη αποκάλυψε ότι μέχρι το 1200 π.Χ, η γεωργία μειώθηκε και δεν ανέκαμψε μέχρι περίπου 850 π.Χ.

Αν έχουν έτσι τα πράγματα, τότε οι πρόγονοι μας για μεγάλο διάστημα βρέθηκαν αντιμέτωποι με μία ασύλληπτη σε μέγεθος μέγα-ξηρασία. Ζούσαν σε μία άγονη και ημι-άνυδρη περιοχή, εξαιτίας της υψηλής εξάτμισης, αντιμετώπιζαν τρομερά προβλήματα με την υδροδότηση των οικισμών και την άρδευση της πρώιμης πεδιάδας τους[αρκετά μικρότερη σε μέγεθος από τη τωρινή]. Οι κάτοικοι του οικισμού αναγκάζονται να δημιουργήσουν υπόγειες οδούς μεταφοράς νερού, ανθεκτικές απέναντι στις φυσικές καταστροφές, βιώσιμες για τους αρδευτικούς και γεωργικούς σκοπούς της κοινωνίας τους.

Η ξηρασία τους οδηγεί να φτιάξουν ένα υπόγειο σύστημα ύδρευσης με ορύγματα και πηγάδια, ένα κανάτ που φέρνει νερό από τα ορεινά σε κοντινές πεδινές και άγονες, ξερές περιοχές. Ενεργώντας με αυτό τον τρόπο δεν είναι απίθανο να κατασκεύασαν ένα από τα πρώτα κανάτ της ιστορίας.

Η τεχνοτροπία της βουρίνικης κανάτας

Στην Βουρίνα του 13ου-12ου αιώνα π.Χ τα ρέματα είναι εποχιακά με ροές ελάχιστες για την υποστήριξη της άρδευσης/ύδρευσης. Το σύστημα κανάτ είχε το πλεονέκτημα να είναι ανθεκτικό σε φυσικές καταστροφές [σεισμοί, πλημμύρες] και σε σκόπιμη καταστροφή στον πόλεμο. Επιπλέον, ήταν σχεδόν μη ευαίσθητο στα επίπεδα βροχόπτωσης, παρέχοντας ροή μόνο με σταδιακές διακυμάνσεις από τα υγρά σε ξηρά χρόνια. Από τη σκοπιά της βιωσιμότητας, τροφοδοτείτο μόνο από τη βαρύτητα και επομένως είχε χαμηλό κόστος λειτουργίας και συντήρησης.

Παραδοσιακά αναγνωρίζεται ότι η τεχνολογία κανάτ εφευρέθηκε στο αρχαίο Ιράν κάπου στην αρχή της 1ης χιλιετίας π.Χ, κατόπιν από εκεί εξαπλώθηκε προς τα δυτικά και ανατολικά. 

Ομως, νέα στοιχεία αμφισβητούν αυτή την άποψη και προτείνουν ότι από την Αραβία επεκτάθηκε το σύστημα στον υπόλοιπο κόσμο. Το κανάτ του Gonabad το οποίο εκτιμάται ότι είναι σχεδόν 27 αιώνων θεωρείται από τα παλαιότερα στον κόσμο. 

Αν αποδεχτούμε την γεωμυθολογική προσέγγιση, τότε  έχουμε να κάνουμε με τεχνικό έργο που έχει ηλικία τουλάχιστον 32 αιώνων και κατά συνέπεια, παλαιότερο από αυτό του Gonabad.Τι σημαίνει αυτό;

Η θολωτή σήραγγα.

Ότι, οι αρχαίοι υδρογεωλόγοι-μηχανικοί Κώοι σχεδίασαν ένα πολύ καινοτόμο υδρικό σύστημα. Το έργο τους στηριζόταν στην αναγνώριση της κατάλληλης πηγής νερού και στο σημείο όπου το αλλουβιακό ρυπίδιο συναντά τους πρόποδες του υψώματος. Γνώριζαν ότι το νερό είναι πιο άφθονο στα βουνά λόγω της ορογραφικής ανύψωσης και η ανασκαφή στο αλλουβιακό ριπίδιο είναι σχετικά εύκολη. 

Οι πρόγονοι μας φαίνεται ότι ακολούθησαν την διαδρομή των κύριων υδάτινων όγκων που προέρχονταν από την Οροσειρά του Σύμπετρου για να εντοπίσουν τα στοιχεία των υπογείων υδάτων. Μελέτησαν την βλάστηση και τις εποχιακές ροές. Στη συνέχεια, έκαναν ένα πηγάδι για να προσδιοριστεί η θέση του υδροφόρου ορίζοντα και να καθοριστεί εάν υπάρχει επαρκής ροή για να δικαιολογηθεί η κατασκευή. Οταν είδαν ότι  πληρούνταν  αυτές οι προϋποθέσεις, τότε κατασκεύασαν ένα ανθεκτικό όρυγμα.Ο εξοπλισμός τους ήταν λιτός: δοχεία και φτυάρια για εκσκαφές. Παρόλο που η μέθοδος κατασκευής ακούγεται απλή, η ιδέα δείχνει καλή και λεπτομερή κατανόηση της υπόγειας γεωλογίας . 

Η κλίση της περιοχής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην χωροθέτηση του έργου: πολύ ρηχή κλίση δεν αποδίδει ροή και πολύ απότομη μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική διάβρωση, γεγονός που συχνά προκαλεί κατάρρευση του κανάτ. Συχνά η λανθασμένη κατανόηση των συνθηκών του εδάφους οδηγεί σε καταστροφές, οι οποίες στην καλύτερη περίπτωση απαιτούν εκτεταμένη ανακατασκευή και στη χειρότερη περίπτωση είναι θανατηφόρα για τους τεχνίτες. 

Κανάτ πολύ μεγαλύτερα σε μήκος έχουν κατασκευαστεί στην Περσία, Τουρκία, Αραβία και σε άλλα μέρη.Η σήραγγα του Ευπαλίνου στη Σάμο διατρέχει ένα χλμ. μέσω ενός λόφου για την παροχή νερού στην πόλη του Πυθαγορείου. Χτίστηκε από τον Τύραννο Πολυκράτη γύρω στο 550 π.Χ. Ολόκληρη η παλιά πόλη του Παλέρμο στη Σικελία που αντιμετωπίζει τρομερά προβλήματα υδροδότησης ήταν εξοπλισμένη με ένα τεράστιο σύστημα κανάτ το οποίο χτίστηκε κατά την αραβική περίοδο [827-1072]. Η τεχνική του κανάτ ήταν πάντα μια ιδανική λύση επιβίωσης απέναντι σε ακραία κλιματικά φαινόμενα από τα αρχαία χρόνια.

Η ιδιαιτερότητα της Βουρίνας

Το κανάτ δεν πρέπει να συγχέεται με μια σήραγγα ροής νερού μιας πηγής ορεινής περιοχής. Παρόλο που και τα δύο έχουν ανασκαμμένες σήραγγες σχεδιασμένες να εκχυλίζουν το νερό με ροή βαρύτητας, υπάρχουν σημαντικές διαφορές. 

Πρώτον, το κανάτ ήταν πηγάδι που μετατράπηκε σε τεχνητή πηγή. Αντίθετα, η προέλευση της σήραγγας για την ροή πηγής ήταν η ανάπτυξη φυσικής πηγής για την ανανέωση ή την αύξηση της ροής μετά από ύφεση του υδροφόρου ορίζοντα. 

Δεύτερον, οι άξονες που είναι απαραίτητοι για την κατασκευή των κανάτ δεν είναι απαραίτητοι για τις σήραγγες ροής. Είναι πολύ συνηθισμένο να ξεκινά κανείς κάτω από τους πρόποδες των βουνών, όπου το νερό είναι πιο κοντά στην επιφάνεια. Από αυτή την πηγή, η σήραγγα του κανάτ προσκρούει απαλά προς τα κάτω, σιγά-σιγά συγκλίνει με την πιο απότομη κλίση της επιφάνειας της γης και το νερό τελικά εκρέει πάνω από το έδαφος όπου συναντώνται τα δύο επίπεδα.

 

Για να συνδεθεί μια κατοικημένη ή γεωργική περιοχή με έναν υδροφόρο ορίζοντα, τα κανάτ πρέπει συχνά να εκτείνονται για μεγάλες αποστάσεις. Ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει στην Βουρίνα.

Η ιδιαιτερότητα του αρχαίου κανάτ της Βουρίνας έγκειται στο γεγονός ότι απευθύνεται σε υδροδότηση γειτονικού ακμάζοντος οικισμού ή οικισμών [φτιάχτηκαν πριν από το Ασκληπιείο Κω] μέσα από μία φαινομενικά λιτή και όχι ιδιαίτερα μεγάλη κατασκευή. Η υπόγεια απορροή είναι ταχεία λόγω του καρστικού αναγλύφου και αποσκοπούσε σε διανομή νερού στους πρόποδες αρχικά του υψώματος μέσα από ένα μητρικό πηγάδι.

Ακριβώς το ίδιο επιτυγχάνεται και στο κανάτ του Αχτενιά που ίσως είναι ακόμη παλαιότερο τεχνικό έργο. Η ροή νερού ακόμη σήμερα συντεντρώνεται σε λιμνούλα που βρίσκεται ακριβώς πιο κάτω σε χαμηλότερο υψόμετρο. Επίσης ανάλογο κανάτ από ασβεστόλιθο υπάρχει στην γη των Καρίδων, στην πηγή του Αη Νικόλα, στο ύψωμα απέναντι από τον βιότοπο του Ψαλιδιού. 

Δεν είναι τα μόνα αρχαία υδρογεωλογικά έργα του νησιού. Αλλωστε, ο Ζαρράφτης αναφέρει πολλές πηγές μικρές που μοιάζουν με αυτές της Βουρίνας. Είναι βέβαιο ότι υπάρχουν και άλλα άγνωστα κανάτ στην Κω. Φαίνεται ότι ήταν μία διαδεδομένη τεχνική των αρχαίων Κώων που διήρκησε για όσα χρόνια αντιμετώπιζαν το φαινόμενο της μεγα-ξηρασίας. 

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Κώια-Ι.Ζαρράφτης

2.Τοπωνυμικά και ονοματικά της Ν.Κω-Μ.Σκανδαλίδης

3.Περί της εν τη νήσω Κω Βουρίνης Πηγής-Σ.Παντελίδης

4.Πληροφορίες από τον περιηγητή,Félix Marie Charles Texier [1802-1871]

5.Πληροφορίες από τον αρχαιολόγο L.Ross

6.Βικιπαίδεια

7.Υπουργείο Πολιτισμού, odysseus.culture.gr/

8.Παιδί της Ρέας


                                              ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Η Πηγή της Βουρίνας σε σκίτσο της Αθηνάς Ταρσούλη, 1947.

Η Βουρίνα στις πλαγιές της  μεσοζωικής Οροσειράς του Σύμπετρου.

Η λειτουργία του κανάτ .

Η πηγή του Ιπποκράτη[Βουρίνα] της Κω, κατά τον Σ.Παντελίδη.

Στο εσωτερικό του τεχνικού έργου της Βουρίνας.Το νερό της Βουρίνας, μέσα στο τεχνικό έργο, στις 14/9/2018 είχε χαμηλά επίπεδα ραδιενέργειας, και pH=8.21 στους 19,8 βαθμούς Κελσίου. 

Η αρχαία πηγή του Αχτενιά.

Η απαξιωμένη πηγή της Βουρίνας σήμερα.

Τα υπερχειλίζοντα νερά της αρχαίας πηγής του Αχτενιά δημιουργούν συχνά λιμνούλες και στάσιμα νερά.

Ξέτρεχοι δηλαδή τα βαθιά ρυάκια προς τον Πλατάνι[Κερμετέ] που ανέφερε ο Ζαρράφτης.

Πριν από 3000 χρόνια στο σημερινό Ιράν, κατασκευάστηκε ένας τύπος υπόγειου υδραγωγείου που ονομάζεται qanat για να μεταφέρει νερό σε μεγάλες αποστάσεις σε αγροκτήματα και χωριά που δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν χωρίς αυτό στα ζεστά ξηρά κλίματα. Οι τρύπες παρείχαν οξυγόνο στους εργάτες που έσκαψαν το υδραγωγείο με το χέρι για πολλά χλμ.Κάτι ανάλογο υπάρχει και στο Σύμπετρο της Κω, μικρότερο όμως χρονολογικά παλαιότερο, ένα εξαιρετικό παράδειγμα καινοτόμου επίλυσης προβλημάτων νερού που βοήθησε τις τοπικές κοινότητες να επιβιώσουν από τις μεγάλες ξηρασίες της Εποχής του Χαλκού. Φωτογραφία-A.Teimoury