Το Κουβούκλι
«ἐπὶ μο(νάρχου) Ξενοκράτου·Μᾶρκ(ος) Αὐρήλιος∙Μάρ(κου) υἱ(ὸς)∙ Κ[α]πέ̣των ΙΕΝ[․]Λ̣», η επιγραφή βρέθηκε στην εκκλησία της Κοίμησης της Παναγιάς της Ζιάς κάτω από την πόρτα, δημοσιεύθηκε από τους Paton-Hicks, 1891.
Το Κουβούκλιο στη Ζιά, η παλιά εκκλησία [Αύγουστος 1946, Αθηνά Ταρσούλη].
Η Ζιά συναντάται σε υψόμετρο 300-370μ. από την επιφάνεια της θάλασσας στην πλαγιά της ψηλότερης οροσειράς της Κω, του Δίκαιου που ονομαζόταν Ορομέδων και ακόμη παλαιότερα Πρίων.
Ο οικισμός κείται πάνω σε πλευρικά κορήματα ολοκαινικής ηλικίας ενω περιτριγυρίζεται από ασβεστόλιθους, μάρμαρα, σχιστόλιθους και καστανοκίτρινα αργιλικά υλικά.
Μέχρι αρχές του 19ου αιώνα ο οικισμός Ζιά [Ζυά] ονομαζόταν Κουβούκλι και ακόμη παλαιότερα Ασφενδιού. Από το 1902 και μετά ονομάζεται Ζυά ή Ζυγιά.
Ο Μ.Κιαπόκας όπως και ο Εμμανουήλ Καρπάθιος εκτιμούν ότι το τοπωνύμιο της προέρχεται από την ζυγία ένα είδος φτέλιας.
Το τοπωνύμιο πιθανόν να έχει σχέση με το νερό της πηγής του οικισμού ή από τα χαρακτηριστικά του εδάφους της περιοχής ή ακόμη από το φυτώνυμο ζυδιά [Μ.Σκανδαλίδης].
Ο Ιάκωβος Ζαράφτης αναφέρει ότι έλαβε το όνομα της από την πηγή «ως ζυγίζουσα το ελαφρύτερο ύδωρ».
Η τοπική παράδοση λέει ότι η Ζιά ήταν το παλιό Ασφενδιού.Το 1870 δεν αναφέρεται ως Ζιά από τον Rayet.
Από τον αρχαιοδίφη Ζαρράφτη μαθαίνουμε για τον πιο ορεινό οικισμό του νησιού: «Η ψηλότερη από τις 5 συνοικίες του χωριού Ασφενδιού κείται ακριβώς κάτω από την κορυφή του Δίκιου με ενοριακή εκκλησία της Κοιμήσεως της Παναγίας που αποτελείται με επώνυμο Κουβούκλιο, έτσι ονομάζεται όλη η ενορία.Την αποτελούν 3 γειτονιές του Κουβουκλίου ή Ζ[υ]γιάς, της Κεφαλόβρυσης και του Κοντοπόδη. Εδώ υπάρχουν οι καλύτερες πηγές, οι κυριότερες των οποίων είναι: κοντά στη νοτιοδυτική γωνία της γειτονιάς του «Κουβουκλίου»,η πιο ρομαντική κι ωραία πηγή που την αποκαλούν Ζ(υ)γιά. Πιο ψηλά απ' αυτή, η μεγαλύτερη απ' όλες, η αποκαλούμενη «Κεφαλόβρυση», της οποίας το πολύ και ορμητικό νερό γυρίζει πολλούς υδρόμυλους και πάνω απ' την οποία είναι χτισμένη εκκλησία στο όνομα των Εισοδίων της Παναγίας. Εκεί κρύβονται κι αρχαία πηγάδια απ' τα οποία ανάβλυζε η πηγή. Πιο κάτω απ' αυτές, στα ανατολικά, βρίσκεται η πηγή που ονομάζεται «Σελήνια» και στα δυτικά άλλη, στη γειτονιά του «Κοντοπόδη», που ονομάζεται «Παπαλευρά». Όλη αυτή η συνοικία με τα άφθονα νερά, σκιάζεται από δάφνες, μυρσίνες, κυπαρίσσια και άλλα διάφορα σκιερά δένδρα».
Τις γεωλογικές δυνάμεις που έπλασαν αυτό τον πανέμορφο τόπο μπορούμε να παρατηρήσουμε στον Αγ.Γεώργιο της Ζιάς.
«'Υψηλότερα ολίγον είν' ο Άγ.Γεώργιος ο Θηριαύλης, ών όντως είς την των θηρίων αυλήν» αναφέρει ο Ζαρράφτης. Το εκκλησάκι του Αη Γιώργη του Θεργιώτη [Ν.Ζάρακας] στο Ασφενδιού βρίσκεται ακριβώς στην «αυλή των θηρίων»,στην επαφή μαρμάρων με σχιστόλιθους του Παλαιοζωικού. Τα συγκεκριμένα μεταμορφωμένα πετρώματα δημιουργήθηκαν από τη αλλοίωση παλαιότερων, σε«θηριώδεις» συνθήκες θερμότητας και πίεσης λόγω της δράσης τεκτονικών πλακών.
Πρόκειται για μικρό καμαροσκέπαστο μονόχωρο ναό που διέθετε πύργο με κελιά για τους προσκυνητές και ίσως να βρίσκεται στη θέση της γνωστής από το Αρχείο της Μονής της Πάτμου Μονή του Αγίου Γεωργίου.
Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, όπως η παράσταση της Δέησης με την Παναγία Bρεφοκρατούσα και τον Άγιο Iωάννη τον Πρόδρομο.Διατηρείται επίσης μία παράσταση του 13ου αιώνα όπου απεικονίζεται ο Άγιος Γεώργιος με στρατιωτική εξάρτυση, ο Άγιος Παντελεήμων με πολυτελή ενδυμασία και γονυκλινής ο αναθέτης, μοναχός Λουκάς.
Το ναΰδριο πρέπει να έπαθε ζημιές το 1493 από το μέγιστο σεισμικό επεισόδιο του Ρήγματος Κω.Επίσης οι μεγάλοι σεισμοί του 411 π.Χ όσο του 554 έχουν πλήξει έντονα την Ζιά.
Με το νερό της Κεφαλόβρυσης αρδεύονταν τα χωράφια της δυτικής πεδιάδας του Ζηπαριού.
Από τους 20 νερόμυλους που κινούνταν από το νερό της πηγής Κεφαλόβρυσης οι 16 βρίσκονταν στην Ζιά επι ιταλοκρατίας. Από τον 13ο αιώνα μ.Χ είναι γνωστή η ύπαρξη νερόμυλων.
Ο Νικόλαος Σοφράς, αρχιτέκτονας και κάτοικος της περιοχής αναφέρει ότι τα άφθονα νερά της πηγής της Κεφαλόβρυσης (1), δες χάρτη, για χρόνια κυλούσαν στους υδραγωγούς που οι πρόγονοι κατασκεύασαν για να τροφοδοτούν τους νερόμυλους στη διαδρομή του νερού, από την Κεφαλοβρυση, περνώντας από τη καρδιά της Ζιάς και ως τα βόρεια όρια του οικισμού του Λαγουδιού.Σήμερα σώζονται 11 νερόμυλοι, μερικοί αποκατεστημένοι (2,4,8,12), μερικοί σε ερείπια. Αρκετά τμήματα των υδραγωγών που ένωναν τους νερόμυλους είναι σε καλή κατάσταση, όμως τα πιο ενδιαφέροντα βρίσκονται σε κίνδυνο κατάρρευσης (D,F,G,H). Μεγάλα τμήματα του υδραγωγού μεταξύ του νερόμυλου 5 και 6, όπως και μεταξύ 9 και 10 έχουν σήμερα χαθεί.Αυτός ο πλούτος που μας άφησαν οι προηγούμενες γενιές είναι σήμερα προς εξαφάνιση. Δεν είναι αρχαία, δεν είναι μνημεία, όμως είναι μέρος της ιστορίας του τόπου,και ζωντανή μνήμη της ευφυΐας των ανθρώπων που χαλιναγώγησαν τη φύση για την ευημερία της κοινότητας.
Πότε πρωτοκατοικήθηκε η Ζιά; Οι πληροφορίες που έχουμε στην διάθεση μας λένε από τον 12ο αιώνα.Ωστόσο, η αρχαία επιγραφή του Paton μαρτυράει ύπαρξη οικισμού πιθανόν ολιγομελούς από την ελληνιστική περίοδο. Επίσης έχουν αναφερθεί ίχνη προϊστορικής κατοίκησης ανατολικά της Ζιάς από την αρχαιολογική έρευνα.
Η Ζιά είναι πλούσια σε φυσικούς πόρους [νερό, ορυκτά, εδάφη] όμως πάντα αντιμετώπιζε ένα σοβαρό πρόβλημα.Οι κατολισθήσεις, καταπτώσεις βράχων ή ροές συντριμμιών εξαιτίας σεισμών, βαρύτητας, διάβρωσης ή ακόμη πλημμυρών αποτέλεσαν ένα σημαντικό ανασταλτικό παράγοντα στην κατοίκηση και την ανάπτυξη του οικισμού. Το πρόβλημα διευθετήθηκε εν μέρει με την αναδάσωση της δεκαετίας του 60.
Το πιο σημαντικό μνημείο του χωριού είναι η Μονή των Σπονδών. Η εκκλησία ήκμασε τον 12ο αιώνα μ.Χ στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιωάννου Β΄ του Κομνηνού όμως παραμένει άγνωστη η χρονιά ίδρυσης της. Διέθετε πλούσια κινητή και ακίνητη περιουσία και σε άλλα χωριά της Κω.Ληστεύθηκε από Ιταλούς πειρατες το 1267 ή 1282.Η Μονή λέγεται ότι επί οθωμανοκρατίας διαλύθηκε και τα κελιά της καταστράφηκαν.Προφανώς από τον σεισμό του 1493 μ.Χ από το Ρήγμα Κοχυλάρι.
Στις αρχές του 19ου αιώνα η εκκλησία απαντά ως Παναγία Κουβουκλιανή, ίσως από τον βυζαντινό θόλο που λέγεται κουβούκλιο ο οποίος στηρίζεται σε λεπτούς κίονες. Πριν από το 1804 πιθανότατα είναι ενοριακός ναός.
Η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου ήταν παρεκκλήσι της Μονής των Σπονδών, φέρει τοιχογραφίες του 15ου-16ου αιώνα καλυμμένες από επιχρίσματα. Στα ανατολικά υπάρχει το ναΰδριο Παναγία η Κυπαρισσιώτισσα.
Το νερό της Κεφαλόβρυσης κατεβαίνει από τις κορυφές του Δίκαιου, τα υδάτινα αποθέματα της πριν από χρόνια έγιναν αφορμή διένεξης μεταξύ του χωριού και της εκκλησίας. Την κυριότητα του νερού είχε η εκκλησία της Καβουκλιανής από την εποχή της οθωμανοκρατίας, με τα εισοδήματα από την πώληση του συντηρούσε την εκκλησία και μίσθωνε τους δασκάλους. Το 1926 λειτούργησε το Δημοτικό Σχολείο της Ζιάς.
Το 1931 επι ιταλοκρατίας η δημαρχιακή αρχή επίταξε το νερό της πηγής για την παροχή του στις αγροτικές εγκαταστάσεις του Λινοπότι. Το 1953 αποδόθηκε μετά από έφεση επί της δικαστική απόφασης η κυριότητα του νερού της πηγής στην κοινότητα του Ασφενδιού παρά τις αντιδράσεις της εκκλησίας.
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
2. Δάμος ο Κώιων, 2021
3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης
5. Αρχείο L.Morricone/saia
6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ ΦΒ
7. Ιστοσελίδα dikaios.net/ Μάνος Μαστρογιώργης
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Ασφενδιού,1974.Της Δανέζας φωτογράφου Espen-Hansen Inge. Από τον Nikos Kolligris.
Η Ζιά μέσα από τις ταχυδρομικές κάρτες της δεκαετίας του ΄90.
Ο Χριστός από την Ζιά. Φωτογραφία από το panoramio.
Καμιά πενηνταριά μέτρα ΒΔ από το εκκλησάκι,του Αγ.Γιώργη Θηριαύλη σε υψόμετρο περίπου 400μ. υπάρχει ομώνυμη πηγή που τροφοδοτείται ως επί το πλείστον από τα υψώματα του Χριστού. Τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του διαυγέστατου, δροσερού και με σχετικά καλή παροχή νερού της πηγής στις 22/8/2015, ώρα 11.40 είχαν ph =7,47(17,8C)-αγωγιμότητα=704μs, tds=352ppm. Η ραδιενέργεια ήταν σε χαμηλά επίπεδα 0,11μsv/h.Η καλή ποιότητα του οφείλεται εν μέρει και στη διήθηση του νερού από τα μάρμαρα της περιοχής.
Ιταλικός χάρτης του 1929 η Ζιά έχει ήδη αποκτήσει το σημερινό όνομα της.
Κόκκινος γκρεμός, Ζιά.
Μάντρα Ηλιάκη ή το Ηλιάκι,αριστερά.Κάποτε οι ιδιοκτήτες της μάντρας τροφοδοτούσαν με γαλακτοκομικά προϊόντα την Ζιά. Η μάντρα έχει πλέον εγκαταλειφθεί ενδεχομένως από το 1960 [Μ.Μαστρογιώργης].Η λιθοδομή φέρει σημάδια από σεισμικές δονήσεις και επιδιορθώσεις.Το κτίσμα συναντάται ακριβώς πάνω στην επιφάνεια του ρήγματος Ράχη, μήκους τουλάχιστον 2,5 χλμ. και κατεύθυνσης ΔΑ.
Η Ζιά σε χάρτη της Κω, του William Martin Leake το 1843 εμφανίζεται ως Ασφενδιού.
Σε χάρτη οι νερόμυλοι της Ζιάς[Nikolaos Sofras] και τμήμα από τη Ράχη της συστάδας ρηγμάτων του Δίκαιου.
Δεξιά, η Ζιά και στο βάθος το Ζιπάρι[dikaiosnet].
Κατοπτρική επιφάνεια ρήγματος, γυαλιστερή επιφάνεια τριβής ενδεχομένως προκλήθηκε από την κίνηση ανάμεσα σε βράχια κατά μήκος των δύο πλευρών του ρήγματος Ζιά. Το επίπεδο της κατοπτρικής επιφάνειας φαίνεται επικαλυμμένο με ορυκτά που αναπτύχθηκαν κατά την κίνηση του ρήγματος και τα οποία δείχνουν την κατεύθυνση της μετατόπισης. Η κίνηση με το ρήγμα ήταν παράλληλη με τις αυλακώσεις και προς την λεία κατεύθυνση.
Η επιγραφή που δημοσίευσε ο W. Paton το 1891.
Η Ζιά σε καρτ ποστάλ.
Οικισμός Ζιά, από panoramio.
Η πλατεία της Ζιάς μετά από την πρόσφατη ανάπλαση.