Πως σώθηκε μέρος από τον προϊστορικό θησαυρό της πόλης Κω;

«Ο καλύτερος προφήτης του μέλλοντος είναι το παρελθόν»,George Gordon Byron [1788-1824] ένας από τους μεγαλύτερους Βρετανούς ποιητές.

Οι Ιταλοί ερευνητές μετά τον σεισμό του 1933 βρήκαν σπουδαία και ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα. Κάποια από αυτά σήμερα υπάρχουν όμως το μεγαλύτερο μέρος από ότι φαίνεται χάθηκε.

Πως σώθηκε την εποχή του πολέμου μέρος του προϊστορικού θησαυρού της πόλης Κω από τον L.Morricone και τους συνεργάτες του;

Ο Morricone σε έκθεση του που δημοσίευσε αργότερα αναφέρει τα εξής:«Το υλικό, σχεδόν όλο από κεραμικό, που ανακτήθηκε μεταξύ 1935 και 1943 στις ανασκαφές, ήταν εντυπωσιακό, αλλά η ζημιά ήταν πολύ σοβαρή και η καταστροφή την οποία υπέστη λόγω των περιστάσεων του πολέμου ήταν ανεπανόρθωτη. 

Όπως αναφέρθηκε, τα ευρήματα κατατέθηκαν σταδιακά σε δωμάτια του Antiquarium of Coo, ενώ αναμέναμε το νέο Μουσείο, το οποίο βρισκόταν στο Κάστρο των Ιπποτών του Αγ.Ιωάννη. Σε μια σειρά από θολωτές οθωμανικές αποθήκες που χτίστηκαν δίπλα στην είσοδο της ΝΑ ράμπας του εξωτερικού περιβόλου μεταφέρθηκαν τα κεραμικά. 

Το καλοκαίρι του 1940, ο κ. Vittorio Toti, χειριστής του Opificio delle Pietre Dure στη Φλωρεντία, δημιούργησε ένα εργαστήριο αποκατάστασης, εγκατεστημένο σε ένα μεγάλο θολωτό δωμάτιο από την ιπποτική περίοδο. Η δραστηριότητα αποκατάστασης ήταν αμέσως πολύ έντονη: επανασυναρμολογήθηκαν και ολοκληρώθηκαν πρώτα τα αγγεία από τους τάφους [τόσο του Ελαιώνα και της Λαγκάδας όσο και των Σεράγειων και άλλων περιοχών] και στη συνέχεια τα αγγεία και θραύσματα των διαφόρων στρωμάτων των ανασκαφών. 

Τη νύχτα της 17ης Φεβρουαρίου 1941, κατά τη διάρκεια μιας αεροπορικής επιδρομής στο μικρό λιμάνι της Κω, το Κάστρο χτυπήθηκε επανειλημμένα και μέρος του υλικού που αποκαταστάθηκε υπέστη ζημιές από τις εκρήξεις, για τις οποίες είχαν δημιουργηθεί καταφύγια, αλλά δεν είχαν ακόμη ολοκληρωθεί τη στιγμή του βομβαρδισμού. 

Έτσι προέκυψε η πρώτη σοβαρή ζημιά που υπέστησαν τα προϊόντα του Τάφου 17 των Σεραγιών, από τα οποία καταστράφηκαν μερικά αγγεία που δεν έχουν ακόμη καταγραφεί. Ως εκ τούτου, οι εργασίες εκκαθάρισης επιταχύνθηκαν και ενώ τα ήδη αναστηλωμένα κιτ τοποθετήθηκαν στα υπόγεια δωμάτια του ίδιου του Κάστρου, προστατευμένα από τα ανάχωμα των υψηλών προμαχώνων και ως εκ τούτου άτρωτα.

Το εργαστήριο μεταφέρθηκε στο Τζαμί Αττίκ που δεν χρησιμοποιείτο, το οποίο βρίσκεται σε κάποια απόσταση από το λιμάνι και φαινόταν ο πιθανός στόχος αεροπορικών επιδρομών. 

Οι εργασίες αποκατάστασης συνεχίστηκαν χάρη στον Τότι και τους εργαζόμενους που εκπαίδευε, συμπεριλαμβανομένου του Αχμέτ Τοκόμογλου και κυρίως του Κωνσταντίνου Χόνδρου. 

Το καλοκαίρι του 1941, οι απειλές για αεροπορικούς βομβαρδισμούς είχαν λιγοστέψει, τα κιτ στο Κάστρο εξήχθησαν και μεταφέρθηκαν στο Τζαμί Αττίκ. Μετά την αρχική απογραφή, από την μαθήτρια του Magistral Institute της Ρόδου, δεσποινίδα Melahat Chibrisli της Κω, κλείστηκαν σε νέα καταφύγια που δημιουργήθηκαν κάτω από τους τσιμεντένιους θόλους του Ρωμαϊκού Ωδείου, νότια των κατοικημένων περιοχών, και σε αυτά τα καταφύγια σταδιακά εναποτέθηκαν νέα ευρήματα κεραμικών για αποκατάσταση.

Το νησί της Κω, ωστόσο, ήταν θέατρο βίαιων πολεμικών επιχειρήσεων τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου 1943, μετά την απόβαση των μονάδων της Βέρμαχτ. 

Στην πρωτεύουσα, οι γερμανικές ομάδες που κατέλαβαν το Κάστρο κατέστρεψαν τις αποθήκες όπου, μεταξύ άλλων, φυλάσσονταν τα ευρήματα των ανασκαφών που βρέθηκαν μεταξύ 1935 και 1940 και τα οποία λόγω της ποσότητας τους δεν μπόρεσαν να τοποθετηθούν στα καταφύγια. Όλα τα θραύσματα κεραμικής που είχαν έρθει στο φως από τα στρώματα των Σεραγιών που ανασκάφηκαν το 1936 και τα οποία δεν μπορούσαν να αποκατασταθούν μέχρι τότε, καταστράφηκαν έτσι ανεπανόρθωτα.

Άλλες ζημιές έκαναν οι Γερμανοί στο Αρχαιολογικό Γραφείο [στο Κυβερνητικό Μέγαρο], όπου υπήρχαν μόνο εν μέρει βιβλία και έγγραφα, αλλά στο οποίο διατηρούνταν ακόμη σημειώσεις των ανασκαφών ειδικά από τους Laurenzi και Lazzara, και το σπίτι μου στην Κω,στην πλατεία του Debbà Hani[Τζαμί των Βυρσοδεψείων] κοντά στο μικρό λιμάνι, το οποίο είχε αδειάσει τελείως από βιβλία και χαρτιά. 

Τα καταφύγια του Ωδείου άνοιξαν επίσης, και τα κιβώτια στα οποία ήταν συσκευασμένα τα ευρήματα των τάφων, και θα είχε προκληθεί σοβαρότερη ζημιά αν δεν ήταν ο Τότι [εγώ είχα αποκλειστεί στη Ρόδο από τα γεγονότα του πολέμου] να παρέμβει άμεσα στη διοίκηση των στρατευμάτων κατοχής.Ωστόσο, αφαιρέθηκε ένας συγκεκριμένος αριθμός αγγείων από τους γεωμετρικούς τάφους.

Προς το παρόν, το εργαστήριο αποκατάστασης του Τζαμιού Αττίκ παρέμεινε αλώβητο, στο οποίο τα ευρήματα που βρέθηκαν στα Σεράγια μεταξύ 1941 και 1942 και στην περιοχή Fadil μεταξύ 1942 και 1943, είχαν εναποτεθεί και ταξινομηθεί σύμφωνα με την προέλευση και το στρώμα τους. 

Ο Τότι συνέχισε τις εργασίες και τις αποκαταστάσεις όλο το 1944 και τους πρώτους μήνες του 1945, αλλά λίγες εβδομάδες πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το Τζαμί υπέστη επίσης ζημιές από τις βόμβες που έπεσαν κοντά και προκάλεσαν καταρρεύσεις και τραυματισμούς: Το υλικό αναμείχθηκε και μπερδεύτηκε και ήταν απαραίτητο να το μεταφέρουμε με μεγάλη βιασύνη σε ένα δωμάτιο, άδειο εκείνη τη στιγμή στην Αυλή του Sceri[;], που βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της πόλης κοντά στο νοσοκομείο. Αλλά, μετά τον πόλεμο, και αυτό το δωμάτιο έπρεπε να εγκαταλειφθεί και ο Τότι μπόρεσε να καταλάβει [υπό τη βρετανική στρατιωτική διοίκηση του νησιού] το νέο κτίριο του Μουσείου, όπου θα μπορούσε να αναδιατάξει τα υλικά των οποίων οι ενδείξεις προέλευσης είχαν διατηρηθεί.Όμως, τα περισσότερα από τα ευρήματα που έχουν ήδη συλλεχθεί στο Τζαμί Aττίκ ήταν μέχρι στιγμής μόνο μια συλλογή θραυσμάτων. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να περιμένουμε μέχρι την άνοιξη του 1948 για να εξαχθούν τα υλικά που είχαν εναποτεθεί εκεί με το χέρι μεταξύ 1941 και 1943 από τα καταφύγια του Ρωμαϊκού Ωδείου. 

Μετά το πέρασμα των Δωδεκανήσων σε ελληνική κυριαρχία το 1947,ιδρύθηκε στην Κω επιθεώρηση Αρχαιοτήτων και με την φροντίδα του επιμελητή Signor Paolo Lazaridis, κουτιά που περιείχαν κεραμικά τα οποία βρέθηκαν σε ανασκαφές από το 1935 έως το 1943 μεταφέρθηκαν από τις 29 Μαρτίου έως τις 15 Απριλίου 1948 και η αναγνώριση του υλικού πραγματοποιήθηκε από τον Τότι έως τις 15 Ιουνίου του ίδιου έτους.Μετά από αυτή την ημερομηνία, ο Toti, ο οποίος είχε μείνει στην Κω όλα αυτά τα μεταπολεμικά χρόνια, πάντα απασχολημένος με την αποκατάσταση της κεραμικών που διασώθηκαν, επέστρεψε στην Ιταλία για να συνεχίσει την υπηρεσία του στο Opificio delle Pietre Dure στη Φλωρεντία. 

Το έργο της περαιτέρω αποκατάστασης των ανακαλυφθέντων θραυσμάτων συνεχίστηκε με μεγάλη εργατικότητα από τον Χόνδρο, ήδη καλό συνεργάτη του Τότι. 

Εν κατακλείδι, μετά τα γεγονότα που περιγράφηκαν παραπάνω, η κατάσταση διατήρησης των ευρημάτων από τις ανασκαφές 1935-1943 είναι οι ακόλουθες σύμφωνα με τις τοποθεσίες και τις ημερομηνίες των ανακαλύψεων:

Το υλικό της εποχής του Χαλκού των Σεραγιών έχει υποστεί πολύ σοβαρές ζημιές: τα ευρήματα των ετών 1936, 1938 και 1940 που είχαν κατατεθεί στο Μουσείο του Κάστρου καταστράφηκαν ή διασκορπίστηκαν κατά την κατάληψη της Κω, εκτός από μερικά αποκατεστημένα και καταγεγραμμένα κομμάτια που ήταν προστατευμένα κάτω από τους θόλους του Ωδείου. Τα ευρήματα του 1941 και του 1942 ήταν στο Τζαμί Αττίκ, αλλά από αυτά σώθηκαν μόνο τα ήδη ανασυσταθέντα αγγεία.Τα θραύσματα μπερδεύτηκαν με εκείνα της περιοχής Fadil, αλλά διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό.

Στην περιοχή Χαλβαζιά-Pizzoli [ανασκαφές 1935-1936] τα επιτύμβια ευρήματα των πρωτογεωμετρικών και γεωμετρικών τάφων έχουν σωθεί, με εξαίρεση την κανάτα εισ. 944 του Τάφου V Pizzoli, που κλέφτηκε από την παραβίαση καταφυγίων του Ωδείου.Το υλικό της εποχής του Χαλκού είναι εντελώς διασκορπισμένο, βρισκόταν στο Κάστρο.

Περιοχή Φαντίλ: σώθηκαν ακόμη και οι τάφοι που ανακαλύφθηκαν τα έτη 1942 και 1943: κατά την επιδρομή στο Ωδείο, μόνο τα ευρήματα του Τάφου ΙΙΙ λείπουν.Τα αγγεία και τα θραύσματα από τα στρώματα της εποχής του Χαλκού που ανασκάφηκαν το 1937 και το 1940 χάθηκαν ,βρίσκονταν επίσης στο Κάστρο, τα καλά στρωματοποιημένα ευρήματα των δοκιμών του 1942 και 1943, μεταξύ εκείνων που μεταφέρθηκαν στο Τζαμί Αττίκ, δεν είναι πλέον αναγνωρίσιμα, λόγω της σύγχυσης που προέκυψε κατά τη βιαστική μετακίνηση που προαναφέρθηκε.

Απομονωμένα ευρήματα: τα σοβαρά ευρήματα των πρωτογεωμετρικών και γεωμετρικών τάφων διατηρούνται άθικτα [Sabriè A and Αγ.Παντελεήμονα], Αμανιού A and B, Ασκληπιείο, Decumano A and B.

Από την εποχή του Χαλκού σώθηκαν μόνο κομμάτια ή οι ομάδες που είχαν εισαχθεί στο Ωδείο [π.χ τα ευρήματα στο Ασκληπιείο].

Κατά την καταστροφή του Αρχαιολογικού Γραφείου της Κω, οι σημειώσεις των Laurenzi και Lazzara που σχετίζονται με τους γεωμετρικούς τάφους που βρέθηκαν πριν από το 1935 με τις έρευνες και τις δοκιμές που έγιναν στα διάφορα μέρη της πόλης, πριν και μετά καταστράφηκαν μετά τον σεισμό του 1933;Σημαντικές σημειώσεις από τις ανασκαφές ή μή από την περίοδο 1935-1943 που βρίσκονταν εν μέρει στο γραφείο και στο σπίτι μου επίσης καταστράφηκαν, σώθηκαν μόνο τα αρχεία απογραφής και ο κατάλογος των ευρημάτων [ανακτήθηκε από τον Τότι στο Τζαμί Αττίκ] και τα σημειώματα ανασκαφών που είχα φέρει μαζί μου στη Ρόδο για μια πρώτη επεξεργασία και το οποίο παρέμεινε το μοναδικό έγγραφο από όπου μπόρεσα να συντάξω την έκθεση που δημοσίευσα».

Γεωδίφης

Πηγές:

1. Δάμος ο Κώιων,2021

2. Αρχείο Morricone/saia

3. Ιστορία της νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Απρίλιος, 1936. Ο σεισμός του ‘33 άνοιξε τον δρόμο για τις αρχαιολογικές ανασκαφές των Ιταλών από τις οποίες ήρθαν στο φως σπουδαίοι άγνωστοι αρχαίοι θησαυροί από την ιστορία-προϊστορία της Κω. Στον αρχαιολόγο L. Morricone πιστώνεται όχι μόνο η ανάδειξη τους αλλά και η προστασία τους από τις ορέξεις των παμφάγων Γερμανών. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του μόνο ένα μικρό μέρος από τους θησαυρούς διασώθηκε.Φωτογραφία από το αρχείο του, ίσως ο δρόμος που βρέθηκε μπροστά από κάποιους μυκηναικούς τάφους του Ελαιώνα και της Λαγκάδας.