H διαχρονικότητα του Ιπποκρατισμού

Ο Ιπποκράτης ο πατέρας της ιατρικής, επηρέασε την ιατρική σκέψη πάνω από είκοσι αιώνες. Το έργο του πολλές φορές θαυμάστηκε, άλλοτε κατηγορήθηκε και πολλές φορές παρεξηγήθηκε. Παρόλα αυτά από την πρώτη του εμφάνιση τον 5ο π.Χ. αιώνα μέχρι και τον 19ο αιώνα υπήρξε το σημείο αναφοράς για την ιατρική σε ανατολή και δύση.

Από τους χρόνους της κλασικής εποχής ως την Ελληνιστική εποχή, τα συγγράμματα του Ιπποκράτη θα μελετηθούν και θα γίνει γνωστό το έργο της σχολής της Κω. Ο Πλάτωνας  θα αναφερθεί στον Ιπποκράτη με εκτίμηση για την τέχνη του. Στον Πρωταγόρα που γράφτηκε γύρω στα 430 π.Χ, καθώς και στο Φαίδρο, θα ομολογήσει την ιδιότητα του Ιπποκράτη ως γιατρού Ασκληπιάδη και δάσκαλου της ιατρικής από την Κω.

Μετά από 40 χρόνια ο Αριστοτέλης με τη σειρά του θα αναφερθεί στον «Πολιτικό» στον Ιπποκράτη και θα τον αναφέρει ως μεγάλο άνδρα, όχι για το ύψος του αλλά για την τέχνη του.

Στη συνέχεια κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή έγινε ξακουστός με τα υπομνήματα που γράφτηκαν στα έργα του από διάφορους μελετητές του και από τα ειδικά λεξικά που εκδόθηκαν με τα οποία οι συντάκτες τους επιχειρούσαν να ερμηνεύσουν τις ιπποκρατικές λέξεις που συναντούσαν στα έργα του.

Δύο ήταν τα μεγάλα ιατρικά κέντρα στην Ελληνιστική περίοδο. Η Αλεξάνδρεια και η Πέργαμος. Στην Αλεξάνδρεια εργάστηκε ο μεγαλύτερος γιατρός της εποχής ο Ηρόφιλος ο οποίος υπήρξε μαθητής του Κώου ανατόμου Πραξαγόρα. Και οι δύο αυτές πόλεις διατήρησαν σημαντικές βιβλιοθήκες. Στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας έγινε η συγκέντρωση των έργων του Ιπποκράτη και σίγουρα οι γιατροί από τον περίγυρο του Ηρόφιλου θα έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο για την πραγματοποίηση του έργου.

Αργότερα, κατά την Ρωμαϊκή εποχή, ο Ιπποκράτης εξακολούθησε να κατέχει την πρώτη θέση και να θεωρείται ως αυθεντία στο χώρο της ιατρικής. Ο Κικέρων συγκρίνει την προσφορά του με εκείνη του θεού Ασκληπιού.

Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή θα συνταχθεί το πρώτο γλωσσάρι, το οποίο και έχει διασωθεί, από τον Ερωτιανό, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Νέρωνα. Το ξέρουμε αυτό γιατί το λεξικό ήταν αφιερωμένο στον προσωπικό γιατρό του αυτοκράτορα, τον Ανδρόμαχο.

Αυτή την εποχή θα γίνουν οι δύο πρώτες εκδόσεις του Ιπποκρατικού έργου, η πρώτη από τον Αρτεμίδωρο Καπίτωνα και η δεύτερη από τον Διοσκορίδη. Και τα δύο αυτά έργα έχουν χαθεί. Τα αναφέρει όμως ένα αιώνα αργότερα ο Γαληνός ο οποίος τα χρησιμοποιούσε υποβάλλοντας τα σε κριτική.

Τον 1ο μ.Χ. αιώνα, έχουμε τις πρώτες εργασίες σχετικές με την ιστορία της ιατρικής. Ο εγκυκλοπαιδιστής Κέλσος, σύγχρονος του Τιβέριου, στο έργο του De medecina, αναφέρεται στην ιατρική που πρωτοεμφανίστηκε στον Τρωικό πόλεμο με τους γιατρούς Μαχάωνα και Ποδαλείριο, οι οποίοι ήταν γιατροί ειδικευμένοι στη θεραπεία των πληγών. Ακολουθεί μια σκοτεινή νύχτα που φτάνει μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο πρώτος γιατρός που εμφανίζεται με τις θαυμαστές του γνώσεις είναι ο Ιπποκράτης που με το συγγραφικό του ταλέντο, κατάφερε να ξεχωρίσει την ιατρική από τη φιλοσοφία, και να βάλει τις βάσεις της επιστημονικής ιατρικής, αποσπώντας την από την θρησκευτική προκατάληψη.

Ένας άλλος Ρωμαίος γιατρός ο Σκριβώνιος Λάργο αναφέρει στον πρόλογο της πραγματείας του Compositiones ότι: «Ο Ιπποκράτης είναι ο ιδρυτής του επαγγέλματος μας».

Τον ίδιο αιώνα ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο όταν ο Βεζούβιος εξεράγει το 79 μ.Χ., έγραψε μια ιστορία της ιατρικής και αναφέρει ότι ο Ιπποκράτη κατέχει την πρώτη θέση στην επιστήμη αυτή:

« Η ιατρική όντας ήδη περίλαμπρη κατά τη διάρκεια του πολέμου της Τροίας, εποχή όπου η παράδοση ήταν πολύ περισσότερο βέβαιη, περιοριζόταν εντούτοις στη θεραπεία των τραυμάτων. Η συνέχεια της ιστορίας της, πράγμα αρκετά εκπληκτικό, εξαφανίζεται στη σκοτεινή νύχτα μέχρι και τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Αυτή η τέχνη, επανήλθε στο φως από τον Ιπποκράτη, γεννημένο στο νησί της Κω, ένα από τα ενδοξότερα νησιά, από τα πλέον κραταιά και επί πλέον αφιερωμένο στον Ασκληπιό.

Από τα σπλάχνα της εμπειρικής σχολής, από τον 3ο αιώνα π.Χ, ένας Ηροφίλιος γιατρός, ο Φιλίνος ο Κώος, είχε γράψει ένα λεξικό στον Ιπποκράτη στο οποίο κριτίκαρε τις ερμηνείες ενός άλλου μαθητή του Ηρόφιλου, του Βακχείου του Ταναγραίου.

Ένας άλλος γραμματικός από την Κω, ο Ξενόκριτος αφιέρωσε ορισμένες απ’ τις εργασίες του στην εξέταση του Ιπποκρατικού έργου.

Οι Ηροφίλιοι συνέχισαν τη μελέτη και τον σχολιασμό των Ιπποκρατικών κειμένων. Μερικοί απ’ αυτούς είναι ο Ζήνων, ο Καλλίμαχος, και ο Ηρακλείδης από την Ερυθραία.

Ένας άλλος γιατρός του 1ου μ.Χ, αιώνα, ο Αρεταίος ο Καππαδόκης, που ανοίκε στην πνευματική σχολή, χρησιμοποίησε με μεγάλη σύνεση το έργο του Ιπποκράτη στην έκθεση του για τη θεραπεία των οξέων νοσημάτων και των χρόνιων νόσων.

Όμως εκείνος που συνεισέφερε στη διάδοση του Ιπποκρατισμού, μακριά από τις αντιθέσεις των διαφόρων σχολών, ήταν ο Γαληνός, (2ος αιώνας μ.Χ.), ο οποίος μέσα στο μεγάλο έργο του δεν σταμάτησε να αναφέρεται στο όνομα του μεγάλου δασκάλου του Ιπποκράτη του Κώου.

Ο Ιπποκράτης πια αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς των καλλιεργημένων ανθρώπων. Ο Πλούταρχος θα τον αναφέρει συνέχεια στα έργα του, ενώ ο Κοϊντιλιανός θαυμάζει την τιμιότητα του Ιπποκράτη ο οποίος στο «Επιδιμιών», V27, παραδέχεται ότι έκανε λάθος σε μια θεραπεία τραυματισμού κάποιου Αυτόνομου από τον ΄Ομιλο που πέθανε εξ’ αιτίας του, όμως αναφέρει το λάθος του για να το αποφεύγουν οι μαθητές του.

Τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. η φήμη του Ιπποκράτη ξεπερνά τα σύνορα του Ελληνικού κόσμου. Στην Κωστάντζα της Ρουμανίας βρέθηκε από τον αρχαιολόγο Desjardins μια επιτύμβια πλάκα στην οποία υπήρχε ένα επίγραμμα:

«Εάν κάποιος θέλει να γνωρίσει, μετά τη μοίρα μου, τη ζωή μου, ποιος ήμουν, τι έκανα, και το όνομα της πατρίδας μου, αυτή εδώ η πέτρα θα του το δείξει, Η πατρίδα μου είναι η μητρόπολη του Εύξεινου Πόντου, ένδοξη πόλη του Ήρωα Τόμη με το δυνατό ακόντιο. Το όνομα μου ήταν Κλαδαίος. Καθοδηγήθηκα στην τέχνη του θείου δασκάλου Ιπποκράτη. Μήνυμα για την αιωνιότητα».

Η πλάκα βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Βουκουρεστίου και δείχνει με πόσο σεβασμό ένας γιατρός από την αποικία της Μιλήτου την Τόμη ανέφερε τον Ιπποκράτη.

Ο Ιπποκράτης αναφέρεται «θείος» και στο έργο του Απολλωνίου του Κητιέα.

Μια άλλη επιτύμβια επιγραφή της ίδια εποχής που βρέθηκε στην Πέργαμο στον τάφο του γιατρού Φιλάδελφου, αναφέρει τον Ιπποκράτη, «παλαιό».

 ΓΑΛΗΝΟΣ

Τον 2ο  αιώνα, η φήμη του Ιπποκράτη βρίσκεται στα πιο υψηλά επίπεδα. Ο γιατρός που συνέβαλε τα μέγιστα για τη φήμη αυτή ήταν ο Γαληνός ο Περγαμινός. Το όνομα του Ιπποκράτη αναφέρεται στα έργα του Γαληνού 2.500 φορές.

Ο Γαληνός γεννήθηκε στην Πέργαμο, μια πόλη από τις πιο πλούσιες της Μικράς Ασίας με μια βιβλιοθήκη που συναγωνιζόταν τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Είχε το Ασκληπιείο της, τόπο λατρείας αλλά και τόπο που συγκέντρωνε πολλούς αρρώστους και γιατρούς.

Ο Γαληνός εκτός τις σπουδές που παρακολούθησε στη γενέτειρα του, γνώρισε όλα τα μεγάλα ιατρικά κέντρα του αρχαίου κόσμου. Κατέληξε στην Αλεξάνδρεια όπου τελειοποίησε τις ιατρικές του σπουδές και δύο φορές ταξίδεψε στη Ρώμη όπου έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Στο βιβλίο του «Ότι ο άριστος ιατρός και φιλόσοφος» προβάλει το παράπονό του ότι οι γιατροί της εποχής του, ενώ στα λόγια εγκομιάζουν τον Ιπποκράτη, στην πράξη αποφεύγουν να μιμηθούν το παράδειγμα του. Και δεν αναφέρεται στην ιατρική τους κατάρτηση όσο στο ότι είναι ευάλωτοι στην απληστία και στην ερωτική ακολασία και ζητά από το γιατρό να είναι ηθικός και φιλοσοφημένος, αν θέλει να ονομάζεται μαθητής του Ιπποκράτη.

Ο Γαληνός δεν περιορίστηκε μόνο στο να εξάρει την προσωπικότητα του Ιπποκράτη του οποίου καυχιόταν ότι ήταν μαθητής, αλλά απάντησε και στις κριτικές που ορισμένοι γιατροί τόλμησαν να απευθύνουν στον τιμημένο δάσκαλο. Όμως αυτό που αποτέλεσε την κορωνίδα του έργου του Περγαμινού γιατρού ήταν τα πολλά υπομνήματα στις Ιπποκρατικές γραμματείες, καθώς και ένα ειδικό λεξικό των σπανίων λέξεων που χρησιμοποιήθηκαν από τον Ιπποκράτη.

Για τα υπομνήματα του Γαληνού στις Ιπποκρατικές πραγματείες υπάρχει μια θαυμαστή ιστορία για το πως επιβίωσαν τα υπομνήματα αυτά. Το μεγαλύτερος τους μέρος διασώθηκε στην Ελληνική γλώσσα ή σε αραβικές μεταφράσεις. Πάντως ο Γαληνός ήταν αυτός που συνέβαλε τα μέγιστα στη διάδοση του Ιπποκρατισμού.

 ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ

Μετά το Γαληνό, τα έργα της ιατρικής παίρνουν τη μορφή εγκυκλοπαιδειών και μέσα από τις εγκυκλοπαίδειες αυτές ανιχνεύουμε την πορεία του Ιπποκρατισμού. Από εκείνη την εποχή το όνομα του Γαληνού θα συνδεθεί με το όνομα του Ιπποκράτη, όμως ο Ιπποκράτης θα παραμείνει ο κατ’ εξοχήν γιατρός.

Στα πρωτοχριστιανικά χρόνια ο Άγιος Ιερώνυμος, στο «Κατά Ιωάννου του Ιεροσολυμίτου» κεφ. 38, αναφέρεται στον Ιπποκράτη και τον ονομάζει «πνευματικό». Εξιστορώντας μια θεολογική έριδα, αναφέρεται σε ένα ιερέα, τον Ισίδωρο, τον οποίο ονομάζει «Ιπποκράτη των Χριστιανών».

Ο Ορειβάσιος, (4ος αιώνας) ο οποίος υπήρξε προσωπικός γιατρός και μεγάλος φίλος του αυτοκράτορα Ιουλιανού συγκέντρωσε κατά διαταγή του Ιουλιανού τα κείμενα των πιο μεγάλων γιατρών της αρχαιότητας. Το κριτήριο επιλογής των κειμένων ήταν ο βαθμός Iπποκρατισμού του καθ’ ενός. Έτσι έχουμε την αρχαιότερη ιατρική εγκυκλοπαίδεια που την αποτελούσαν εβδομήντα βιβλία από τα οποία σήμερα σώζεται μόνο το ένα τρίτο.

Η δεύτερη εγκυκλοπαίδεια χρονολογικά ήταν αυτή του Αέτιου του Αμιδηνού (6ος αιώνας), που καταγόταν από την Μεσοποταμία και έζησε τα χρόνια του Ιουστινιανού.

Η εγκυκλοπαίδεια του είναι μικρότερη  από αυτήν του Ορειβάσιου και περιλαμβάνει 16 βιβλία.

Ένας σύγχρονος του Αέτιου, ο Αλεξανδρινός γιατρός Τραλλιανός, παραπέμπει στον Ιπποκράτη 16 φορές, στο έργο του «Θεραπευτική» και σε δύο άλλα του βιβλία «Περί πυρετού» και «Περί οφθαλμών» αποκαλεί τον Ιπποκράτη «Θείον» όπως και δύο άλλοι σύγχρονοι του γιατροί, ο Ερασίστρατος και ο Ασκληπιάδης.

Ο Αγαθίας την ίδια εποχή γράφει ένα σατιρικό επίγραμμα που σώθηκε στην Παλατινή Ανθολογία στο οποίο εκθειαζει την λαμπρότητα του Ιπποκράτη.

Κατά τον 6ο και 7ο αιώνα κάνουν την εμφάνιση τους διάφοροι υπομνηματιστές στις Ιπποκρατικές πραγματείες, όπως ο Παλλάδιος τον 6ο αιώνα, ο Ιωάννης Αλεξανδρέας τον 7ο αιώνα, ενώ τον 9ο αιώνα ο Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος χαρακτηρίζει τον Ιπποκράτη ως τον Προμηθέα της Ιατρικής.

Μια τρίτη εγκυκλοπαίδεια εμφανίζεται κατά τα τέλη του 7ου αιώνα από τον Παύλο τον Αιγινήτη. Περιλαμβάνει επτά βιβλία και είναι πιο συνοπτική και από αυτή του Ορειβάσιου και από αυτήν του Αέτιου. Ο Παύλος Αιγινήτης εκτιμούσε τον Ιπποκράτη ιδίως για το ότι είχε γράψει σε σχέση με τη χειρουργική.

 Η  ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΗ  ΙΑΤΡΙΚΗ  ΣΤΟΥΣ  ΑΡΑΒΕΣ

Όταν οι Άραβες το 642 κατάλαβαν την πόλη της Αλεξάνδρειας η ιατρική της σχολή έσβησε. Όμως η ελληνική παράδοση του Ιπποκρατισμού δεν διακόπηκε ποτέ από την πόλη. Ένας Άραβας γιατρός ο Αλής ιμπι Ριντουάν, που ζούσε στο Κάϊρο κατά τον 11ο αιώνα, πήρε από ένα Χριστιανό συνάδελφό του πενήντα πέντε βιβλία του Ιπποκράτη γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. Θα τα μεταφράσει στα αραβικά και αυτή η αλεξανδρινή κληρονομιά θα περάσει αργότερα στη δύση μέσω των αραβικών και συνέχεια των λατινικών μεταφράσεων.

Οι μεταφράσεις αυτές έπαιξαν ένα σπουδαίο ρόλο στη διάδοση του Ιπποκρατισμού. Τα  συγγράμματα του Ιπποκράτη χρησιμοποιήθηκαν από τους πρακτικούς γιατρούς στη δύση είτε αυτούσια στην Ελληνική, για όσους γνώριζαν τη γλώσσα, είτε μεταφρασμένα στα λατινικά. Έτσι κατά τον 5ο και 6ο αιώνα για πρώτη φορά κάνουν την εμφάνιση τους λατινικές μεταφράσεις πολλών έργων του Ιπποκράτη στην Ιταλία και ιδιαίτερα στη Ραβένα που ήταν τότε έδρα της βυζαντινής εξαρχίας από το 568 ως το 752.

Κατά τα βυζαντινά χρόνια η ιατρική του Ιπποκράτη θα αποτελέσει τη βάση της τότε ιατρικής, καθώς και κατά το Μεσαίωνα στη Αραβία. Η πρώτη ιατρική σχολή των Αράβων την εποχή του προφήτη Μωάμεθ ονομάζεται Ιπποκρατική. Από αυτήν βγαίνουν οι πρώτοι Άραβες γιατροί οι οποίοι αργότερα συναγωνίζονται για τη διάδοση της Ελληνικής σοφίας.

 Οι Άραβες γιατροί κατόρθωσαν ένα πολύ σημαντικό έργο. Παρόλο που δεν παρήγαγαν κάτι το εποικοδομητικό πάνω στην Ελληνική ιατρική την οποία παρέλαβαν από τους Βυζαντινούς, κατάφεραν να την διατηρήσουν με τις μεταφράσεις των έργων του Ιπποκράτη και του Γαληνού και το πιο σπουδαίο να την διαδώσουν μέσω της Ισπανίας στην πνευματικά συγχυσμένη Ευρώπη του Μεσαίωνα.

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΔΙΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ