Το ρήγμα του Ασκληπιείου της Κω

To διασημότερο μνημείο της Κω δεν ήταν πάντα ένας χώρος αφιερωμένος στον Ασκληπιό. Αν ανατρέξουμε πίσω στο χρόνο, θα παρατηρήσουμε ότι οι ρίζες της ιατρικής όπως βέβαια και πολλά άλλα πράγματα της αρχαιότητας, ανάγονται στους μύθους. Πολλοί θεοί του Ολύμπου, και όχι μόνο ο Ασκληπιός ασχολήθηκαν με τη θεραπεία των ασθενειών. Η περιοχή του Ασκληπιείου ήταν τόπος λατρείας του θεραπευτή δαίμονα Παιήονα και του Απόλλωνα, πριν μπει στις καρδιές των Κώων, ο Ασκληπιός. Ο Απόλλωνας ήταν κύριος του ιερού άλσους των κυπαρισσιών και έφερε την επωνυμία Κυπαρίσσιος και για το λόγο αυτό οι Κώοι προστάτευαν το άλσος με ιερό νόμο. Ιστορικοί αναφέρουν ότι στο χώρο λατρεύονταν και άλλοι θεοί των Κώων, όπως ο Απόλλων Κάρνειος, ο Ζευς Πατρώος, ο Ζευς Μηχανεύς, ο Ζευς Ικέσιος, η Αθηνά Φατρία και οι Μοίρες. Συμφώνα με αναφορές του Παυσανία, από παλιά το άλσος ήταν ένας χώρος ιερός, όπου δεν επιτρεπόταν ούτε φόνος ούτε γέννα.

Όμως τα εδάφη πάνω στα οποία ιδρύονταν οι αρχαίοι ναοί δεν ήταν τυχαία. Το χώμα, πάνω στο οποίο κατασκευάζονταν τα κτίρια, είχε ειδική σημασία που σχετιζόταν με τη λατρεία του θεού στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός. Επιπλέον, το έδαφος έπρεπε να συνδέει το ναό με τη μυθολογία η οποία είχε αναπτυχθεί γύρω από την πρώτη θεότητα που λατρευόταν στην περιοχή. Ναοί αφιερωμένοι στην Άρτεμη και στον Απόλλωνα ανεγείρονταν σε κυνηγετικές περιοχές. Ιερά της Ήρας και του Ερμή ιδρύονταν πάνω σε αργιλώδη εδάφη, όπου τα χώματα είναι πλούσια και κατάλληλα για την εκτροφή βοοειδών.

Εκτός από τα εδάφη πολλές φορές και τα καλά διατηρημένα απολιθώματα στην ύπαιθρο έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην επιλογή ενός χώρου ως ιερού. Στις αυλές των ιερών τόσο του Απόλλωνα, όσο της Άρτεμης και του Ασκληπιού της Επιδαύρου βρέθηκαν καλά διατηρημένα απολιθώματα αμμωνίτη που δημιουργούσαν το σχήμα φιδιού και υπενθύμιζαν στους πιστούς ότι η ίαση θα επιτυγχανόταν κατά τη διάρκεια της «εγκοίμησης» από το θεό μεταμορφωμένο σε φίδι.

Η περιοχή του Ασκληπιείου της Κω παρουσιάζει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία, αν την εξετάσουμε γεωλογικά. Ανηφορίζοντας από το οροπέδιο στο μονοπάτι που οδηγεί στην κορυφή του άλσους, συναντά κανείς τους μαργαϊκούς ασβεστόλιθους και τραβερτίνους, τα χαρακτηριστικότερα πετρώματα της περιοχής. Ο τραβερτίνης θεωρείται από τα πιο μυστηριώδη γεωλογικά πετρώματα του πλανήτη μας, αφού δεν μπορεί καταταχτεί σε κανένα γνωστό πετρογραφικό σύστημα. Παρότι πρόκειται για μια μορφή ασβεστόλιθου, διαθέτει ορισμένες ιδιότητες που το διαφοροποιούν. Ο τραβερτίνης είναι ανθρακικό πέτρωμα, με ανοιχτό, καστανοκίτρινο χρώμα και χαρακτηριστική πορώδη υφή. Το ανθρακικό ασβέστιό του αποτίθεται γύρω από φυτικά μέρη, τα οποία μετά την αποσύνθεσή τους απομακρύνονται και αφήνουν τους πόρους στο πέτρωμα. Για να δημιουργηθεί πρέπει να υπάρχουν νερά γεωθερμικών πηγών και ποτάμια ή λίμνες γύρω από ανόργανο ή οργανικό υλικό και κυρίως φύλλα και κλαδιά.

Πριν από 6 εκατομμύρια χρόνια, τα πετρώματα αυτά, όταν ακόμη η Κως δεν υπήρχε ως νησί, βρίσκονταν θαμμένα κάτω από άλλα πετρώματα σε μια παλιά, μεγάλη λίμνη. Στο φυσικό τοπίο εκείνης της εποχής νερά πηγών και αέρια ανέρχονταν προς την επιφάνεια διαμέσου μικρών σχισμών του υπεδάφους. Τα νερά ανέβλυζαν προς την επιφάνεια διαπερνώντας βαθιά στρώματα ασβεστόλιθου. Ωστόσο, το ανάγλυφο της περιοχής διέσχιζε και ένα ενεργό σεισμογόνο ρήγμα, που αποδείκνυε τη γεωλογική ανησυχία της. Αυτό το ρήγμα εξακολουθεί να βρίσκεται πολύ κοντά στο υψηλότερο άνδηρο του Ασκληπιείου και να διέρχεται μέσα από το άλσος και πιθανόν να διασταυρώνεται με ένα άλλο, που περνά από την περιοχή του Αγίου Βασιλείου, δημιουργώντας ένα σύστημα ρηγμάτων το οποίο είναι υπεύθυνο για τη διαμόρφωση όλης της περιοχής.

Το ρήγμα του Ασκληπιείου συνδέεται όχι μόνο με σεισμούς, αλλά και με τα άφθονα νερά των πηγών κυρίως της Βουρίνας. Το νερά κατέδυαν σε μεγάλο βάθος, θερμαίνονταν και στη συνέχεια ανέβλυζαν από το έδαφος εμπλουτισμένα με μεταλλικά άλατα και αέρια. Αυτό πρέπει να γινόταν για πολλές εκατοντάδες χρόνια.

Η αρχική τοποθεσία του Ασκληπιείου ίσως να επιλέχθηκε πέραν των άλλων και για το αεριογόνο ρήγμα που βρίσκεται εκεί. Είναι πολύ πιθανό, πολύ πριν τον 11ο αιώνα π.Χ, να ιδρύθηκε ως μαντικός χώρος.  Το ιερό άλσος βρίσκεται πάνω σε γεωλογικό υπόβαθρο, το οποίο κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους πρέπει να ήταν πιο ενεργό απ’ ότι σήμερα. Τα νερά της περιοχής συνδέονταν και τότε με τη δράση αυτού του ρήγματος. Χωρίς αυτό το νερό που ήταν απαραίτητο στον τελετουργικό καθαρμό δεν θα ήταν δυνατό να λειτουργήσει ένας τέτοιος χώρος.  Η ύπαρξη νερού ήταν βασική προϋπόθεση για την ίδρυση ενός Ασκληπιείου. Η άμεση τροφοδοσία σε νερό από πηγές ήταν επίσης βασικό χαρακτηριστικό κάθε Ασκληπιείου. Ο Πλούταρχος ανέφερε ότι τα Ασκληπιεία ιδρύονταν «εν τόποις καθαροίς και υψηλοίς». Η ιαματική δράση του νερού και η χρήση του στους καθαρμούς εξηγεί αυτήν την απαρέγκλιτη προϋπόθεση. Πρόκειται για προδιαγραφές, οι οποίες τηρούνται μόνο σε ενεργά γεωλογικά μέρη και ένα από αυτά είναι ο χώρος του Ασκληπιείου της Κω.

Αναφορές του Στράβωνα βοήθησαν επιστημονικές ομάδες να ανακαλύψουν ότι αναδυόμενα αέρια εκλύονταν από πολλούς ναούς του Απόλλωνα στη Μικρά Ασία. Στην Ιεράπολη της Φρυγίας, το σημερινό Παμούκαλε, ο ναός του Απόλλωνα είχε σκοπίμως κτιστεί πάνω από ένα ρήγμα, απ’ όπου αναδύονταν τοξικά αέρια. Ο ναός της Ιεραπόλεως δε λειτουργούσε ως μαντείο, άλλοι όμως ναοί του Απόλλωνα στη Μικρά Ασία λειτουργούσαν ως μαντεία και ήταν χτισμένοι πάνω από ενεργές πηγές, όπως στην Κλάριο στον κόλπο της Εφέσου και στα Δίδυμα (χερσόνησος Μιλήτου). Κάποια σχέση υπήρχε μεταξύ ναών, κυρίως του Απόλλωνα και των γεωλογικά ενεργών περιοχών.

Όμως, το Ασκληπιείο της Κω πιθανόν να χωροθετήθηκε σαν μαντικός χώρος πολύ πριν γίνει λατρευτικό ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα και προτού γίνει εστία πολιτισμού. Φαίνεται ότι ο χώρος κατά τους προ-μυκηναϊκούς χρόνους ήταν ήδη γεωλογικά ενεργός. Γι’ αυτό το λόγο προτιμήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους πρώτους κατοίκους του νησιού. Μόνο ένας τέτοιος χώρος μπορούσε να βοηθήσει τους μάντεις της εποχής να επιβάλλουν  αυτό τον τόπο ως ιερό. Ερχόμενοι οι Δωριείς στο νησί ασπάστηκαν το χώρο, τον μετέτρεψαν από μαντικό σε λατρευτικό και σιγά σιγά τον καθιέρωσαν στους μεταγενέστερους κάτοικους του νησιού. Μετέπειτα εξελίχτηκε σε ένα χώρο ιατρικό-θεραπευτικό, μέχρι να σβήσει οριστικά από τις μνήμες μας μετά την επικράτηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Ο χώρος εξακολούθησε να λειτουργεί μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, όμως εγκαταλείφθηκε μετά τους σεισμούς του 469 μ.Χ και κυρίως αυτόν του 554 μ.Χ που έδωσε τη χαριστική βολή στο ιερό οικοδόμημα, καταπλακώνοντάς το, κάτω από προσχώσεις γης για πολλά χρόνια. Σήμερα το ιερό άλσος καλύπτεται με κυπαρίσσια, ενώ στον αρχαιολογικό χώρο του Ασκληπιείου υπάρχουν μόνο ερείπια, από τραβερτίνη και ασβεστόλιθο της περιοχής, ενώ ο ιγκνιμβρίτης προέρχεται από την Κέφαλο. Ήταν κτισμένο όπως όλα τα άλλα σε προνομιούχα φυσική θέση. Όμως, ορισμένες φορές δε φτάνει μόνο το φυσικό τοπίο ενός χώρου για να είναι ένα μέρος μοναδικό.  Η ιδιαιτερότητα του Ασκληπιείου της Κω οφείλεται στο ότι εκεί, η ιατρική, η θρησκεία, η μαντική, η μυθολογία συναντώνται με τη φύση και τη γεωλογία, επαληθεύοντας για μια ακόμη φορά ότι οι σχέσεις τους είναι στενότερες από ότι πιστεύαμε.

Γεωδίφης

Πηγή-Γεωστοχασμοί ,2010