Οικισμός Ασώματος του Ασφενδιού
Δυτικά από τις Χαηχούτες, στις κάτω πλαγιές της Οροσειράς του Δίκαιου συναντάται ο Ασώματος σε υψόμετρο γύρω στα 295-300μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Στα μέσα του 20ου αιώνα λέγεται ότι είχε πληθυσμό 1200 κατοίκους, ήταν η μεγαλύτερη συνοικία του Ασφενδιού.
Ο Ασώματος του Ασφενδιού κείται σε σχετικά πρόσφατα πέτρινα θραύσματα που έχουν συσσωρευτεί από τους γειτονικούς γκρεμούς.
Ο Ασώματος όπως και οι άλλες ορεινές συνοικίες του Ασφενδιού πρέπει να έπαθε ζημιές από τον σεισμό του 139μ.Χ, τότε κάτοικοι του μετανάστευσαν προς το Ζηπάρι. Μετά τον σεισμό και το τσουνάμι του 554 μ.Χ επιστρέφουν στα ορεινά έως τον σεισμό του 1493 μ.Χ.
Ο οικισμός υπήρχε πριν από την επανάσταση του 1821.Μεγάλωσε μετά από τον μετοικισμό των Παλαιοπυλιωτών,αναπτύχθηκε ταχύτατα και σε λίγο καιρό έγινε το κέντρο του Ασφενδιού.
Είναι ο πρώτος από τους οικισμούς των χωριών της Κω που απέκτησε σχολείο το 1840.Το δημοτικό σχολείο λειτούργησε στα κελιά του ναού.
Στο κέντρο του οικισμού είναι ο Ναός των Αγίων Ασωμάτων, ο παλαιότερος με σταυροθόλια της Κω, από τον οποίο πήρε το όνομα του η συνοικία.
Ο ναός ίσως υπάρχει από το 1789 και ο προναός του από το 1840 σύμφωνα με τον Εμμανουήλ Καρπάθιο. Δυτικά του Ναού υπάρχει διώροφο κτίριο όπου στεγαζόταν το σχολείο του χωριού από πριν το 1844 μέχρι το 1954. Tο κωδωνοστάσιο της εκκλησίας κατασκευάστηκε γύρω στο 1925 σύμφωνα με τον Μ.Κιαπόκα.
Στον Ασώματο την επόμενη μέρα από το Πάσχα, την Δευτέρα λάμβανε μέρος ένα ξεχωριστό και παλιό έθιμο.Η γιορτή της «Αφαλλίας» με γλέντι, χορό και ποτό που κρατούσε μέχρι το πρωί.Το έθιμο προερχόταν από τα διονυσιακά «Φαλλεία» των Κώων, σύμφωνα με τον Τάσο Καραναστάση.
Το έθιμο του Ασωμάτου ήταν αρχαίο, πιθανότατα σχετίζεται με τον ερχομό της άνοιξης στην ορεινή Κω.Οι ρίζες του εθίμου πηγάζουν από τα Διονύσια, τα Αφροδίσια και τα Θεσμοφόρια των αρχαίων Κώων.Οι Κώοι τιμούσαν με τελετές τον Διόνυσο. Αλλωστε είναι γνωστές οι πομπές παιδιών και ο κυκλικός χορός με θεατρικές παραστάσεις σε επιγραφές που δημοσιεύθηκαν στο βιβλίο των Paton-Hicks.Ο φαλλός στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ένα σύμβολο καλής τύχης και γονιμότητας, προστάτευε τους ανθρώπους και απομάκρυνε το κακό.
Δίπλα στον ναό του Ασωμάτου το 1906 φτιάχτηκε το πιο γνωστό καφενείο της περιοχής.Το Καζίνο ήταν ένας χώρος συνάντησης για δουλειά, ψυχαγωγία και χαλάρωση.Εδώ έπαιζαν χαρτιά οι κάτοικοι της περιοχής έπιναν καφέ, κρασί, ούζο και απολάμβαναν προϊόντα της ασφενδιανής γης.
Ο οικισμός του Ασωμάτου είχε μεγάλη ακίνητη περιουσία από αφιερώσεις, δανεισμούς, πλειστηριασμούς και ενίσχυε οικονομικά τα 3 σχολεία του χωριού, πολλές φορές και τα σχολεία όλου του νησιού.
Νότια του οικισμού υπάρχουν 2 πηγές, του Μεταλλείου και του Καπηλιανού. Ανατολικά υπάρχει η βρύση Μπασιά.
Το νερό της Πηγής του Καπηλιανού κάποτε ξεδίψαγε το Ασφενδιού. Είναι μικρότερη πηγή από εκείνη της Κεφαλόβρυσης που δίνει ζωή στην Ζιά αλλά και από την φλέβα του Άη Θεολόου που τροφοδοτεί το Λαγούδι. Ωστόσο,για τους Ασφενδιανούς είχε το καλύτερο νερό. Ήταν εξαιρετικό σε ποιότητα και είχε μεγάλη παροχικότητα. Όμως, τα τελευταία χρόνια από την πηγή ρέει λιγοστό νερό.
Το Μεταλλείο βρίσκεται ΝΑ της ενορίας Ασωμάτων σε υψόμετρο 379-390 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας και όχι 703 μ.,κοντά στην κορυφή του Δίκαιου όπως έχει καταγραφεί σε δημόσια αρχεία.Εκεί επιδίωξαν να εκμεταλλευτούν μία μεταλλοφόρο φλέβα από αργυρομόλυβδο [γαληνίτη], χαλκοπυρίτη και μαγνητικά σιδηρούχα.
Από αυτό το μετάλλευμα ίσως οι αρχαίοι Κώοι έκοψαν τα πρώτα τους νομίσματα. Χρησιμοποίησαν πρωτοπόρες, καινοτόμες τεχνικές πιθανότατα από τις πρώτες στον αρχαίο κόσμο. Ίσως με την καμίνευση γαληνίτη να παρήγαγαν ασήμι[αργυρούχο μόλυβδο].
Το μεταλλείο λειτούργησε το 1932 από έναν Αμερικάνο μεταλλειολόγο ο οποίος άνοιξε 3 γαλέρες, με μήκος 50-100 μ. η καθεμία.Πρόλαβε να εξορύξει 300 τόνους μεταλλεύματος πριν το «απαλλοτριώσουν» οι Ιταλοί στα πλαίσια του προγράμματος αξιοποίησης και εκμετάλλευσης της δημόσιας γης.
Το 1935, το Μεταλλείο ήταν σε πλήρη λειτουργία και η εξόρυξη του μεταλλεύματος γινόταν επιφανειακά. Οι μεταλλωρύχοι χρησιμοποιούσαν ξύλινες σκαλωσιές από όπου τρυπούσαν το πέτρωμα με λοστούς και βαρειοπούλες. Το βαρύ φορτίο μεταφερόταν με βαγονέτα σε σιδηροτροχιά καθώς η αντίσταση κατά την κύλιση μεταλλικού τροχού πάνω της είναι η μικρότερη από όλες τις άλλες περιπτώσεις.
Στην τοποθεσία υπήρχαν 2 λιθόκτιστοι οικίσκοι με στέγη από λαμαρίνα. Το 1935, περίπου 400 τόνοι μεταλλεύματος προωθήθηκαν στο Κάλιαρι [Σαρδηνία] σε ένα νησί με μακρά μεταλλευτική ιστορία, πλούσια κοιτάσματα μολύβδου και αργύρου και τρία αρχαία μεταλλεία αργύρου.Το γιατί παραμένει άγνωστο.
Σύμφωνα με τους Ασφενδιανούς οι Ιταλοί έβγαζαν ένα μέταλλο που περιείχε ασήμι. Από τον ίδιο χώρο οι ντόπιοι έβγαζαν και σαπουνόχωμα.
Μετά το 1960 το ορυχείο δούλεψε από τον Κ.Παπαμάνταλο και τον Ν.Μπούργα ο οποίος αργότερα έφυγε, πήγε στην Κέφαλο όπου έθεσε σε λειτουργία την εγκατάσταση εξόρυξης περλίτη.
Από τότε το Μεταλλείο οριστικά εγκαταλείφθηκε αν και περιστασιακά για πολλά χρόνια οι ντόπιοι έπαιρναν πατελιά [μπεντονίτη] για να μονώνουν τα δώματα των σπιτιών τους.
O Ασώματος σήμερα περιβάλλεται από δασώδη έκταση λόγω της δενδροφύτευσης της δεκαετίας του ΄60.
Ομως, ο Α.Desio αναφέρει ότι ακόμη και τη στιγμή της επίσκεψης του Neumayr [1874] η οροσειρά του Δίκαιου ήταν καλυμμένη με δάση από τα οποία το 1924 δεν υπήρχε σχεδόν κανένα ίχνος. Πιθανότατα στην αρχαιότητα τα δάση στην κορυφογραμμή του βουνού ήταν πιο εκτεταμένα και στη συνέχεια προοδευτικά αποψιλώθηκαν.
Σήμερα ο Ασώματος είναι η μικρότερη ενορία του νησιού.
Γεωδίφης
Μαΐου 11, 2021
«ΚΑῚ ἹΠΠΙΩΤΑ͂Ν...»
«Ἁλασαρνιτᾶν δὲ καὶ Ἀντιμαχιδᾶν καὶ Αἰγ]ηλίων [καὶ Ἀρχιαδᾶν καὶ Ἱππιωτᾶν καὶ Ἁλεντίων καὶ Πελητᾶ]ν καὶ Πυ[ξεωτᾶν] ἑκάστωι δραχμὰς ἑξακοσίας», ίσως η παλαιότερη επιγραφή όπου αναφέρεται ο Δήμος Ιππιωτών, του 3ου αιώνα π.Χ βρέθηκε στο Ασκληπιείο απο τον R.Herzog. Η νεώτερη γνωστή επιγραφή είναι του 2ου αιώνα μ.Χ.
Κάλυμνος και Ψέριμος, πανοραμική λήψη από το Μαστιχάρι, σε φωτογραφία του 2012. Πριν από 20 αιώνες εδω βρισκόταν ο αρχαίος Δήμος Ιππιωτών. Σήμερα δεν υπάρχει, όμως στην κεντρική Κω κάποτε γίνονταν τα Ηραία, μια πανηγυρική γιορτή στην οποία έπαιρναν μέρος μόνο ελεύθεροι Κώοι ενώ απαγορευόταν η είσοδος των δούλων στον Ναό της Ηρας.
Μία αρχαία επιγραφή του 50-100 μ.Χ που βρέθηκε στον Αγ.Γεώργιο Αγκαργιές από τον Mario Segre μας λέει για το πανηγύρι της Ήρας. Γινόταν σε μία τοποθεσία του νησιού όπου η ενεργή τοπική τεκτονική συναντά έναν τόπο λατρείας.
Στα κώτικα Ηραία γίνονταν αγώνες αρματοδρομίες στην αρχή και μετά ιππικοί αγώνες. Από τα πιο γνωστά Ηραία ήταν της Σάμου και της Αργολίδας.
Η Ήρα ήταν μία από μέγιστες θεότητες του ελληνικού πανθέου, αδελφή και σύζυγος του Δία,ταυτίζεται από τους Ρωμαίους με τη Juno, η οποία καί αυτή είναι σύζυγος του ύπατου θεού Jupiter.Η προστάτιδα Ήρα ονομαζόταν «τελεία». Συνήθως η νύμφη που λεγόταν και «γαμηλεία» ή «ζυγία» θυσίαζε στην Ήρα πριν από τον γάμο την κόμη της. Την προστασία της η θεά επεκτείνει καί επί των καρπών του γάμου και έρχεται αρωγός στις ωδίνες του τοκετού, που καταλαμβάνουν τις μητέρες, που είχε θυγατέρα την Ειλείθυια. Είναι υπόδειγμα γυναικός και συζύγου, ευγενής και πανέμορφη.
Οι κάτοικοι του Δήμου Ιππιωτών λάτρευαν την Ιππία Ήρα, την Δήμητρα και τον Διόνυσο.
Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ήταν ο μικρότερος σε μέγεθος αρχαίος δήμος του νησιού. Ομως δορυφορική μέτρηση των ορίων έδειξε ότι είχε περίμετρο 23,5 χλμ. και εμβαδόν 25,1 τετρ.χλμ. Ως εκ τούτου ο μικρότερος δήμος της Κω ήταν της Αλασάρνας με 21,5 χλμ. περίμετρο και εμβαδόν 17,5 τετρ.χλμ.
Από τους αρχαίους ελληνιστικούς δήμους του νησιού ήταν ο νεότερος .Το όνομα του προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη «Ἱππίας», ἵππος ή ἱππεία δηλαδή η εμπειρία στις ιπποδρομίες.
Περισσότερες πληροφορίες για την αρχαία Ιππία μας δίνει ο Ιάκωβος Ζαρράφτης: «Δυτικά από την τοποθεσία Σταυρού το Πέραμα του δήμου Αλεντίων και Πέλλας μέχρι του Λυίζου Αγγαριές και πάνω προς τα νότια και ακόμη δυτικότερα προς τα παράλια απλωνόταν ο Δήμος Ιππιοτών. Από την θέση και το όνομα του μας δείχνει πως ήταν κατοικημένος από τις οικογένειες του τάγματος του ιππικού κατά τους ελληρωμαικούς χρόνους. Από τις επιγραφές και τα σπασμένα αγάλματα φαίνεται ότι θα είχε ναό της Ηρας Ιππίας και του Πάνα. Οι κάτοικοι του πρέπει να ήταν γύρω στους 10000 και ζούσαν σε μια σιτοφόρο εύφορη περιοχή. Στον δήμο Ιππιοτών μετέβαλαν τον ναό του Πάνα σε εκκλησία του Αγ.Ιωάννη όπως και άλλους αρχαίους ναούς σε χριστιανικές εκκλησίες.Στον Περγιαλίτη υπάρχει το εκκλησάκι του Αγ. Ιωάννη Προδρόμου όπου γύρω υπάρχουν αρκετά αρχαία».
Ο δήμος βρισκόταν ανάμεσα στην Αντιμάχεια,Μαστιχάρι και Σταυρού το πέρασμα σύμφωνα με τον χάρτη του 1891 του W.Paton. Ωστόσο το ανατολικό του όριο μπορεί να ήταν το Ρέμα του Αη Γιώργη Αγγαργιές. Αξίζει να ειπωθεί ότι καθένας δήμος του νησιού λειτουργούσε σε μία δική του περιοχή, με κάποια σχετική αυτοτέλεια.
Ο Δήμος Ιππιωτών ήταν διάσημος για τον ιπποκώο οίνο του, τον hippocoum vinum.Στα ηφαιστειακά του υλικά και τους ψαμμίτες οφείλεται το καλό κρασί.Το κώτικο κρασί ήταν ξακουστό, με μεγάλη εμπορευσιμότητα. Βρέθηκαν αρχαίοι κώτικοι αμφορείς κρασιού σε πολλά εμπορικά κέντρα του αρχαίου κόσμου, από τη Μαύρη Θάλασσα έως σε διάφορα μέρη της Μεσογείου.
Στο ανατολικό τμήμα του δήμου στην εκκλησία του Αγ.Γεωργίου Ληίζου βρέθηκε η επιγραφή του Πάνα από τον δάσκαλο Σ.Παντελίδη τον 19ο αιώνα.Πρόκειται για επιγραφή του 1ου αιώνα μ.Χ η οποία αναφέρει: «[Ἐ]γνατία Σεκόνδα τὸν Πᾶνα τῷ δήμῳ τῷ Ἱππιοτῶν ἀνέθηκε» με αφιέρωση ενός αγάλματος του Πάνα στον Δήμο των Ιππιωτών. Ήταν άγαλμα από λευκό μάρμαρο που τώρα δεν υπάρχει πια. Ισως ήταν αφιερωμένος στον Ακτιο Πάνα γεγονός που υποδηλώνει ότι ο αρχαίος δήμος εκτός από γεωργικός, στρατιωτικός ήταν παράλιος αλιευτικός ιδιαίτερα κατά την ρωμαϊκή περίοδο.
Ο Αγ.Γεώργιος χτίστηκε από τον Κ.Φαβάτση το 1830, το 1961 ανακαινίστηκε και σύμφωνα με τον Γ.Μαστορόπουλο υπήρχε παλαιοχριστιανική βασιλική.
Στο δυτικό άκρο του δήμου βρισκόταν η Βασιλική του Αγ.Ιωάννη του Μαστιχαριού που μπορεί να ήταν ναός της Ήρας σύμφωνα με τον Εμμ.Καρπάθιο. Η παλαιοβασιλική έχει αξιόλογα ψηφιδωτά με ψηφίδες απο πετρώματα της περιοχής. Οι Ιταλοί αναφέρουν την τοποθεσία ως Αγ.Μαρία [Ναυκλήρισσα δηλαδή πλοιοκτήτρια] και όχι ως Αγ.Ιωάννης. Υπάρχει ψηφιδωτή επιγραφή «ΕΥΣΤΟΧΙΑΝΗ Η ΚΟΣΜΙΟΤΑΤΗ ΝΑΥΚΛΗΡΙΣΣΑ ΜΑΡΙΑ...... ΕΨΗΦΩΣΑΝ. Πιθανότατα από αυτή την ονόμασαν.Από την παράδοση δόθηκε το όνομα Άγιος Ιωάννης. Συστηματική ανασκαφική έρευνα έκανε το 1947 ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος.
Η βασιλική καταστράφηκε από τους σεισμούς του 469 και 554 μ.Χ. Είναι κατασκευασμένη ως επί το πλείστον από ντόπια υλικά [μάρμαρο, ασβεστόλιθο, τραβερτίνη και ψαμμίτη]. Οι μαρμάρινες εσωτερικές κολώνες του ναού στηρίζονταν σε βάθρα παρμένα από αρχαία ρωμαϊκά κτίρια. Είχε θεμελιωθεί πάνω σε φερτά ποτάμια υλικά στην εκβολή προς την θάλασσα του Ρέματος Καμάρα, ένα από τα σημαντικότερα της περιοχής και φυσικό δυτικό όριο με το δήμο Αρχιαδών.Πριν από 1500 χρόνια υπήρχε στην περιοχή ένα πλούσιο και εύφορο οικοσύστημα δέλτα. Το Ρήγμα Ηραίο είναι νεότατο και περνάει κοντά από το αρχαίο θρησκευτικό κέντρο.
Στα βορεινά ο δήμος είναι λοφώδης, στα υψώματα του βρέθηκαν ίχνη προϊστορικής κατοίκησης.
Η αρχαιολογική έρευνα έδειξε ταφή της πρώιμης εποχής του Χαλκού στην τοποθεσία Τάβλα και κεραμική της τελικής Νεολιθικής στην θέση Βουνός, μόλις 1 χλμ. από το Μαστιχάρι. Λίθινοι πελέκεις της πρώιμης εποχής του Χαλκού της περιοχής βρίσκονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κω [Χ.Κάντζια,Τ. Μαρκέτου].
Τους γεωμετρικούς-αρχαϊκούς χρόνους βρέθηκαν κεραμικά στους Ματιάδες κοντά στον ΧΥΤΑ. Το αρχαίο οικιστικό κέντρο του δήμου δεν είναι γνωστό, βρέθηκε όμως η νεκρόπολη, που χρησιμοποιείται ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι και την ρωμαϊκή εποχή.
Από τα ύστερα ελληνιστικά έως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια υπάρχουν εργαστήρια κεραμικής στην Κώσταινα, Μαστιχάρι. Παρήγαγαν αμφορείς τα ελληνιστικά χρόνια και αγγεία κατά τα παλαιοχριστιανικά. [Ντιντιούμη, 2010].
Στον επαρχιακό δρόμο προς το Μαστιχάρι εκτείνεται η ελληνιστική νεκρόπολη του δήμου των Ιππιωτών. Στο ρωμαϊκό νεκροταφείο στη θέση Στενή [Μαστιχάρι] βρέθηκε ορθογώνιος κτιστός τάφος 2ου-3ου αιώνα μ.Χ [Ζερβουδάκη,1971].
Τα παλαιοχριστιανικά χρόνια υπήρχαν μικροί οικισμοί στα παράλια του σημερινού Μαστιχαριού [Καραμπάτσος-Παπαβασιλείου, 1987]. Εγκαταλείφθηκαν στα μέσα του 7ου αιώνα μετά από αραβικές επιδρομές σύμφωνα με την αρχαιολογική έρευνα.
Η γεωλογία της περιοχής βοηθάει να δούμε μέσα από άλλη οπτική γωνία την εξέλιξη και ανάπτυξη των παραθαλάσσιων οικισμών του δήμου.
Το μεγαλύτερο μέρος του δήμου αποτελείται από πετρώματα ηλικίας 2,5 εκ.ετών. Οι οικισμοί του θεμελιώθηκαν σε εδάφη χαλαρά και «φιλικά» σε σεισμικές ισχυρές δονήσεις.
Η ιστορία του αρχαίου δήμου συνδέεται με τις μεγάλες φυσικές καταστροφές που έπληξαν την Κω.
Τα σημαντικότερα ρήγματα του δήμου είναι οι Κοκκινόγιες δυτικά από το Πυλί και το Ηραίο στο Μαστιχάρι.Πρόκειται για τεκτονικές δομές που δεν έχουν δώσει σεισμούς τα ιστορικά χρόνια, ωστόσο παραμένουν ενεργές.
Ο δήμος κατοικήθηκε αρχικά στα ορεινά λόγω ψηλότερης ακτογραμμής και ασφάλειας.
Τον 5ο αιώνα π.Χ, πριν από τον μέγιστο του 411 π.Χ του Ρήγματος Κω η εύφορη κοιλάδα του οικισμού ήταν μικρότερη σε έκταση ενώ ακόμη δεν φαίνεται να έχει συσταθεί ο Δήμος των Ιππιωτών.
Περίπου τον 3ο αιώνα π.Χ ιδρύεται ο ελληνιστικός δήμος με βάση τις αρχ. επιγραφές. Αρχικά φτιάχνεται ο ναός της Ήρας και μετά ο ναός του Πάνα. Ο οικισμός πρέπει να έπαθε ζημιές το 139 μ.Χ από τον σεισμό που συνέβη νότια της Ρόδου. Η εύφορη πεδιάδα δεν εγκαταλείπεται μέχρι τα παλαιοχριστιανικά χρόνια όταν συμβαίνουν οι σεισμοί του 469μ.Χ και ιδίως του 554 μ.Χ.
Η κατοίκηση ήταν ένα μαρτύριο μετά τον σεισμό και το τσουνάμι του 554 μ.Χ. λόγω της υφαλμύρωσης των νερών των πηγών και των πηγαδιών της περιοχής. Τότε έχουμε μετακίνηση προς τα ορεινά, στο Παλιό Πυλί και στο Κάστρο του οροπεδίου της Αντιμάχειας, που ιδρύθηκε από τον H.de Villeneuve τον 14ο αιώνα μ.Χ.
Σε χάρτη του 1658 του Marco Boschini η Ιππία φαίνεται ακατοίκητη. Το 1926 μετά τον σεισμό της Αντιμάχειας από το Ρήγμα Κιαχίτη η ιστορία επαναλαμβάνεται.Οι κάτοικοι της Αντιμάχειας μεταναστεύουν και ιδρύουν το σημερινό Μαστιχάρι στο δυτικό τμήμα του αρχαίου Δήμου Ιππιωτών.
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
2. Δάμος ο Κώιων, 2021
3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης
5. Αρχείο L.Morricone/saia
6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ ΦΒ
7. Ιστοσελίδα dikaios.net/ Μάνος Μαστρογιώργης
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Ο Ασώματος σε δορυφορική εικόνα .
Ο Ασώματος δεκαετία του ΄30, φωτογραφία του E.Migliorini.
