«Φύξα δήμος της Κω ή τόπος;»

«Φύξα δήμος της Κω ή τόπος ούτως ονομαζόμενος, παρά την φύξιν του Ηρακλέους την υπό των Κώων γενομένην». Νικανόρας γραμματικός από την ελληνιστική Κω, αναφέρεται στα σχόλια του Θεοκρίτου και τις δύο φορές για μια παρατήρηση στη Κρήνη της Βουρίνας. 

Επιγραφή με την Φύξα [Ασφενδιού] περίπου 50-100 μ.Χ του M. Segre, Iscr. di Cos.1-ἐπ]ὶ̣ μονάρχου Κλαυδίου [Χαρ]μύλου, μηνὸς Ἀγριανίου, [ἔδο]ξε τῷ δάμῳ τῷ Φυξιω[τᾶ]ν, γνώμην ἀγορεύσαντο [δάμ]α̣ρ[χ]οι̣ Ἰσ̣[ο]κ̣ρ̣[άτης].

Το τοπωνύμιο Φύξα είναι πολύ παλιό. Προέρχεται από την λέξη«φύξις»: -εως που σημαίνει φυγή και είναι ομηρικής προέλευσης.

Σύμφωνα με τον Μ.Σκανδαλίδη παρόμοια τοπωνύμια υπάρχουν σε άλλα μέρη της χώρας [Εύβοια, Χαλκιδική, Μακεδονία κά] όμως κανένα από αυτά δεν συνδέεται με τον Ηρακλή.

Λίγο μετά το 1300 π.Χ ο Ηρακλής μετά την ατυχή πάλη του με τον βοσκό Ανταγόρα κρύβεται με γυναικεία ρούχα στην Αντιμάχεια για να γλυτώσει και φεύγει προς τα ορεινά της Κω, στην Πύξα κοντά στο Πυλί-σύμφωνα με τον Πλούταρχο.

Στην Φ[π]ύξα ο ημίθεος ανακηρύσσεται βασιλιάς οικισμού και σύντομα στρέφεται εναντίον του Ευρυπύλου, βασιλιά των Μερόπων της Κεφάλου και της Αντιμάχειας.

Ο Richard J.Alexander Talbert Βρετανός-Αμερικανός σύγχρονος ιστορικός και κλασικός περιγράφει την Φυξία [Phyxia] ως μια πόλη της αρχαίας Ελλάδας στο νησί της Κω.

Το λεξικό του N.Λωρέντη[έκδοσης 1837] αναφέρει την «Φύξα ως πολίχνη επί της νήσου Κω [Θεόκριτος, ειδ. 3,130]», δηλαδή μικρή πόλη.

Σε ειδύλλιο του δικού μας Θεόκριτου [315-260 π.Χ]γράφει, «Χώ μεν, αποκλίνας επ΄άριστερά, ταν επί Πύξας είρφ΄οδόν».

Ο αρχαιοδίφης Ζαρράφτης μετά από έρευνα του τοποθετεί την Φύξα κοντά στο Παλιό Πυλί όπου διασώζεται μέρος από αρχαίο οχυρό. Ενω μας υποδεικνύει την θέση του αρχαίου ναού του Φύξιου Απόλλωνα στην θέση της βασιλικής του Καπαμά και τον Αγ.Παύλο ως πρώην ναό του Διόνυσου.

Ο Olivier Rayet εκτιμά ότι είναι κοντά στις Χαιχούτες όπου αφθονεί ο θάμνος πύξος [buxus] από τον οποίο πιθανόν έλαβε το όνομα Πύξα.

Η ακριβής θέση του αρχαίου Δήμου μέχρι σήμερα δεν είναι ξεκάθαρη.Τα αρχαιολογικά δεδομένα και οι ιστορικές πηγές είναι ελάχιστες. Ωστόσο θα επιχειρήσουμε να την οριοθετήσουμε ενσωματώνοντας γεωμυθολογικά και παλαιοσεισμολογικά δεδομένα στις υπάρχουσες δοξασίες.  

Το βέβαιο είναι ότι η Φύξα τοποθετείται δυτικά του Ασφενδιού και ότι οι αρχαίοι κάτοικοι της λάτρευαν τον Απόλλωνα Φύξιο, ενώ πρέπει να υπήρχε ναός του Απόλλωνα Ωρομέδοντα.

Ο αρχαιολόγος W.Patton βρέθηκε το 1888 στην Κω, εκτιμά ότι είναι ο «τόπος όπου στεγάζονται 2 ταφόπλακες που χτίστηκαν από τους Φυξιώτες και είναι σήμερα κοντά σε μια ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Παύλου, ακριβώς όπου ο κεντρικός δρόμος προς το Πυλί [Άλεις] διασχίζει το δεύτερο ποτάμι στα ανατολικά της Αλυκής. Τα πολυάριθμα μάρμαρα που υπάρχουν τώρα, πιθανότατα μεταφέρθηκαν στον σημερινό χώρο τους με σκοπό την κατασκευή μιας γέφυρας ή ενός υπερυψωμένου μονοπατιού, αλλά η νεκρόπολη της Φύξας, πρέπει να ήταν στην άμεση γειτονιά. Ο Σιμιχίδας[του Θεόκριτου] και οι δύο φίλοι του περπατούσαν στις Άλεις. Δεν είχαν πάει στη μέση όταν συνάντησαν τον Λυκίδη, ο οποίος τους συνόδευσε για σύντομο δρόμο, και στη συνέχεια στράφηκαν προς τα αριστερά, και πήγαν στη Φύξα. Το χωριό Φύξα βρισκόταν λοιπόν στα νότια του άμεσου δρόμου προς τις Αλεις, και μπορεί να τοποθετηθεί στο λόφο στη γειτονιά του Ασφενδιού. Ο Mr.Rayet το τοποθέτησε στις Χαιχούτες, το οποίο είναι ίσως λίγο πιο ανατολικά». 

Η νεκρόπολη της Φύξας στην οποία αναφέρεται ο Paton ίσως είναι αυτή που βρέθηκε στο δρόμο από την επαρχιακή οδό προς το Λαγούδι. Το γεφύρι με τα μάρμαρα που περιγράφει μάλλον είναι το μεγάλο πέτρινο στο Ζηπάρι  που κατασκευάστηκε από τον συμπατριώτη μας Σπύρο Αντωνίου Γρυπάρη, γνωστότερο ως Μαστροσπύρο. 

Ο Ζαρράφτης περιγράφει πανάρχαια τείχη κάστρου με πλάτος 3μ. και ύψος 1μ. στην εποχή του, από ισοδομικές πέτρες το οποίο έχει καταστραφεί από μεγάλους σεισμούς, αγάλματα και παλαιολιθικά εργαλεία. Κατά την περίοδο της Ασυλίας του Ασκληπιείου η Φύξα βρισκόταν στην ακμή της, είχε αθλητικούς κατοίκους και διατηρούσε ακόμη τα τείχη της.

Τα ίχνη από τα τείχη εντόπισε ο δάσκαλος Μάνος Μαστρογιώργης και μου υπέδειξε σε μία ωραία περιήγηση που κάναμε στο Κονιαριό, μαζί με τον Γιάννη Κασσιώτη το 2018 [δες φωτογραφίες]. Είναι σε κατωφερική επιφάνεια, ακολουθεί κατά μήκος το Ρήγμα τη Ζιάς. Πολύ πιθανόν είναι κάστρο του 4ου αιώνα π.Χ. Είναι κατασκευασμένο από ντόπιους ασβεστόλιθους.

Επιγραφές που βρήκε κοντά του ο Ζαρράφτης μαρτυρούν την ύπαρξη ιερού της Εκάτης Ποντίας και ναού του Ληναίου Διόνυσου.

Ο Ληναίος είναι επίθετο του Διονύσου στην αρχαία Ελλάδα, επίσης λατρεύτηκε με αυτό το επίθετο ο Απόλλων.Σε ότι αφορά την Εκάτη, ο Ευριπίδης τη θεωρεί κόρη της Λητούς, και την παρουσιάζει ως θεά προστάτιδα των μαγισσών. Συνταυτίζεται ή συνδέεται με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Ερμή, τον Κάτω Κόσμο, τη Γη, τον Πάνα, την Κυβέλη τις Χάριτες στη μορφή που έχει ως προστάτιδα των καλλιεργειών και της γης. Πιο δυτικά στο Κυπαρίσσι βρέθηκε ο Ναός της Δήμητρας που καταστράφηκε το 411 π.Χ. 

Μετά τον υπερμέγιστο του 13ου αιώνα π.Χ, πριν από τον δωρικό αποικισμό του 11ου αιώνα π.Χ, Κώοι μετακινούνται από το δυτικό- κεντρικό προς τα ανατολικά και τα ορεινά μέρη του νησιού.Ιδρύουν μια σειρά από μικρούς οικισμούς/κώμες γύρω στο 1250 π.Χ μεταξύ των οποίων την Φύξα. 

Η επιλογή της τοποθεσίας της πολίχνης δεν εκπλήσσει καθώς έχει πλούσιους φυσικούς πόρους σε νερό, μεταλλεύματα,εύφορα εδάφη και παρέχει ασφάλεια από τις επιδρομές. 

Λίγα είναι γνωστά για την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο της Φύξας. Ο Ναός της Αρτέμιδος στον Αγ. Ιωάννη Χώστη, ο μυκηναϊκός Τάφος της Μεσαριάς δείχνουν ότι ο τόπος κατοικήθηκε όλο αυτό το διάστημα μέχρι το 411 π.Χ, όταν έγινε ο μέγιστος σεισμός που ρήμαξε την Κω Μεροπίδα.

Μετά τον μεγάλο μετοικισμό του 366 π.Χ, την ελληνιστική περίοδο, αναφέρεται ως Δήμος Φυξιωτών ή Πυξιωτών και συναντάται στην ευρύτερη περιοχή του Ασφενδιού όπως μαρτυρούν επιγραφές του Mario Segre. 

Μέχρι σήμερα συστηματικές ανασκαφές στα ορεινά δεν έχουν γίνει, πλην αυτών των Ιταλών που έφεραν στο φως τις παλαιοβασιλικές του Καπαμά και του Αγίου Παύλου. 

Η Φύξα ως κέντρο του οικισμού που κατέφυγε κυνηγημένος ο Ηρακλής πιθανόν βρίσκεται γύρω από τα ερείπια του οχυρωμένου οικισμού, μεταξύ Κονιαριού και Αμανιού.Ο οικισμός αποκτά σπουδαία οχύρωση μάλλον την ελληνιστική, περίοδο της ακμής του.

Το οχυρό όπως και οι ναοί που ανέφερε ο Ζαρράφτης πρέπει να έπαθαν ζημιές το 199/198 π.Χ από σεισμό ενδιάμεσου βάθους που εκδηλώθηκε νότια της Ρόδου. Το αρχαίο υλικό τους επαναχρησιμοποιήθηκε σε εκκλησίες και σε πέτρινα σπίτια του Αμανιού, Παλιού Πυλιού και του Κονιαριού.

Την ρωμαϊκή περίοδο ο οικισμός συναντάται πιο βόρεια,στην πεδιάδα που  ήταν πολύ μικρότερη από την σημερινή.Ομως μετά τον καταστροφικό σεισμό του 139 μ.Χ, με επίκεντρο βόρεια του Καστελλόριζου, οι κάτοικοι της μετακινούνται κοντά στο Ζιπάρι, στην τοποθεσία του Αγ.Παύλου όπου επανιδρύεται ο οικισμός τους, ο οποίος διαρκεί μέχρι το 469-554 μ.Χ. 

Από τότε χάνονται τα ίχνη της αρχαίας Φύξας έως τον 19ο αιώνα όταν ο  Γάλλος αρχαιολόγος Rayet την επαναφέρει στο προσκήνιο.

Γεωδίφης

Πηγές:

1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023

2. Δάμος ο Κώιων, 2021

3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου

4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης

5. Αρχείο L.Morricone/saia

6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ ΦΒ

7.dikaiosnet.gr,  Μάνος Μαστρογιώργης

8.epigraphy.packhum.org

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Χάρτης του  Paton δημοσιεύθηκε το 1891,τα όρια του Δήμου Φωξωτών σημειώνονται με διακεκομμένες κόκκινες γραμμές. Με τον κύκλο επισημαίνεται ένα λάθος στον χάρτη με το τοπωνύμιο του Προφήτη Ηλία που δεν βρισκεται στο Δίκαιο αλλά στο Μεσόβουνο. Το λάθος οφείλεται στον Rayet από τον οποίο δανείστηκε τα δεδομένα ο Paton.

Σημαντικές τοποθεσίες και όρια του αρχαίου Δήμου της Φύξας με κυανό χρώμα σύμφωνα με τον Paton.Σημειώνεται με κίτρινο το ποτάμι Αλεις του Rayet.

Αρχαία επιγραφή με τον Δήμο Φυξιωτών, του 1ου αιώνα μ.Χ, από τον M.Segre.

Αμανιού, οίκημα που καταστράφηκε από τον σεισμό του 1956[Πηγή-Γιάννης Κασσιώτης ]

Αρχ. μέλος από το οχυρό της Φύξας.

Το κέντρο του οικισμού της Φύξας  με το τείχος και το Ρήγμα Ζιά.

Το ίχνος του αρχαίου τείχους [Μ.Μαστρογιώργης]

Το ίχνος του αρχαίου τείχους κάτω από πέτρινο οίκημα [Μ.Μαστρογιώργης]

Η περιοχή με το αρχαίο τείχος 

Επιγραφή από στρογγυλή βάση κιτρινωπού μαρμάρου, σπασμένη στην κορυφή, τώρα δεν υπάρχει, Phyxa - Zipari - 198-210 AD - R. Herzog,1899

Επιγραφές του 1ου αιώνα π.Χ βρέθηκαν στο Ζιπάρι από τον Paton

Επιγραφή 4ου-2ου π.Χ βρέθηκε από τον Paton  στο Ασκληπιείο

Η επιγραφή του  211/212μ.Χ «Πετικία Βασίλλα Βάσσα τω Φυ[ξιώτων και Ίπ]πιώτων δήμωι άνέθηκεν τον Διύνυσον» μαρτυράει την αφιέρωση ενός αγάλματος του Διονύσου στο δήμο της  Φυξιωτών, στο όνομα των αυτοκρατόρων Σεβήρου και Αντωνίνου.