Ο «μέγιστος» σεισμός του 411 π.Χ

«Ακύρωσε [ο Αστύοχος] αμέσως την επιχείρηση εναντίον της Χίου και ξεκίνησε για την Καύνο. Ενώ ταξίδευε προς τα εκεί, έκανε απόβαση στην Μεροπίδα Κω. Η πολιτεία ήταν ατείχιστη και είχε καταστραφεί από σεισμό, τον μέγιστο απ᾽ όσους είχαν μείνει στην μνήμη των ανθρώπων. Οι κάτοικοί της είχαν καταφύγει στα βουνά και ο Αστύοχος την λεηλάτησε. Ρήμαξε και την περιοχή, παίρνοντας λάφυρα και δούλους εκτός από τους ελεύθερους πολίτες τους οποίους άφησε. Έφυγε από την Κω και έφτασε νύχτα στην Κνίδο». Θουκυδίδης [περίπου 460 π.Χ-399 π.Χ].  

Η γκριμάτσα με το λάγνο βλέμμα του τραγοπόδαρου Πάνα που παρακολουθεί κρυφά τις 3 Χάριτες να χορεύουν στην ύπαιθρο της Κω, γύρω από ένα βωμό. Από μαρμάρινο ανάγλυφο που φυλάσσεται στο Αρχ. Μουσείο της Κω.Είναι του 5ου-4ου αιώνα π.Χ.Αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα έργα σε ντόπιο μάρμαρο, προέρχεται από ένα τέμενος που ίσως καταστράφηκε από το μέγιστο επεισόδιο του 411 π.Χ το οποίο ρήμαξε στην κυριολεξία την Κω Μεροπίδα.        

Ο Θουκυδίδης έγραψε τα γεγονότα του «Πελοποννησιακού Πολέμου» σε αγρόκτημα στην αρχαία Σκαπτή Ύλη, μία πόλη της Θράκης [με πλούσια μεταλλεία χρυσού και αργύρου] όπου κατέφυγε μετά την αποτυχημένη στρατηγία του, το 422 π.Χ.

Σύμφωνα με τον αρχαίο ιστορικό, τον χειμώνα του 411 π.Χ ο Λακεδαιμόνιος ναύαρχος Αστύοχος αποβιβάστηκε στην Μεροπίδα Κω μετά από έναν ισχυρότατο σεισμό που κατέστρεψε τα τείχη της πόλης με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να τρέξουν στα βουνά.

Ο Ζαρράφτης στα Κώια προσθέτει ότι ο σεισμός κατέστρεψε την αρχαία Αστυπάλαια. «Η  αρχαιότατη πρώτη πρωτεύουσα του νησιού εκτεινόταν από το Καστράκι έως το Ζηνί [το 500 π.Χ ήταν σε ακμή, εξαιτίας του Ηρακλείδη και άλλων ιατρών]. Ξαφνικά ένας μέγιστος σεισμός επετέλεσε την καταστροφή της. Κατέστρεψε τα πάντα, ανέτρεψε το έδαφος, άνοιξε χαράδρες βαθιές και καμία οικοδομή της προ ολίγου ωραιοτάτης και εκτεταμένης πόλης διεσώθη. Όλα έγιναν αλλόκοτη τρομερή μάζα και φοβερά χάσματα είχαν ανοίξει από τα οποία έρεαν νερά ως ποτάμια. Οι κάτοικοι άφησαν τα σπίτια τους και πήγαν στο Ζηνί. Ο Αστύοχος αποβιβάστηκε στην Αστυπάλαια με στρατό άρπαξε ότι βρήκε και κατέστρεψε την πόλη. Άλλοι έφευγαν ενώ άλλοι αμύνονταν, γινόταν πανδαιμόνιο απερίγραπτο. Στο τέλος οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την πόλη, κάποιοι πήγαν στο νησί Αστυπάλαια [που έμοιαζε με την γενέτειρα τους και ήταν κοντά, από τότε ονομάσθηκε Αστυπάλαια] άλλοι κατευθύνθηκαν προς την Αστυπάλαια της Μύνδου».

Η θέση της Κω Μεροπίδας του Θουκυδίδη μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με κάποιες αρχαιολογικές πηγές ίσως εκτεινόταν στο ύψωμα των Σεραγιών όπου βρέθηκε μέρος από οχυρό της πόλης το οποίο κτίσθηκε με συνδρομή του Αλκιβιάδη [γύρω στο 410 π.Χ].     

Ο Duncan Mackenzie που επισκέφθηκε την Κέφαλο, τον Σεπτέμβριο του 1898, μας λέει ότι υπάρχουν υπολείμματα τειχών ακρόπολης τριών διαφορετικών περιόδων, του 7-6ου αιώνα π.Χ, του 5ου αιώνα π.Χ και ελληνιστικής περιόδου. Πιστεύει ότι η πρώιμη πρωτεύουσα του νησιού ήταν η Αστυπάλαια.

Επιπλέον υπάρχει μία τρίτη σκέψη για την «Δίπολι» δηλαδή παρουσία δύο πόλεων στο νησί [πριν τον Συνοικισμό του 366π.Χ], της Αστυπάλαιας και της Μεροπίδος, σύμφωνα με τον Reger.

Πόσο μεγάλο ήταν το συμβάν του 411π.Χ; Ποιο ρήγμα μπορεί να έδωσε τον σεισμό και πως  επηρέασε τις αρχαίες πόλεις ή οικισμούς του νησιού;

Σύμφωνα με την βάση δεδομένων ιστορικών σεισμών του Τμήματος Γεωφυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο σεισμός κατ’ εκτίμηση είχε μέγεθος Μ6.8 και προήλθε από το ρήγμα Κω. Το επίκεντρο του σεισμού ήταν υποθαλάσσιο όμως κοντά στην ακτή, μόλις 1,5 χιλιόμετρο από το ξενοδοχείο Νορίδα[Καρδάμαινα].

Η σεισμική δόνηση εκδηλώθηκε στην λεκάνη της Κω, με απόσταση του εκτιμώμενου επίκεντρου μόλις 12,5 χλμ. από τα τείχη του 365 μ.Χ της πόλης Κω, 6.5 χιλιόμετρα από την αρχαία Αλασάρνα και 19χλμ. από την θέση της αρχαίας Αστυπάλαιας. Αναμφίβολα από τον σεισμό έπαθαν σοβαρές ζημιές και οι τρεις τοποθεσίες του νησιού.         

Από την συστάδα ρηγμάτων που περιβάλλουν το επίκεντρο η πιθανότερη δομή να εκδηλώσει έναν σεισμό με αυτό το μέγεθος είναι μόνο το Θολάρι. Η συγκεκριμένη φαίνεται να μην έχει έχει δώσει ιστορικούς σεισμούς. Το ίχνος από το χερσαίο τμήμα του ρήγματος παρατηρείται ακόμη και σήμερα. Αρχίζει από την θέση Ματιάδες, περνάει από τις Κοκκινόγιες [Πυλί], την τοποθεσία Θολάρι [Καρδάμαινα] και χάνεται στη θάλασσα κάπου στη μέση μεταξύ της Αγίας Ειρήνης και της τουρκικής νησίδας Kizilagac Adasi.

Η γεωδομή ανήκει στην ευρύτερη ομάδα ρηγμάτων του δίαυλου Κω-Νισύρου που ολισθαίνει κατά μέσο όρο περίπου 3 χιλιοστά τον χρόνο και δραστηριοποιείται σε βάθη από 0-14.5 χλμ. Το Ρήγμα Κω δίνει σχεδόν επιφανειακούς σεισμούς με εστιακά βάθη μικρότερα από 5χλμ. Τα ιστορικά χρόνια έχει προκαλέσει τους τρομερούς σεισμούς του 554 μ.Χ [Μ7.0], 1493μ.Χ [Μ6.8] και του 1933 [Μ6.6 ή 6.8].

Το Θολάρι είναι κανονικό ρήγμα με μήκος τουλάχιστον 16 χιλιομέτρων. Ο μηχανισμός λειτουργίας του εν λόγω ρήγματος εδώ και αιώνες ανυψώνει τα βουνά του Κουβά, του Ελαιώνα [της οροσειράς του Δίκαιου] και βυθίζει την πεδιάδα της Καρδάμαινας.

Ο σεισμός ήταν μέγιστος για τους κατοίκους εκείνης της εποχής [μέγιστός γε δὴ ὧν μεμνήμεθα γενόμενος]. Όμως, μικρότερος από τον πιο καταστροφικό του 554 μ.Χ και τον σεισμό του 1493μ.Χ. Πρέπει να ήταν μία ισχυρότατη σεισμική δόνηση, έντασης ΙΧ της τροποποιημένης κλίμακας Mercalli, δηλαδή ανάλογη με αυτή του 1933.    

Τα γεωλογικά δεδομένα προϊδεάζουν ότι η περιοχή που πλήγηκε περισσότερο από τον σεισμό είναι το ανατολικό τμήμα του νησιού [θέση όπου βρισκόταν η Μεροπίδα], ακολουθεί σε ζημιές η αρχαία Αλάσαρνα και τέλος η Αστυπάλαια.

Η τοποθεσία της αρχαίας Αλάσαρνας ίσως υπέστη αξιοσημείωτη καθίζηση [έως περίπου 1 μέτρο], ενώ δεν αποκλείεται να έχει βρεθεί αντιμέτωπη με κύματα τσουνάμι [ύψους έως 2 μέτρων]. Σεισμικές δονήσεις από το Ρήγμα Κω με μεγέθη μεγαλύτερα από Μ6 σχεδόν πάντα συνοδεύονται από κύματα τσουνάμι.

Ο ιστορικός Βασίλης Χατζηβασιλείου με εμπεριστατωμένη ανάλυση, στην Ιστορία της Κω, σωστά καταλήγει ότι «τα γεγονότα της τελευταίας 10ετίας του Πελοποννησιακού Πολέμου άρχισαν να διαδραματίζονται στην Μεροπίδα και όχι στην Αστυπάλαια, που είναι άγνωστο για ποιους λόγους έχει πάψει πια να είναι η μεγαλύτερη πόλη και πρωτεύουσα του νησιού, υποβιβάστηκε σε δήμο και παρέμεινε με την ονομασία Κως Αστυπάλαια».

Ο σεισμός κατέστρεψε τα τείχη, ισοπέδωσε την πόλη και από τότε χάθηκαν τα ίχνη της Κω Μεροπίδας. Η πόλη ήταν παραθαλάσσια όμως η ακτογραμμή της βρισκόταν ψηλότερα ίσως 10-8 μέτρα από την σημερινή, εξαιτίας της Φλάνδριας επίκλυσης. Δεν είναι τυχαίο που τα ερείπια από τα Σεράγια σήμερα εμφανίζονται σε υψόμετρο περίπου 11 μέτρων. Ο Αστύοχος βρήκε την Κω-Μεροπίδα χωρίς τείχη και εύκολα την λεηλάτησε. Μετά αναχώρησε για την Κνίδο. Μετά το 410π.Χ ο Αλκιβιάδης οχύρωσε εκ νέου την Μεροπίδα. 

Το σεισμικό σοκ και η μετασεισμική ακολουθία, τουλάχιστον για ένα εξάμηνο, ήταν ανυπόφορη για τους Μεροπίδες [χαρούμενοι άνθρωποι]. Ορισμένοι προτίμησαν να εγκαταλείψουν την πόλη. Ενας ισχυρός σεισμός δεν αφήνει πίσω του μόνο ερείπια και θύματα. Μπορεί να μολύνει νερά, να προκαλέσει πυρκαγιές και ασθένειες. Συχνά μετά από ισχυρά σεισμικά επεισόδια παρατηρούνται μετοικίσεις.

Δεν είναι η πρώτη φορά που έχουν αναφερθεί στο νησί μετοικίσεις, όπως το 1926. Όταν ένας σεισμός στην Αντιμάχεια μεγέθους μόλις 5.4R σκότωσε 2 άτομα και τραυμάτισε  περίπου 200. Προκάλεσε σοβαρές ζημιές στα σπίτια του χωριού και είχε ως αποτέλεσμα να μετοικήσουν αρκετές οικογένειες της Αντιμάχειας [εξαιτίας των επαναλαμβανόμενων μετασεισμικών δονήσεων] σε παραλιακή τοποθεσία για να ιδρύσουν τον σημερινό οικισμό Μαστιχάρι.

Μη έχοντας άλλη επιλογή ομάδες από κατοίκους μάλλον μετακινήθηκαν προς την τοποθεσία της ελληνιστικής Αστυπάλαιας του Mackenzie που είχε πληγεί λιγότερο. Εκεί πρέπει να έζησαν εως πριν το 366 π.Χ όταν σύμφωνα με τον Στράβωνα «Ἡ δέ τῶν Κώων πόλις ἐκαλεῖτο τὸ παλαιὸν Ἀστυπάλαια, καὶ ὠκεῖτο ἐν ἄλλῳ τόπῳ ὁμοίως ἐπί θαλάττῃ ἔπειτα διὰ στάσιν μετῴκησαν εἰς τὴν νῦν πόλιν περὶ τὸ Σκανδάριον, και μετωνόμασαν Κῶν ὁμωνύμως τῇ νήσῳ».

Μέχρι να ιδρυθεί η νέα πόλη [με την βοήθεια του Μαυσώλου] δεν μπορεί να αποκλεισθεί  η Δίπολις  δηλαδή μία περίοδος συνύπαρξης της Αστυπάλαιας και της Μεροπίδας.

Η αρχαία Αλάσαρνα δέχτηκε ένα ισχυρότατο σοκ, ίσως πέρασαν αρκετά χρόνια μέχρι να επανέλθει [τουλάχιστον ένας αιώνας]. Οι κτιριακές και λιμενικές εγκαταστάσεις του οικισμού πρέπει να καταστράφηκαν ολοσχερώς από το διπλό χτύπημα. Αργότερα φτιάχτηκαν οι δύο ναοί και ο μνημειακός περίβολος των ελληνιστικών χρόνων [3ος-1ος αιώνας  π.Χ].

Πέρασαν 45 χρόνια από τον σεισμό, τότε ιδρύθηκε η νέα πρωτεύουσα [πόλη της Κω] κοντά στο ακρωτήριο Σκανδάριο. Ιστορικές πηγές περιγράφουν ότι η νέα πόλη έγινε στα πρότυπα του συνοικισμού της αρχαίας Αλικαρνασσού.

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Κώια-Ι.Ζαρράφτης

2.Kos Astypalaia-Duncan Mackenzie,1897

3.Late Pleistocene and Holocene sea-level change in Greece and SW Turkey -Lambeck, 1995

4.Το Ιερό του Απόλλωνα - Γ. Κοκκορού Αλευρά

5. Σεισμοί της Ελλάδας- Β.Παπαζάχος

6.Τμήμα Γεωφυσικής ΑΠΘ

7.Βικιπαίδεια

8.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου

9.Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023

10.Αρχεία SAIA/L.Morricone

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Ο μυκηναϊκός τοίχος κάτω από ΝΑ τμήμα της ελληνιστικής Αγοράς, που βρήκε ο αρχαιολόγος L.Morricone μετά από τις ανασκαφές που ακολούθησαν τον σεισμό του ΄33. Υπήρχε πόλη της Κω πολύ πριν από τον μετοικισμό του 365 π.Χ, που εκτεινόταν γύρω από την Ακρόπολη των Σεραγιών και έπαθε ζημιά από τον σεισμό του 411 π.Χ, τον οποίο ανέφερε ο Θουκυδίδης.

Η τοποθεσία Θολάρι, σε ταχυδρομική κάρτα.

Η Καρδάμαινα και τα ρήγματα που ευθύνονται για τον σεισμό του 411 π.Χ.

Το μεγάλο κανονικό ρήγμα Θολάρι, όπως φαίνεται από την θάλασσα, διασχίζει την νότια υπώρεια της οροσειράς του Δίκαιου. Πιθανόν ο σεισμός του 411 π.Χ να προήλθε από αυτό το ενεργό ρήγμα. Με τα κόκκινα βέλη σημειώνεται η κίνηση των τεμαχών του ρήγματος.

Χάρτης με τα ρήγματα και το πιθανό επίκεντρο του σεισμού του 411 π.Χ. Με μπλε βέλη σημειώνεται η πορεία του Αστύοχου. Με κόκκινα βέλη παρουσιάζεται η κίνηση των τεμαχών του ρήγματος Θολάρι το 411 π.Χ.