Τα μυστικά του Όρμου της Ρίνας
Δεξιά της φωτογραφίας το διάσημο προϊστορικό σπήλαιο Δασκαλιό και
το εντυπωσιακό στενό στόμιο του φιόρδ από ιζηματογενείς βράχους της Ρίνας Καλύμνου.
το εντυπωσιακό στενό στόμιο του φιόρδ από ιζηματογενείς βράχους της Ρίνας Καλύμνου.
Στην ανατολική πλευρά της Καλύμνου, περίπου 11 χλμ. από την πρωτεύουσα συναντάται μία ξακουστή κοιλάδα για την εντυπωσιακή γεωμορφολογία, την προϊστορία και τα προϊόντα γης της.
Η μακρόστενη και βαθιά λωρίδα που λέγεται Βαθύς καταλήγει σε ένα βαθύ κόλπο όπου ξεπροβάλλει η Ρίνα. Ένα γραφικό λιμάνι με ασφαλές αγκυροβόλιο και μικρό καρνάγιο. Το Βαθύ σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 492 κατοίκους.
Στην ελληνική μυθολογία με το όνομα Ρήνη,γυναικείο υποκοριστικό της Ειρήνης, είναι γνωστή μία Νύμφη που ζευγάρωσε με τον αγγελιοφόρο των θεών Ερμή, και απέκτησαν τον Σάμωνα, ο οποίος μετανάστευσε από την Αρκαδία μαζί με τον Δάρδανο. Στην είσοδο του λιμανιού ο αρχαιολόγος L.Ross σημειώνει την ύπαρξη Νυμφαίου. Στο Βαθύ μάλλον βρισκόταν ο Ορκάτος, αρχαίος δήμος της Καλύμνου.
Ο Συμιακός παππους μου κάθε χειμώνα ενοικίαζε το τρεχαντήρι του, την Αγία Παρασκευή, σε Καλύμνιους που πουλούσαν σφουγγάρια, εμπορεύματα και εσπεριδοειδή στην Σάμο, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, Κρήτη, την Ν.Ιταλία έως και την Λιβύη.
Πάντα μου άρεσαν τα μανταρίνια της Ρίνας. Είναι από τα καλύτερα του αιγαιακού χώρου. Πως να μην είναι; Το καλό μανταρίνι θέλει υποτροπικό κλίμα, κατάλληλο έδαφος, και περιοχή που να σκιάζεται, κατά τις περιόδους που επικρατούν επιζήμιες θερμοκρασίες. Το κλίμα καθορίζει την ποιότητα των εσπεριδόκαρπων, ενώ το έδαφος και το νερό καθορίζουν την παραγωγικότητα της εσπεριδοφυτείας.
Το μυστικό των εξαιρετικών εσπεριδοειδών του Βαθιού κρύβεται στο υγρό έδαφος και στην προστατευόμενη από τους γύρω ορεινούς όγκους κοιλάδα που δουλεύει ως φυσικό θερμοκήπιο.
Ωστόσο τα εσπεριδοειδή φυτεύτηκαν σχετικά πρόσφατα στον Βαθύ. O αρχαιολόγος C.Newton το 1855 συνάντησε ελαιώνα και όχι περιβόλια. Η κοιλάδα πρέπει να είχε αμπέλια και συκιές. Αλλωστε δεν υπήρχαν πορτοκάλια κατά την αρχαιότητα στην χώρα μας. Τα μανταρίνια προέρχονται από την Νότια Κίνα ενώ τα πορτοκάλια έφτασαν νωρίτερα από τη Νοτιοανατολική Ασία.Η αρχική εισαγωγή τους είναι άγνωστη λόγω ελάχιστων αρχαιοβοτανικών δεδομένων.
Πως όμως δημιουργήθηκε η δεύτερη σε μέγεθος κοιλάδα της Καλύμνου;
Μέσα από μία φυσική διαδικασία που διήρκησε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και είναι ακόμη σε εξέλιξη. Από την δράση δύο άγνωστων ομάδων ρηγμάτων, το Ρήγμα Ρίνα 1 που είναι παλαιότερο και το Ρίνα 2 [δες χάρτη]. Το σύστημα ρηγμάτων ανύψωσε τους ορεινούς ογκους που περιβάλλουν το Βαθύ και ταυτόχρονα βύθισαν την κοιλάδα δημιουργώντας μία τάφρο που καλύφθηκε από χαλαρά προσχωσιγενή υλικά τα τελευταία 10.000 χρόνια. Πάνω σε αυτό το έδαφος φυτεύονται σήμερα τα δέντρα της εύφορης κοιλάδας.Πριν από 6.000 χρόνια στην περιοχή υπήρχε ένα εντυπωσιακό φιόρδ [παλαιοφιόρδ] που έφτανε σε μήκος περίπου 1,5 χλμ. από το τωρινό λιμάνι.
Αρκετοί ερευνητές έχουν αναφέρει το έλος στο Βαθύ και την πηγή στο Βουτσάνι ως υγρότοπους. Το έλος εντοπιζόταν κάποτε κοντά στο λιμάνι της Ρίνας . Η παραλία της ήταν κατάφυτη από βρούλλα και πικροδάφνες. Οι κάτοικοι φαίνεται ότι την απέφευγαν λόγω των λιμναζόντων υδάτων και της δυσάρεστης οσμής [Ρεΐσης ,1913]. Το έλος στην περιοχή παρατηρείται συχνά κατά το τέλος των υγρών περιόδων. Οφείλεται στην κοιλότητα της τεκτονικής τάφρου που συγκεντρωνει εύκολα όμβρια νερά. Κάποτε πρέπει να υπήρχε ένα εκτεταμένο έλος στο Βαθύ που όμως με τον χρόνο έχει υποβαθμιστεί στο μεγαλύτερο μέρος του και επανεμφανίζεται τμήμα του μόνο μετά τις έντονες υγρές περιόδους.
Η γεωλογική σύσταση των εδαφών του οικισμού αποτελείται από ασβεστολιθικές και δολομιτικές μάζες μεσοζωικής περιόδου, με ιζήματα της ολιγόκαινης περιόδου από την ομάδα του φλύσχη και από λεβαντίνια ιζήματα.
Εκτός από τα υλικά πρόσφατης ηλικίας ένα μέρος των εδαφών απαρτίζεται από πυροκλαστικά υλικά [πρώην τοξικά] που προήλθαν από την έκρηξη του υπερηφαιστείου της Κω πριν από 161.000 χρόνια. Τότε η Κάλυμνος και η Κως ήταν μία ενιαία γη, τμήμα της μικρασιατικής ηπείρου [δες χάρτη], όπου κατοικούσαν μεγάλα θηλαστικά και νεαντερτάλιοι.
Οι αρχαιότερες μαρτυρίες ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας στο νησί ανάγονται στη Νεολιθική εποχή και την εποχή του Χαλκού. Η παλαιογεωγραφία όμως υποδηλώνει ότι η περιοχή έχει κατοικηθεί πριν από την Νεολιθική.
Το εύφορο έδαφος, το κλειστό και ασφαλές λιμάνι επέτρεψαν την κατοίκηση της πριν ακόμη φτάσουν οι Κάρες το 1.100 π.Χ. Το 2.000 π.Χ οι Φοίνικες και οι Λέλεγες χρησιμοποιούν το Βαθύ ως διαμετακομιστικό κέντρο. Αλλωστε αρκετά από τα τοπωνύμια του όρμου πιθανόν είναι λελέγικης προέλευσης[Εμπολα, Στημένια κά].
Δυστυχώς, στην Κάλυμνο οι μόνες ανασκαφικές έρευνες που έχουν γίνει είναι του Βρετανού C.Newton [1854-55], του Ιταλού Maiuri[1922-23]και του Ιταλοεβραίου M.Segre[1937-38].Ομως ο Βαθύς έχει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά.
Στο Βαθύ έμαθα ότι γύρω στο 1935 πήγε να σκάψει κάποιος ονόματι Γ.Τσαγκάρης το χωράφι του και έπεσε μέσα σε ένα δωμάτιο με τοιχογραφίες όπως αυτές της Σαντορίνης [Ακρωτήρι].Επειδή φοβήθηκε έκλεισε τον λάκκο και έτσι η ιστορία ξεχάστηκε. Η τοποθεσία πρέπει να είναι κοντά στο νεκροταφείο εκεί όπου σταματάει το λεωφορείο σε μία πλατεία.
Επίσης μου διηγήθηκαν ότι τα παιδιά στον Βαθύ έβρισκαν πολλά αρχαία νομίσματα που τα έκαναν «σαιτιές».
Στη θέση Στημένια υπάρχουν ερείπια προϊστορικής Ακρόπολης και κτίσματα ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Στη θέση Μετόχι συναντώνται λείψανα ενός αρχαίου ναού και κοντά στο λιμάνι τα ερείπια ενός Πύργου κλασικής εποχής.Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του νησιού είναι το καστρομονάστηρο της Παναγιάς της Κυρά- Ψηλής, που βρίσκεται βόρεια της κοιλάδας. Επίσης έχουν αναφερθεί ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Αρχ.Μιχαήλ η οποία χτίστηκε με υπολείμματα αρχαίου ναού [Απόλλωνα;] που βρισκόταν στην ίδια θέση. Διαθέτει στρώματα ζωγραφικής του 13ου και τέλη του 14ου αιώνα.
Η Παναγιά Χωστή διαθέτει 3 τουλάχιστον στρώματα ζωγραφικής με το αρχαιότερο γύρω στο 1.000 και το νεότερο τέλη του 13ου αιώνα.
Το μεγαλύτερο μέρος από το κληροδότημα του όρμου έχει υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές από τα μέγιστα επεισόδια του Ρήγματος Κω. Τα επεισόδια του 411 π.Χ, 554 και 1493 προκάλεσαν τεράστιες ζημιές και το γεγονός αυτό οφείλεται στα χαλαρά εδάφη με κακές γεωτεχνικές συνθήκες που απαρτίζουν την κοιλάδα.
Ο σεισμός του 411 π.Χ από το κεντρικό τμήμα του Ρήγματος Κω προξένησε καταρρεύσεις σε αρχαία μνημεία της κοιλάδας.
Ο σεισμός του 554 μ.Χ με επίκεντρο λίγο έξω από την Χαλκήπετρα της Κω προκάλεσε τσουνάμι το οποίο πρέπει να έφτασε με μεγάλη σφοδρότητα στην Ρίνα, με ύψος τουλάχιστον 10-12μ. Το κύμα εισήλθε στην κοιλάδα σε βάθος περίπου 1200μ. και μετά οπισθοδρόμησε.
Δεν αποκλείεται κύμα του να εισήλθε στο σπήλαιο Δασκαλιό που βρίσκεται στη βόρεια είσοδο της απότομης βραχώδους πλευράς της Ρίνας, και σε ύψος 10-12μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Σήμερα η πρόσβαση στο σπήλαιο γίνεται μέσω κτιστών σκαλοπατιών, τα οποία κατασκευάστηκαν το 1922, προκειμένου να καταστεί δυνατή η ανασκαφή του εσωτερικού του. Το σπήλαιο έχει έναν κύριο χώρο 25 x 12μ., με ύψος περίπου 15μ.
Δεν το έχω επισκεφθεί όμως η κοιλότητα με αλμυρό νερό που έχει αναφερθεί εάν δεν οφείλεται στο τσουνάμι του Αγαθία τότε σχετίζεται με κάποιο ισχυρό κύμα καταιγίδας.
Το Δασκαλιό είναι καρστικό σπήλαιο. Προσεγγίζοντας το με το Google Earth, εκτιμώ ότι ήταν αρκετά μεγαλύτερο κατά το σχετικά πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν.Η έρευνα έφερε στο φως αξιόλογα ευρήματα [όστρακα, αγγεία, φιάλες κι ένας λίθινος πέλεκυς νεολιθικών χρόνων, πήλινοι εγχάρακτοι ασκοί Πρώϊμης Χαλκοκρατίας, θραύσματα μινωϊκών αγγείων Υστερομινωϊκής Ι Περιόδου, ένας δισκοειδής πήλινος Μεσομινωϊκός Ι-ΙΙ λύχνος, ένα χάλκινο ειδώλιο λατρευτή Νεονακτορικών Χρόνων και γραπτά όστρακα αγγείων Μυκηναϊκής Περιόδου] που μαρτυρούν την ανθρώπινη κατοίκηση του από τα τέλη της Νεολιθικής Εποχής μέχρι τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού κατά τους Μινωικούς και Γεωμετρικούς Χρόνους. Το σπήλαιο χρησιμοποιείται κατά την Παλαιοχριστιανική Περίοδο.
Το Δασκαλιό είναι ένα από τα σημαντικότερα κέντρα προϊστορικής κατοίκησης της Δωδεκανήσου,το γεγονός αυτό οφείλεται στην γεωμορφολογία του όρμου και την σπουδαία του θέση [γειτνίαση με την μικρασιατική ακτή].
Ο οικισμός στο Βαθύ επαναδραστηριοποιήθηκε τον 10ο αιώνα, μετά την ανέγερση του ναϋδρίου της Κοίμησης Θεοτόκου και του Αγίου Κηρύκου. Φαίνεται ότι μετά από χρόνια επανήλθε η περιοχή στην κανονικότητα της, όπως μαρτυρούν οι πολλοί τοιχογραφημένοι βυζαντινοί ναοί.
Ομως, το 1493 μ.Χ σεισμός τουλάχιστον 6.8 βαθμών προκαλεί εκ νέου καταστροφές στις βασιλικές και τις κατοικίες, λιγότερες και μικρότερες από τους δύο προηγούμενους καθώς το επίκεντρο βρισκόταν μακρύτερα, κοντά στην Κέφαλο της Κω.
Γεωδίφης
Πηγές:
2. Βικιπαίδεια
3. Ιστοσελίδα, Δήμου Καλύμνου
4.Γεωλογικός χάρτης Καλύμνου-ΙΓΜΕ
5.Η Κάλυμνα της ιστορίας- Γίωργης Ν. Κουκούλης
6.Αναγνωστήριο-Αι Μούσαι, mousai.gr/
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ/ΧΑΡΤΕΣ
Η ενιαία γη που φιλοξενούσε την Κω και την Κάλυμνο πριν από 161.000 χρόνια.
Αρχαία στο Βαθύ επι ιταλοκρατίας.
Ορμος της Ρίνας 6000 χρόνια πριν.
Η υπερέκρηξη πριν 161000 χρόνια. Πως τα πυροκλαστικά υλικά κινήθηκαν προς την Κάλυμνο.
Το Βαθύ την δεκαετία του 50.
Η εύφορη κοιλάδα σήμερα.
Το Δασκαλιό της Ρίνας, από τα σημαντικότερα σπήλαια της Δωδεκανήσου και όχι μόνο.
Σήμερα το μικρότερο σε μήκος φιόρδ της Ρίνας.