Gibare ή Ζηπάρι
Η Gibare ή Kibare λέγεται ότι ερωτεύτηκε παθιασμένα ένα χριστιανόπουλο που εργαζόταν στην διάνοιξη του πηγαδιού. Ομως, ο έρωτας δεν κράτησε πολύ καθώς έγινε αντιληπτή από τον αδελφό της ο οποίος την σκότωσε μαζί με τον εραστή της[Ν.Ζάρακας].
Για τον συνοικισμό βόρεια του Ασφενδιού, το γνωστό σε όλους μας «Ζηπάρι» ο Μ.Σκανδαλίδης αναφέρει ότι λεγόταν Τσιπάρι στις αρχές του αιώνα και πρόκειται για αρσενικό προσωπωνύμιο πιθανόν από το kibar [ευγενής, περήφανος] που έγινε Κιμπάρης, Τσιμπάρης.
Βέβαια, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η ιστορία του οικισμού με την πολύ εύφορη γη ξεκίνησε σχετικά πρόσφατα. Ομως, δεν έχουν έτσι τα πράγματα.
Η γεωλογία ως αδιάψευστος μάρτυρας κάθε περιοχής μας αφηγείται την συναρπαστική ιστορία του μικρού τόπου στο πέρασμα των αιώνων.
Η γη της Gibare ή του Ζηπαριού αν προτιμάτε, πριν από 10000 χρόνια αποτελεί ένα σπουδαίο διαπόριο κέντρο μεταξύ Κω, Ψερίμου και Καλύμνου.
Πριν από 6000 χρόνια η άνοδος της στάθμης της θάλασσας βυθίζει την τεκτονική τάφρο κάτω από την θάλασσα. Το αποτέλεσμα ήταν τα πρώτα γνωστά ίχνη κατοίκησης να παρατηρηθούν ψηλότερα, 5000 χρόνια πριν.
Ένας σημαντικός οικισμός υπήρχε στην περιοχή πριν από τον 5ο αιώνα π.Χ.
Ο Ζαρράφτης στα Κώια[περίπου 1920] του αναφέρει: «Αφού ο κεντρικός δρόμος περάσει το γεφύρι του Αγίου Παύλου πάντα με δυτική κατεύθυνση φτάνει σε άλλο μικρό γεφύρι όπου και η τοποθεσία Ζηπάρι. Εδώ υπάρχουν λίγα καφενεία και ένας φούρνος. Η τοποθεσία είναι κατάλληλη να κατοικηθεί και όντως ήταν κατοικημένη. Εκεί βρισκόταν ο Δήμος Φυξιωτών όπως φαίνεται από τις επιγραφές και ο οποίος προεκτεινόταν μέχρι του Τθελλή και τις γύρω περιοχές του. Πρέπει να είχε πληθυσμό μέχρι 20.000 που μετοίκησε από τις αρχαίες Φύξες εξαιτίας σεισμών που συνέβησαν επί Αντωνίνου του Ευσεβή [Πίου] και την φροντίδα του οποίου δημιουργήθηκε ο οικισμός αυτός. Ο οικισμός αυξήθηκε και προεκτάθηκε προς τα παράλια όπου βρέθηκαν και αρκετές επιγραφές, εκεί φτιάχτηκαν φρούρια του ιππικού τα ερείπια των οποίων είναι στις Βωκολιές. Ο ποταμός Ζηπάρης με την εύφορη κοιλάδα ανεβαίνει μέχρι τον Αη Γιώργη του Μπέη, σχηματίζεται από 3 χειμάρους [Πωριού, Κηπιού και διπλού από το Τσακάλη και Μονάγρι] και χύνεται στην παραλία της Πήλας».Ωστόσο ο Ιάκωβος Ζαρράφτης τις πολύτιμες πληροφορίες που μας δίνει αφορούν την ελληνιστική περίοδο του οικισμού.
Όμως, οι αρχαίες κατοικίες [ίσως και εργαστήρια μαρμάρου] είναι αρκετά παλαιότερες, πρέπει να έπαθαν σημαντικές ζημιές από τον μέγιστο σεισμό του 411 π.Χ.
Τα χρόνια περνάνε και η κανονικότητα επανέρχεται.Ιδρύεται πάλι ένας εύρωστος οικισμός μετά τον 3ο αιώνα π.Χ που δοκιμάζεται το 139 μ.Χ από σεισμό ενδιάμεσου βάθους ο οποίος εκδηλώθηκε νότια της Ρόδου. Πρόκειται για το ίδιο σεισμικό γεγονός που κατέστρεψε την Αλάσαρνα και προκάλεσε μεγάλες ζημιές από τη Ρόδο έως το Αγαθονήσι.
Την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο υπήρχαν αγροτικές κατοικίες ενώ δεν είναι γνωστό αν το υδραγωγείο του Λινοπότι έφτανε ως τον οικισμό.
Τα πρώτα χρόνια της βυζαντινής περιόδου ιδρύονται οι σημαντικές βασιλικές του Αγ.Παύλου και του Καππαμά γύρω από το πλούσιο σε νερά Ρ.Ζηπάρι. Όμως το 554 μ.Χ ο οικισμός ξανακαστρέφεται από τον υπερμέγιστο του Κεραμεικού. Αυτή τη φορά το τρομερό τσουνάμι του Αγαθία ίσως έφτασε έως τον ναό του Καππαμά και κατά την επιστροφή του καλύπτει με ιζήματα όλο τον οικισμό. Από τότε χάνονται τα ίχνη του μέχρι την στιγμή που οι Ιταλοί φέρνουν στο φως ερείπια και ψηφιδωτά από τις παλαιοβασιλικές κατά τη δεκαετία του ΄40.
Φαίνεται ότι από τον 6ο αιώνα μ.Χ έως την ιπποτική περίοδο ο οικισμός παρήκμασε. Άρχισε να παίρνει τα πάνω του μετά τον μέγιστο σεισμό του 1493 πάλι με αγροτικές κατοικίες. Μετά τον 15ο αιώνα διαδραματίζεται η ιστορία της Gibare. Το αρχαίο όνομα της περιοχής παραμένει άγνωστο.
Μετά το 1969 εφαρμόζεται το σχέδιο του Ζηπαριού σύμφωνα με τον λαογράφο Π.Σβουρένο:«Από την αρχή φαινόταν το πράγμα, χτίζονταν κακόγουστα σπίτια σε αντίθεση με το γραφικό Ασφενδιού. Ενα ασφενδιανό παραλόι λέει ότι όταν χτίζεις το σπίτι σου να σεβαστείς τον γείτονα σου. Το κακό έγινε από την αρχή. Του άξιζε καλύτερη τύχη. Μετά τον σεισμό του 1933 άρχισε να αποκτά κάποια σημασία το χωριό.Ο χωματόδρομος περνούσε μέσα από το χωριό. Από τις δύο πλευρές υπήρχαν συκαμιές[μουριές]. Πάνω στον δρόμο υπήρχε μία συστάδα από σπίτια, μεταξύ αυτών και του μεγάλου γαιοκτήμονα Νίκου Παρθενιάδη.Τα πρώτα μαγαζιά ήταν γραφικά.Μετά το ΄50 άρχισαν να μένουν μόνιμα στον οικισμό οι κάτοικοι. Μετά το ΄60 υπήρχαν πολλά σπιτάκια».
Ο οικισμός με τα φερτά και ιδιαίτερα χαλαρά εδάφη, σχετικά πρόσφατης ηλικίας, είχε λιγοστά πέτρινα οικήματα κατά την διάρκεια του σεισμού του 1933.
Τη δεκαετία του 1980, με την τουριστική ανάπτυξη της Κω εμφανίζονται οι πρώτες πολυκατοικίες και πολυάριθμα μαγαζιά γύρω από τον κεντρικό επαρχιακό δρόμο που ενώνει τα χωριά με τη μεγαλύτερη πόλη του νησιού.
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
2. Δάμος ο Κώιων, 2021
3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης
5. Αρχείο L.Morricone/saia
6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ ΦΒ
7. dikaios.net/ Μάνος Μαστρογιώργης
7. Αχιλλέας Κουτσουράδης, καθηγητής ΑΠΘ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Παλαιοβασιλική Αγ.Παύλου, στο Ζηπάρι επί ιταλοκρατίας
Ψηφιδωτό από την Βασιλική Καπαμά στο Ζηπάρι.Βρέθηκε το 1936 από τους Ιταλούς αρχαιολόγους, πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική, όμοια με αυτήν του Aγ. Παύλου όμως μικρότερη σε μέγεθος.Ο ναός χρονολογείται τον 5ο - 6ο αιώνα μ.Χ. Καταστράφηκε από τον σεισμό του 554 μ.Χ από το Ρήγμα Κω .Σήμερα βρίσκεται σε υψόμετρο 51μ, απέχει 0,68χλμ. από την Βασιλική του Αγ.Παύλου.
Παλαιοβασιλική του Καπαμά, Ζηπάρι- ψηφιδωτό σε σχέδιο του Ιταλού Ερμή Balducci. Από dikaiosnet.
Το Ρ.Καπ(π)αμάς με τα ερείπια της παλιάς βασιλικής αποτελεί τμήμα του μεγαλύτερου Ρ.Ζηπάρι.
Χάρτης με τα τοπωνύμια του Ζηπαριού.
«Πριν 5 χρόνια όταν έφτιαχναν το αποχετευτικό στο Ζηπάρι βρήκαν αρχαία»,λέει ο φίλος Χάρης Ρείσης που μου κοινοποίησε τις φωτογραφίες. Ισως πρόκειται για αρχαία πρωτοβυζαντινής περιόδου!
Το μεγάλο πέτρινο γεφύρι στο Ζηπάρι ,βγαίνοντας από το χωριό με κατεύθυνση προς Δυσμάς(προς τα άλλα χωριά),κατασκευάστηκε από τον συμπατριώτη μας Σπύρο Αντωνίου Γρυπάρη,γνωστότερο ως Μαστροσπύρο. Στα έργα του ανήκει ακόμη το κτήριο της παλιάς Μητρόπολης στη οδό Ιπποκράτους και ο μεγάλος μώλος(Σκάλα),μπροστά από το Διοικητήριο.Ως προς το τελευταίο,στους χάρτες του αγγλικού Ναυαρχείου του 1838 και λίγο αργότερα του γαλλικού Ναυτικού του 1863,σημειώνεται η ύπαρξη του με τον όρο : SKala=landing place,Debarcadere),με μικρότερο τότε φυσικά μήκος.Ο Σπύρος Γρυπάρης ήλθε ως πρόσφυγας στη Κω,από τα Σφακιά της Κρήτης με την έκρηξη της επανάστασης του 1866, παντρεύτηκε την Κώα Ευφροσύνη Χατζηνικόλογλου και εργάστηκε μέχρι τον θάνατο του ως εργολάβος οικοδομών και δημοσίων έργων.
«ὁ δᾶμος ὁ Φυξιωτᾶν τὸ σᾶμα Ἀπολλοφάνι Καπίτωνος καὶ Ἐλπίδι Ἑκαταίου τιμᾶς καὶ μνάμας χάριν». Επιγραφή που βρέθηκε στην νότια πλευρά του Ζιπαριού σε βωμό κυλινδρικό με βουκράνια και γιρλάντες, ρωμαϊκής περιόδου. Δημοσιεύθηκε από του Paton -Hicks,1891.
Το Ζηπάρι σε ουράνιο τόξο, φωτογραφία του Δημήτρη Φανάρα, Δεκέμβριος 2023.
Στην εξοχή του Ζιπαριού κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας.