Τι συνέβη στην Παναγιά Κατεβατή;
Φωτογραφία του 1927, πριν από τον μεγάλο σεισμό, από την συλλογή της οικογενείας Κουτσουράδη με την λαογράφο Περσεφόνη και τον αδελφό της Πραξιτέλη Μουζάκη στη πρώτη σειρά. Λήφθηκε στην αυλή του σχολείου που ήταν ακριβώς πάνω από την Παναγιά Κατεβατή.
Το εκκλησάκι συναντάται μέσα στην Αρχαία Αγορά της πόλης Κω. Σήμερα ανήκει στην Ενορία του Αγίου Νικολάου. Ονομάζεται και Παναγία Ελεούσα ή Χωστή ή του Κύκκου επειδή φέρεται να ανήκει στην γνωστή ομώνυμη μονή της Κύπρου- σύμφωνα με κώδικα της, του 18ου αιώνα.
Βρισκόταν χωμένο κάτω από την δυτική αυλή του προσεισμικού Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου για αυτό λέγεται Κατεβατή. Στο προσκυνητάρι του τωρινού Αγ.Νικολάου υπάρχει ασημένια εικόνα που προέρχεται από το ναύδριο η οποία φέρει την επιγραφή «Ιανουάριος 1853».
Σήμερα το ασβεστωμένο ναΰδριο διακρίνεται εύκολα από μακριά επειδή είναι υπερυψωμένο.Από βόρεια καταλαμβάνει την δεύτερη από τις 6 θολωτές αποθήκες ρωμαϊκής περιόδου.
Από πάνω της ο παλιός Μητροπολιτικός ναός του Αγ.Νικολάου πλέον δεν υφίσταται επειδή καταστράφηκε από τον σεισμό του 1933 .Κάτω από τα ρωμαϊκά κτίσματα είναι τα ερείπια της ελληνιστικής περιόδου.
Για να γίνει ορατό το καμαροσκέπαστο μονόχωρο ιερό, με την ημικυκλική αψίδα έπρεπε οι Ιταλοί αρχαιολόγοι να αφαιρέσουν αρκετούς εκατοντάδες τόνους από αμμοαργιλώδη υλικά και πέτρες που κάλυπταν τον χώρο της Αρχαίας Αγοράς.
Ελάχιστοι γνώριζαν την ύπαρξη της Παναγιάς καθώς η μόνη είσοδος γινόταν από τη μέση της καμάρας της στέγης .Εκεί υπήρχε το κυκλικό άνοιγμα που χρησιμοποιούσαν παιδιά του σχολείου και πιστοί για να κατεβαίνουν στον κρυφό ναό.
Το ιερό έγινε ευρέως γνωστό μόνο μετά την ανασκαφή/ανάδειξη του αρχαιολογικού υπαίθριου χώρου από τους Ιταλούς.Αργότερα απέκτησε την κεντρική είσοδο με τα σκαλιά που συναντάμε σήμερα.
Για τον ναό η Ελισάβετ Φωτοπούλου Νικολαίδου αναφέρει ότι υπάρχει τάφος από μάρμαρο και ότι θεωρείται ένα από τα παμπάλαια μοναστήρια της Χώρας.
Πριν λάβει τη σημερινή του μορφή ίσως είχε τα χαρακτηριστικά ενός σκοτεινού βαθύ χώρου.Μάλλον ήταν υπόγειο νεκροταφείο, μία τριγωνική κατακόμβη που φιλοξένησε για κάποιο χρονικό διάστημα οστεοθήκες χριστιανών συμπατριωτών μας.
Οι κατακόμβες συχνά χρησιμοποιούνταν από ανθρώπους κατώτερων κοινωνικών τάξεων που δεν μπορούσαν να αποκτήσουν γη για να ταφούν.Αρχικά πρέπει να λαξεύτηκε για να αφαιρεθεί αμμοαργιλώδες υλικό που κάλυπτε μία χοάνη. Η μετάβαση από το προαύλιο προς τον κάτω όροφο γινόταν με εσωτερική κλίμακα.Ήταν πολύ μικρός χώρος για να θεωρηθεί τόπος μυστικής σύναξης χριστιανών ή τόπος καταφυγής σε δύσκολες περιόδους.
Κατά πάσα πιθανότητα ήταν ένας τόπος ταφής και όχι λατρείας. Ίσως χρησιμοποιήθηκε πριν από τις αρχές του 19ου ή τέλη του 18ου αιώνα. Άλλωστε ο μεγάλος ναός του Αγίου Νικολάου, από κωακό μάρμαρο, ολοκληρώθηκε το 1862 στην Χώρα ενώ η εικόνα της Παναγιάς Ελεούσας είναι του 1853. Αρα ο περίβολος του προσεισμικού μητροπολιτικού ναού φτιάχτηκε πάνω από την Παναγιά Κατεβατή που προυπήρχε.
Σε ότι αφορά τα υλικά που έφτασαν σε ύψος τα 4-5 μέτρα από το σημερινό επίπεδο εδάφους, και τα οποία κάλυψαν τόσο τις αποθήκες όσο την χοάνη της Παναγιάς Κατεβατής, από την ρωμαϊκή έως την βυζαντινή περίοδο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η διαδικασία πλήρωσης δεν έγινε με συνήθεις και κανονικούς όρους.
Για να παρατηρηθούν υπό φυσιολογικές συνθήκες 5 πόντοι εδάφους σε ένα στρώμα χρειάζονται περίπου 1000 χρόνια. Όμως απέναντι μας έχουμε 4-5 μέτρα δηλαδή 400-500 εκατοστά σε ένα χρονικό διάστημα περίπου 1500 χρόνων.
Τι έγινε; Μόνο ένα ξαφνικό και τρομερό σε μέγεθος γεγονός μπορεί να τροφοδότησε τον χώρο μέ τόσο ίζημα.Την περίοδο αυτή συνέβησαν σημαντικά ακραία φυσικά γεγονότα όπως οι σεισμοί του 334 μ.Χ, 469, 554,1493, και 1863.
Ολα ήταν καταστροφικά και σπουδαία συμβάντα που άφησαν τα ίχνη τους στο νησί. Ομως από αυτά μόνο ένα ήταν σε θέση να μετακινήσει τόσο πολλά και χαώδη υλικά. Το τσουνάμι του Αγαθία του 554 μ.Χ.
«H θάλασσα σηκώθηκε σε μεγάλο ύψος και πλημμύρισε τα παραθαλάσσια οικήματα, καταστρέφοντας τα και πνίγοντας τους ανθρώπους, και το μέγεθος του κύματος ήταν τέτοιο πού όποιο κτίσμα δεν μπόρεσε να το καλύψει, το γκρέμισε στο έδαφος. Σχεδόν όλοι οι κάτοικοι της πόλης πέθαναν μαζικά. Σχεδόν όλη η πόλη της Κω είχε μετατραπεί σε έναν τεράστιο χωμάτινο σωρό, πάνω στον όποιο βρίσκονταν σκορπισμένα εδώ κι εκεί πέτρες, κομμάτια από κίονες και σπασμένα ξύλα» γράφει ο Αγαθίας Σχολαστικός στις Ιστορίες του.
Τι μπορεί να συνέβη; Το τσουνάμι κινούμενο με ταχύτητα περίπου 80 χλμ/ώρα έφτασε στις ακτές της πόλης 15-20 λεπτά μετά τον σεισμό 7+ βαθμών.Το σεισμικό συμβάν δημιουργήθηκε λίγο έξω από την Χαλκήπετρα από σπάσιμο του Ρήγματος Κω, προκαλώντας υποθαλάσσια κατολίσθηση. Το τρομερό γεγονός συνοδεύτηκε από ακολουθία κυμάτων που εισέβαλε στο νησί από τις χαμηλές αλλουβιακές πεδιάδες .Η κατάκλυση της ακτής της πόλης σύντομα επεκτάθηκε στην ενδοχώρα, καλύπτοντας μεγάλες εκτάσεις στεριάς με νερό και συντρίμμια.
Σε κάποια σημεία η είσοδος έγινε από ποτάμια όπως του Πλατύ Ποταμού και της Αναβολιάς. Τα κύματα ακολούθησαν τη χάραξη τους σκαρφαλώνοντας ακόμη ψηλότερα από το αναμενόμενο. Οι μαρτυρίες λένε ότι έφτασαν έως το Ασκληπιείο δηλαδή 3,5 χιλιόμετρα από την τωρινή ακτή. Πρέπει να είχαν ύψη από 5-35μ. κατά τόπους.
Μόλις τα κύματα πλησίασαν τους πρόποδες υψωμάτων άρχισαν να οπισθοδρομούν, λόγω βαρύτητας, παρασύροντας υλικό που κουβαλούσαν μαζί με ότι έβρισκαν κατά τη διάρκεια της κατηφορικής διαδρομής τους. Μετέφεραν χαλαρά αντικείμενα και ανθρώπους στη θάλασσα όταν υποχωρούσαν.
Στην πόλη εκεί όπου σήμερα είναι η οδός Μητροπόλεως, η Πλατεία Ανταγόρα, ο Αμυγδαλώνας κά, τα υλικά που έχουν καλύψει τα αρχαία ερείπια έχουν ίδια σύσταση, όμοια στρωματογραφική στήλη, θαλάσσια & χερσαία απολιθώματα και πάχος που κυμαίνεται από 3-5 μέτρα.
Δυστυχώς ορατή στρωματογραφική στήλη στην Αρχαία Αγορά δεν έχω στη διάθεση μου καθώς όλος αρχαιολογικός χώρος έχει πλέον περιφραχθεί με πέτρινους τοίχους αντιστήριξης. Όμως, δεν χωράει αμφιβολία ότι το ίδιο πρέπει να έγινε και στο νότιο τμήμα της Αρχαίας Αγοράς δηλαδή εκεί που βρίσκονται οι ρωμαϊκές αποθήκες μαζί με την Παναγιά Κατεβατή.
Μετά την άνοδο το νερό κατέβηκε και επανήλθε στην θάλασσα όμως οι παχύρευστες λασποροές έμειναν ψηλότερα από την τωρινή ακτή, ιδίως εκεί όπου υπήρχαν εμπόδια, καλύπτοντας και σκεπάζοντας για πάντα τα ρωμαϊκά και πρωτοβυζαντινά κτίσματα τα οποία προηγουμένως είχαν καταρρεύσει από τον πανίσχυρο σεισμό.Το αποτέλεσμα από τότε ήταν να αυξηθεί σημαντικά το επίπεδο της πόλης.Πάνω τους αργότερα φτιάχτηκαν τα μεσοβυζαντινά κτίσματα ,το μεσαιωνικό τείχος της πόλης και τα κτίρια της οθωμανικής περιόδου.
Δεν ήταν πρώτη φορά που συνέβη κάτι τέτοιο, όμως η τόσο βαθιά ακολουθία στρωμάτων υπό μορφή συσκευασίας, που αντικρίζουμε σήμερα κάτω από το έδαφος αν μη τι άλλο μαρτυράει το απίστευτο σε δυναμική και μέγεθος συμβάν του 6ου αιώνα μ.Χ.
Τέλος, οφείλω να υπενθυμίσω άλλη μια φορά ότι η έρευνα πάντα είναι μία ημιτελής εργασία.Οι καλύτερες ιστορίες μπορεί να προέλθουν από ένα μικρό και άγνωστο τόπο. Αυτό είναι που την καθιστά τόσο ενδιαφέρουσα και διασκεδαστική.Όμως ποτέ δεν τελειώνει, πάντοτε είναι ανοιχτή σε νέες θεωρήσεις και ανατροπές.
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πανεπιστημιακό καθηγητή Αχιλλέα Κουτσουράδη για τις πολύτιμες και ακριβείς πληροφορίες του. Όπως, επίσης για την πράγματι εξαιρετική οικογενειακή φωτογραφία που μοιράστηκε μαζί μας η οποία στάθηκε το κύριο ερέθισμα για να διερευνηθεί σε βάθος η ιστορία και το γεωπεριβάλλον ενός από τους πιο αινιγματικούς και γριφώδεις ναούς του νοτιοανατολικού Αιγαίου.
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Καθηγητής Θεολογίας, Θεόφιλος Μουζουράκης και καθηγητής ΑΠΘ, Αχιλλέας Κουτσουράδης
2.Ιερά Μητρόπολις Κώου και Νισύρου παρελθόν και παρόν-Ανδρέας Χατζημιχαήλ
3.Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
4.Παλιές Φωτογραφίες της Κω/ΦΒ
5. Κώια-Ιακ.Ζαρράφτη
Το εσωτερικό της Παναγίας Κατεβατής, πάνω το κυκλικό άνοιγμα που χρησιμοποιείτο για να κατεβαίνουν τα παιδιά και οι πιστοί.
Το δάπεδο πάνω από το εκκλησάκι της Παναγιάς Κατεβατής που βρισκόταν στον περίβολο του προσεισμικού μητροπολιτικού ναού του Aγίου Nικολάου.
Αριστερά το παρεκκλήσι της Παναγιάς της Κατεβατής δίπλα στην Παλιά Μητρόπολη.
Το βάθος της ανασκαφής των Ιταλών και το δάπεδο[κόκκινο χρώμα] με το άνοιγμα[μπλε χρώμα] του προσεισμικού ναού του Αγ.Νικολάου.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Αρχαία Αγορά της Κω κατά τη ρωμαϊκή περίοδο.
Η αρχαία Αγορά της Κω σε ταχυδρομική κάρτα.
Τι συνέβη στην Παναγιά Κατεβατή;
Ασημένια εικόνα της Παναγίας Ελεούσας από το προσκυνητάρι του Αγ.Νικολάου που προέρχεται από το ναΰδριο της Παναγιάς της Κατεβατής και φέρει την επιγραφή «Ιανουάριος 1853».O ναός ήταν αφιερωμένος στην Παναγία του Kύκκου και ήταν μετόχι της Mονής του Kύκκου στην Kύπρο.
Μητροπολιτικός Ναός του Αγ.Νικολάου μετά τον σεισμό του 1933.
Είσοδος στον ναό της Παναγιάς Κατεβατής.
Σπάνια φωτογραφία με τις 8 μαρμάρινες κολώνες του Αγ. Νικολάου της Χώρας κατά την διάρκεια της ανασκαφής του 1936 από τους Ιταλούς. Η Παναγιά Κατεβατή ακόμη δεν έχει αποκαλυφθεί ενώ μόλις που φαίνονται οι Ρωμαϊκές αποθήκες!
Το εικονοστάσι και το εσωτερικό της Παναγιάς Κατεβατής της μεσαιωνικής Χώρας Κω μετά από τη φωτιά που προκάλεσε μεγάλες ζημιές στο ναύδριο. Πάνω το κυκλικό άνοιγμα από όπου κατέβαιναν τα παιδιά και οι πιστοί από την αυλή του σχολείου που βρισκόταν από πάνω, σε μία πρώην ρωμαϊκή αποθήκη, μετέπειτα κατακόμβη, που σκεπάστηκε από τα υλικά του τρομερού τσουνάμι του Αγαθία, το 554 μ.Χ.
Αρχαία Αγορά,2009.