To «δύσκολο» κάστρο και το μεσαιωνικό τείχος της πόλης Κω
Στο λιμάνι της πέφτει σε καταιγίδα: «Το σκάφος ήταν γεμάτο με νερό. Δεν ήξερα πώς να κολυμπήσω, ένιωθα νεκρός. Όμως δεν το ήθελε ο Θεός, έρχεται ένας Σαρακηνός και με μεγάλη προσπάθεια με βγάζει από τη θάλασσα. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το γεγονός ότι γι 'αυτό και από πολλούς άλλους κινδύνους που έλαβαν χώρα πριν και μετά, οι τρίχες της γενειάδας και τα μαλλιά στο κεφάλι μου έγιναν πρόωρα λευκά».
Μετά την δραματική εμπειρία ο Martoni περνάει από την Κύπρο στη Ρόδο. Tον Φεβρουάριο βρίσκεται στην πόλη της Κω, εντυπωσιάζεται και ταυτόχρονα προβληματίζεται για το φρούριο, το αποκαλεί «difficile castrum» δηλαδή δύσκολο κάστρο.
Πράγματι, το κάστρο ήταν ένα πολύ δύσκολο τεχνικό έργο καθώς φτιάχτηκε σε έδαφος με κάκιστες γεωτεχνικές προδιαγραφές, σε μια μεγάλη βαλτώδη έκταση. Η ιστορία του Κάστρου [πίνακας,1840;] είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και παλαιότερη από ότι οι περισσότεροι πιστεύουν.
Τι ακριβώς υπήρχε στο Λιμάνι πριν φτάσουν οι Ιωαννίτες;
Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ο μάγιστρος Helion de Vilinneuve [1319-1346] για να ενισχύσει την ασφάλεια του νησιού φτιάχνει κάστρα και οχυρωματικά έργα μεταξύ των οποίων το Κάστρο της Νερατζιάς.
Η Κως πέρασε το 1315 στα χέρια των Ιπποτών του τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Ο αρχηγός τους Foulgie de Villaret [πέθανε το 1327] ονομάζει την Κω, Lango [ ίσως από το Lago που στα ιταλικά σημαίνει λίμνη] και Νερατζιά επειδή υπήρχαν πολλές πορτοκαλιές στο νησί[από το arrancia που σημαίνει πορτοκαλιά στα ιταλικά].
Το όνομα Νερατζιά χρησιμοποιείται μέχρι τέλη του 19ου αιώνα. Η ιπποτοκρατία θα διαρκέσει 208 χρόνια οπότε το νησί έπεσε στα χέρια του Σουλτάνου Σουλεϊμάν.
Το Κάστρο της Κω βρίσκεται ανατολικά από την είσοδο του λιμανιού της Kω. Ο Cristoforo Buondelmonti λέει: «στον αιγιαλό μητρόπολις η οποία λέγεται Αραγγέα και στο μέσο αυτής λίμνη νοσώδης ιδιαίτερα την άνοιξη. Εξω δε περί τα τείχη της πόλης αρράγγια πολλά ανθίζουν [κιτρία] και από τα οποία πήρε το όνομα της η πόλη».
Για τον Ζαρράφτη το Κάστρο κατασκευάστηκε από τους Ιππότες του Αγ.Ιωάννη γύρω στο 1316 μ.Χ [τέλη του 14ου αιώνα για άλλους]. Σε έγγραφο του Ιωαννίτικου Αρχείου της 25ης Οκτωβρίου 1358, αναφέρεται ότι οι ιππότες έκτισαν το κάστρο της Arangea, μάλλον έχει να κάνει με κάποια ανακαίνιση ή επισκευή του και όχι την εκ θεμελίων οικοδόμηση [αρχαιολόγος Η.Κόλλιας].
Το Κάστρο αποτελείται από δύο οχυρωματικούς περιβόλους, τον εσωτερικό και τον εξωτερικό. Περιηγητές λένε ότι ο παλαιότερος εσωτερικός περίβολος κτίστηκε όταν οι επιθέσεις του σουλτάνου Bαγιαζίτ Ι΄ άρχισαν να γίνονται εντονότερες. Τον 18ο και 19ο αιώνα το Κάστρο απαγορεύεται να το επισκεφτεί Ευρωπαίος.
Το υπέδαφος της περιοχής δεν έχει αλλάξει όλα αυτά τα χρόνια. Αποτελείται από παράκτιες αποθέσεις και φερτά υλικά [άμμο, χαλίκια και χώμα] από τους γύρω λόφους των τελευταίων 4.000 χρόνων. Το Κάστρο γειτνιάζει με το αρχαίο λιμάνι της πόλης του 4ου αιώνα π.Χ που λειτούργησε και τους ρωμαϊκούς χρόνους έως τον 4ο-6ο αιώνα μ.Χ.
Το αρχαίο λιμάνι βρισκόταν νοτιοδυτικά του Κάστρου, είχε σχήμα ημισέληνου και προστατευόταν νότια, δυτικά και ανατολικά από τείχη [δες χάρτη]. Κατά την εκσκαφή του απομακρύνθηκαν αμμοαργιλώδη που τοποθετήθηκαν δυτικά και ανατολικά από το σημερινό Δημαρχείο. Πάνω σε τεχνητές πλατφόρμες φτιάχτηκε το δυτικό τείχος του λιμανιού όσο και το ανατολικό το οποίο έμοιαζε σαν μία νησίδα. Για αυτό τον λόγο έχει αναφερθεί από πηγές ότι υπήρχε αρχαία ξέρα στην περιοχή. Εξάλλου οι γειτονικές ισοβαθείς της τοποθεσίας δεν συμφωνούν με αυτή την άποψη. Το λιμάνι καταστράφηκε τόσο από τους σεισμούς του 334, 469 όσο και το 554 μ.Χ . Για περίπου 8 αιώνες το λιμάνι έπεσε σε αχρηστία.
Όταν έφτασαν οι Ιωαννίτες βρήκαν ερείπια από το αρχαίο τείχος, τα δημόσια κτίρια, τις μεγάλες παλαιοβασιλικές, τις κατοικίες. Ενας ρημαγμένος τόπος ήταν το λιμάνι με την γύρω περιοχή. Το οθωμανικό νεκροταφείο, το τζαμί της Λότζιας, το Διοικητήριο κά, δεν υπήρχαν. Ο παράλιος χώρος ήταν κοντά στην Πύλη του Αγ.Νικολάου.
Αρχικά έφτιαξαν τον εσωτερικό περίβολο του Κάστρου που εφαπτόταν ή περνούσε κοντά από το ανατολικό αρχαίο τείχος της πόλης. Επίσης, επισκεύασαν προφυλακτικό βραχίονα εκεί όπου υπήρχαν ερείπια από το δυτικό τείχος του λιμανιού για να προστατεύσουν την κατασκευή από τις διεργασίες του Κεραμεικού Κόλπου. Μετά έφτιαξαν τον εξωτερικό περίβολο και την στενή λωρίδα της τάφρου νότια του Κάστρου, η οποία ήταν βαθιά γύρω στα 6 μ.και πλατιά 38μ.
Για περίπου 6 αιώνες το τεχνητό χαντάκι εμπόδιζε τους εχθρούς να πλησιάσουν το καμάρι της ιπποτικής πόλης. Το Κάστρο συνδεόταν με την ξηρά μέσω ξύλινης γέφυρας [γέφυρα λεωφόρου Φοινίκων]. Η τάφρος έκλεισε την οθωμανική περίοδο και πήρε την σημερινή μορφή μετά τις τεχνικές παρεμβάσεις των Ιταλών,πριν από τον σεισμό του 1933.
Πέτρες από τον Κόκκινο Γκρεμό;
Για την κατασκευή του Κάστρου οι Ιππότες χρειάζονται μεγάλες και πολλές πέτρες. Η αλλουβιακή πεδιάδα της Κω δεν τους βοηθάει. Χρησιμοποιούν αρχιτεκτονικά μέλη από αρχαία κτίρια της πόλης. Στην είσοδο του Κάστρου τοποθετούν γιρλάντες μαρμάρινες από το Θέατρο όπως και μέλη από τον βωμό του Διόνυσου. Επίσης κάνουν χρήση από πολλά αρχιτεκτονικά μέλη [κίονες, βάσεις, επιγραφές] από το Γυμνάσιο των Εφήβων, το Στάδιο, Ασκληπιείο, κά, όλα προερχόμενα από τα ερείπια της αρχαίας Κω.
Ωστόσο, το υλικό που έχουν στην διάθεση τους δεν είναι αρκετό.
Οι ιππότες εκτός από ανακυκλωμένες ντόπιες πέτρες χρησιμοποιούν πράσινο τόφφο και ροζ τραχυανδεσίτη με μεγάλους κρυστάλλους αστρίου από τα ηφαίστεια της Κεφάλου και της Αλικαρνασσού. Πέτρες από ιγκνιμβρίτη με φυσαλιδώδη υφή ακόμη σήμερα μας πληροφορεί πως το μάγμα ανέβηκε στην επιφάνεια, όταν μειωνόταν η πίεση του.
Θέλοντας να το ενδυναμώσουν και να αυξήσουν την αμυντική του ικανότητα, αναγκάζονται να χρησιμοποήσουν υλικά και από την απέναντι μικρασιατική ακτή. Μεταξύ αυτών μεταφέρονται σωροί πέτρες από το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ένα από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου.
Επιπλέον χρησιμοποιούν πορώδεις ασβεστόλιθους με απολιθωμένους οργανισμούς πλούσιους σε foraminifera [τρηματοφόρα] τα οποία προδίδουν την διαδρομή τους στον χρόνο. Φωτογραφίες που έλαβε ο Αντώνης Αβρίθης επισημαίνουν την ύπαρξη των τρηματοφόρων.
Οι Nummulites του Κάστρου είναι μονοκύτταροι οργανισμοί με διάμετρο μικρότερη από 1-2 εκ.Το κέλυφός τους έχει σχήμα ατρακτοειδές και αποτελείται από μία σπειροειδή αύλακα, διαιρεμένη σε θαλάμους με εγκάρσια διαφράγματα.
Περίπου 56-42 εκ.χρόνια πριν ζούσαν σε θάλασσες με βάθος 50-150μ σε αμμώδεις και ασβεστολιθικούς πυθμένες. Οι νουμουλίτες εξαφανίστηκαν απότομα πριν από 25 εκ.χρόνια και οι αιτίες που προκάλεσαν τον αφανισμό τους παραμένουν άγνωστες.
Από που προέρχονται οι νουμουλίτες της Νερατζιάς; Πιθανόν από ένα χώρο εξόρυξης, άγνωστο μέχρι σήμερα, που βρίσκεται ακριβώς πάνω από το λατομείο της Ζιάς. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Κόκκινος Γκρεμός είχε χρησιμοποιηθεί για εξόρυξη από τα αρχαία χρόνια και όχι πρόσφατα όπως νομίζαμε μέχρι σήμερα.
Τα μεσαιωνικά τείχη της πόλης
Μετά το Κάστρο, μεταξύ 1391-1395 μ.Χ, οι Ιωαννίτες φτιάχνουν τα τείχη της μεσαιωνικής πόλης πάλι με υλικά από τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Η περιτειχισμένη πόλη [citta murata] περιλαμβάνει την αρχαία Αγορά και την Συνοικία του Λιμανιού. Η Χώρα διέθετε 5 πύλες, από τις οποίες διασώζονται 2, εκείνη του Φόρου στη δυτική πλευρά του οχυρωμένου περιβόλου και άλλη μία στο νοτιοανατολικό άκρο της οχύρωσης.
Τμήματα από το τείχος λείπουν επειδή καταστράφηκαν από τους σεισμούς του 1493, 1863, και 1933. Ενα τμήμα του αποτελεί ανάχωμα που συγκρατεί την πλατεία Πλατάνου και το οθωμανικό νεκροταφείο.
Ο σεισμός του 1493 από το Ρήγμα Κω προκάλεσε καθίζηση στο λιμάνι και καταστροφή του νοτιοδυτικού τμήματος του Μεσαιωνικού Τείχους.Για τουλάχιστον 5 χρόνια το λιμάνι ήταν βυθισμένο σύμφωνα με τουρκικές πηγές. Το 1500, μία τάφρος κατασκευάστηκε νότια του σημερινού Διοικητηρίου με πλάτος 16μ. το οποίο κατα την Τουρκοκρατία έφτασε τα 6μ.
Ο Ζαρράφτης αναφέρει:«γύρω από την ΝΔ πλευρά του περιτοιχίσματος υπήρχε τάφρος βαθιά γύρω στα 4μ. και πλατιά 6μ. Ομως τα χρόνια πέρασαν και το 1878, την επιχωμάτωσαν και μετατράπηκε σε ευρεία οδό επί δημαρχίας του εραστού της παιδείας Δ.Κ.Πλατανίστα. Μετά έγινε δεντρόφυτη επί δημαρχίας του πλουσιωτάτου Αλ.Θυμανάκη. Επί του φιλοδόξου και φιλοπρώτου Γ.Δ.Ιωαννίδου έγινε το 1894 ομαλή, με πλάτος 6μ. με δεντρόφυτα ευρύχωρα πεζοδρόμια χωριζόμενα με αυλάκια, έφτανε προς ανατολικά μέχρι την είσοδο του Διοικητηρίου. Από εκεί προς δυτικά υπήρχε λιθόστρωτο χωρίς αυλάκια και πεζοδρόμια έως την Πύλη του Γυαλού [σημερινή Ακτή Μιαούλη] όπου προς βόρεια υπήρχαν μικρά παντοπωλεία με καφενεία και προς ανατολικά βρισκόταν το ευπρεπέστατο της νήσου καφφείον με 3 παραρτήματα που χρησίμευαν ως ξενοδοχεία [το συγκρότημα ήταν γνωστό ως Καζίνο και καταστράφηκε από τον σεισμό του 1933]. Προς βόρεια ήταν η προκυμαία και η αποβάθρα με μήκος 130μ. και πλάτος 4μ που χτίστηκε το 1893».
Μέσα στο μεσαιωνικό τείχος φτιάχτηκαν τουλάχιστον 11 εκκλησίες ,από τις οποίες οι τρεις [Αγ. Δημήτριος, η Παναγία του Φόρου και ο Αγ. Νικόλαος] καταστράφηκαν εντελώς μετά το σεισμό του 1933. Από τις υπόλοιπες έξι, ο Αγ. Γεώργιος ο Σιγοκρεβαττάς στέκει ημιερειπωμένος στο μέσον περίπου της νότιας πλευράς της Χώρας. Η Παναγία Κατεβατή διατηρείται στο μέσον περίπου του αρχαιολογικού χώρου.
Το Κάστρο βυθίζεται;
Το Κάστρο και το μεσαιωνικό τείχος έπαθαν μεγάλες ζημιές από τον σεισμό του 2017. Η καθίζηση, η ρευστοποίηση εδάφους, οι ρωγμές από τις δονήσεις έχουν φέρει το δύσκολο κάστρο πλέον σε οριακή κατάσταση.
Το «πανύψηλο» Κάστρο, όπως το είχε περιγράψει ο διάσημος Οθωμανός χαρτογράφος και ναύαρχος Πίρι Ρέις, χάνει σιγά σιγά το επιβλητικό ύψος του. Πράγματι εξακολουθεί να βυθίζεται κάποια χιλιοστά κάθε χρόνο. Από την κατασκευή μέχρι σήμερα πρέπει να έχει βυθιστεί τουλάχιστον 70 εκ.
Ο μεγάλος του όγκος πάνω σε χαλαρά,ασταθή εδάφη παρασύρεται προς τα κάτω. Η ετήσια φυσιολογική καθίζηση, η θαλάσσια διάβρωση και οι ισχυροί σεισμοί επιδράνε στις διεργασίες του βυθού που το περυτριγυρίζει.
Οι απώλειες ιζημάτων αυξάνουν την ενέργεια των κυμάτων. Η θάλασσα πλέον φτάνει ευκολότερα στα θεμέλια του και αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο για το δύσκολο κάστρο.
Σήμερα το Κάστρο μας υπενθυμίζει πόσο αμείλικτος είναι ο χρόνος και το παιχνίδι της μοίρας. Οι πέτρες του εκτός από την ανασφάλεια των Ιπποτών περιέχουν όνειρα, συλλογισμούς και χαμένες προσδοκίες του Μαυσώλου και της Αρτεμισίας, ενός ζευγαριού, που κάποτε ρύθμιζε τις τύχες των κατοίκων του Κεραμεικού. Επιπλέον κρύβουν πληροφορίες από την πρόσφατη ιστορία και την φυσική εξέλιξη του τόπου στο πέρασμα του γεωλογικού χρόνου.Τλικά που πραγματικά σε κάνουν να ταξιδέψεις και να ερωτευτείς ακόμη περισσότερο την ιστορία της Κω. Στις επάλξεις του Κάστρου πλέον δεν υπάρχουν ιππότες , που κάποτε με αγωνία προσπαθούσαν να διακρίνουν τα πανιά των επίδοξων, κατακτητών. Ομως, σε αυτό τον χώρο που χτίστηκε για να ξεκόψει τον μέσα κόσμο από τον έξω, οι ασάλευτοι ογκόλιθοι, σιωπηλοί και διαχρονικοί μάρτυρες ψιθυρίζουν μυστικά αιώνων.
Δεν είναι μόνο κάστρο.Είναι κάτι περισσότερο. Κάθε πέτρα του και μία ανείπωτη ιστορία. Πρόκειται για γεωαρχαιολογικό σπάνιο μνημείο και ανοιχτό ιστορικό μουσείο που δεν συναντάς εύκολα.Πρέπει να αποκατασταθεί και να λειτουργήσει το συντομότερο δυνατό.
Γεωδίφης
Πηγές
1.Κώια-Ι.Ζαρράφτης
2.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
3.Τοπωνυμικά και ονοματικά της νήσου Κω- Μ. Ε. Σκανδαλίδης
4.Travellers to Greece and Constantinople-J.P.A. van der Vin
5.Γεωλογικός Χάρτης Κω-ΙΓΜΕ
6.Η Μεσαιωνική πόλη της Κω-Η.Ε.Κόλλιας
7.Γεωστοχασμοί[e-book],2010
8.«ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΚΩ,2021»[Ψηφιακός γεωλογικός οδηγός/βιβλίο]
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Εκεί όπου η σιωπή συναντά την δύναμη, την αντίσταση, την επιβίωση, τον θρύλο και την λαογραφία. Το «δύσκολο» Κάστρο της Κω, δεκαετία ΄20.
Χάρτης με το Κάστρο[μωβ], το Αρχαίο[κίτρινο] και το Μεσαιωνικό τείχος[κυανό] της πόλης Κω.
Ο πρώτος χάρτης της Κω με το Κάστρο της Νεραντζιάς, περίπου του 1420.Η Lango [Κως] του Cristoforo Buondelmonti (περ. 1385 – περ. 1430) Ιταλού Φραγκισκανού ιερέα, περιηγητή και πρωτοπόρου στην προώθηση της γνώσης από πρώτο χέρι της Ελλάδας και των αρχαιοτήτων της σε όλο τον δυτικό κόσμο.
Το εσωτερικό του Κάστρου,1937[Αμερικάνικη Αρχαιολογική Υπηρεσία].
Η είσοδος προς το Κάστρο Νεραντζιά με τους δυο Οθωμανικούς πυργίσκους πριν τη διαμόρφωση από τους Ιταλούς της οδού Φοινίκων[Δ' Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δωδ/σου].
Τα λατομεία της Ζιάς .
Η πιθανή προέλευση των νουμουλιτοφόρων ασβεστόλιθων του Κάστρου;[φωτογραφία Μάνος Μαστρογιώργης].
Νουμουλιτοφόροι ασβεστόλιθοι του Κάστρου της Νερατζιάς[φωτογραφία-Α.Αβρίθης].
Οι Nummulites του Κάστρου [φωτογραφία- Α.Αβρίθης] .
Το Κάστρο της Κω επί Οθωμανοκρατίας.
Αεροφωτογραφία του 1928, με την περιτειχισμένη πόλη πριν την καταστροφή της από το σεισμό του 1933.
Κάστρο των Ιπποτών το 1950.
Στάση Ηλία Καπίρη[1979] .Ο νοτιοδυτικός προμαχώνας του μεσαιωνικού τείχους Del Carretto οικοδομήθηκε το 1500 μετά τον σεισμό του 1493.
Αέρια διαλυμένα στο λιωμένο πέτρωμα σχημάτισαν τις φυσαλίδες αερίου [τις κοιλότητες] μέσα σε αυτό. Όταν το πυροκλαστικό υλικό κρύωσε, ο βράχος στερεοποιήθηκε γύρω από τις φυσαλίδες αερίου και τις παγίδευσε μέσα, διατηρώντας τις ως τρύπες γεμάτες με αέριο που είναι ορατές ακόμη στους προμαχώνες.
Το οχυρό του Del Carreto ολοκληρώθηκε το 1514. Φτιάχτηκε, ως επί το πλείστον από ιγκνιμβρίτη ντόπιο και της Αλικαρνασσού [ από το Μαυσωλείο και όχι μόνο], γκρι και ιώδη ασβεστόλιθο, τερμέριο δακίτη και άλλους αρχαίους λίθους.Το Κάστρο έπαθε ζημιές από τον σεισμό του 1493, ωστόσο αποκαταστάθηκαν αργότερα.Επισκευές έκαναν και οι Ιταλοί μετά τον σεισμό του 1933. Η μεγάλη ρωγμή της φωτογραφίας δημιουργήθηκε από την σεισμική δόνηση του 2017.Αν δεν συντηρηθεί άμεσα ο επόμενος ισχυρός σεισμός ίσως είναι καθοριστικός για τον μεσαιωνικό προμαχώνα.Τα πέτρινα οικοδομήματα μετά από έναν δυνατό σεισμό θεωρούνται αδύναμα να ανταποκριθούν σε μελλοντικές δονήσεις.
Η περιτειχισμένη πόλη της Κω στις αρχές του 19ου αιώνα είχε δύο πύλες: μία δυτική, την Πύλη Φόρουμ που εξακολουθεί να υπάρχει και μία βορειοδυτική κοντά στην κεντρική είσοδο με το βοτσαλωτό του σημερινού διοικητηρίου.
Το τείχος από την μεσαιωνική πόλη της Κω , Ανατολικός τομέας. Μια άποψη ενός ρωμαϊκού κτιρίου που στη συνέχεια κατεδαφίστηκε, Ιούλιος 1936.
Το μεσαιωνικό τείχος λίγο μετά τον σεισμό του 2017.
Το Κάστρο τις πρώτες πρωινές ώρες μετά τον σεισμό 6.6 βαθμών που προκλήθηκε από το ενεργό Ρήγμα Bodrum, της ομάδας Gokova.
Εσωτερικός περίβολος του Κάστρου με Ιταλούς στρατιώτες, αρχές του προηγούμενου αιώνα. Φωτογραφία G.Gerola.
Από κοντινό πλάνο το Κάστρο των Ιπποτών με τα οθωμανικά κτίσματα, οι πύργοι της πρώιμης Λ.Φοινίκων και τμήμα από το οθωμανικό νεκροταφείο κοντά στη θάλασσα, αρχές του προηγούμενου αιώνα;
Η είσοδος του Κάστρου των Ιπποτών, αρχές του προηγούμενου αιώνα, με Ιταλούς στρατιώτες. Φωτογραφία G.Gerola.
Ο εσωτερικός περίβολος του Κάστρου των Ιπποτών με ιταλική σημαία, γύρω στο 1912. Φωτογραφία G.Gerola.
Η πόρτα του εσωτερικού περίβολου του Κάστρου ,το 1912.Φωτογραφία του G.Gerola.
Η Πύλη Carmadino, είσοδος του εσωτερικού Κάστρου των Ιπποτών γύρω στο 1927.
Το Κάστρο της Κω είναι ένα υπαίθριο μουσείο από μεσαιωνικά ,αρχαία και γεωλογικά εκθέματα. Δύσκολο να συναντήσεις κάτι ανάλογο. Κάθε πέτρα του έχει μια αποκλειστική ιστορία να αφηγηθεί από ηφαιστειακές εκρήξεις, απολιθωμένους οργανισμούς, σεισμούς, καταποντισμούς, αρχαίους ναούς, ασκληπιεία, στάδια, θέατρα, στοές, παλαιοβασιλικές, μαυσωλεία και ότι άλλο μπορείς να βαλεις στο μυαλό σου. Κάθε πέτρα του ένα μοναδικό φυσικό ή ιστορικό γεγονός. Φωτογραφία αρχές του προηγούμενου αιώνα, από τον G.Gerola.
Ιταλοί στρατιώτες στο Κάστρο των Ιπποτών, αρχές του προηγούμενου αιώνα, από τον G.Gerola.
Το εσωτερικό του Κάστρου των Ιπποτών, δεκαετία ΄30;
Το Κάστρο από την θάλασσα, γύρω στο 1937;
Ο ανατολικός λιμενοβραχίονας[με κίτρινο]από το αρχαίο αμυντικό τείχος της πόλης του 4ου αιώνα π.Χ, περνούσε από εδώ.
Η θέα από το Κάστρο σε κολάζ φωτογραφιών 2021-2012.
Τμήμα από τον εσωτερικό περίβολο του Κάστρου, επί ιταλοκρατίας.
Το Κάστρο γύρω στο 1936, σύμφωνα με την ιταλική γεωγραφική υπηρεσία, δεξιά ο Οθωμανικός Στρατώνας.
Το ανατολικό τμήμα του Κάστρου, δεκαετία 20;
Κάστρο των Ιπποτών της πόλης Κω , δεκαετία 20;
Το μεσαιωνικό τείχος στα Πιθαράκια της πόλης Κω , γύρω στο 1937;
Το βορειοανατολικό τμήμα του μεσαιωνικού τείχους πριν από τον σεισμό του ΄33.
Προμαχώνας Del Carretto, δεκαετία ΄20;
Σε κοντινό πλάνο ο Φονιάς στης μεσαιωνικής Πύλης του Φόρου[μ], δεκαετία του ΄20.
Το Κάστρο της Κω την δεκαετία του ΄20.
Κάστρο της Κω με τα βυζαντινά ερείπια σε πρώτο πλάνο, δεκαετία του ΄20.
Μία από τις 5 πύλες του μεσαιωνικού τείχους της Κω του 14ου αιώνα μ.Χ, του τοποτηρητή Schelelholz[1386-1412] και είσοδος στον οικισμό της Χώρας, χτυπημένη από τον σεισμό του 2017, πιο κλειστή και εγκαταλελειμμένη από ποτέ.
Οθωμανικός στρατώνας στο Κάστρο της Κω, σήμερα δεν υπάρχει. Φωτογραφία της δεκαετίας του ΄20.
Αρχές ιταλοκρατίας, αριστερά ένα τμήμα από το βόρειο μεσαιωνικό τείχος της πόλης όπου θα ανεγερθεί αργότερα το Διοικητήριο, το οθωμανικό νεκροταφείο και το Κάστρο της Κω με τα στρατιωτικά οθωμανικά κτίσματα που θα αφαιρεθούν από τον Amedeo Maiuri και τους συνεργάτες του.