«ἐν Ἅλεντι καὶ Πέλῃ»
Το Άντρο των Νυμφών την δεκαετία του ΄30. Εδώ γιόρταζαν οι αρχαίοι Πυλιώτες τα Θαλύσια του Θεόκριτου.
Δυτικά από το Ασφενδιού, στους πρόποδες της οροσειράς του Δίκαιου, σε υψόμετρο 108-77μ. συναντάται ένα σπουδαίο οικιστικό κέντρο της Κω με πλούσια παράδοση και ιστορία.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 2469 κατοίκους, όμως τα ρωμαϊκά χρόνια ο αρχαίος Δήμος Αλεντίων-Πέλης αριθμούσε τουλάχιστον 15000 κατοίκους κατά τον Ι.Ζαρράφτη. Οι κάτοικοι του λάτρευαν την Δήμητρα, τον Δία και τον Απόλλωνα.
Στα Κώια του ο αρχαιοδίφης μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τον αρχαίο δήμο και τους οικισμούς του.
«Το Πυλί κείται κάτω από το δυτικό τελείωμα της οροσειράς του Δίκαιου. Αποτελείται από 3 συνοικίες: του Αγ.Γεωργίου [Πατρικό ή Εμβαθρικό], του Αγ.Νικολάου [Περίπατος] και Αμανιού με την εκκλησία της Παναγίας. Επίνειο του είναι το Μαρμάρι. Έχει πολλά νερά και πηγές. Στην ανατολική πεδιάδα του Πυλίου υπήρχε ο αρχαίος αγροτικός δήμος Άλεντας. Εχει 2 κύρια ρέματα,την Αγ.Παρασκευή δυτικά από το Λαγούδι και τον Κοκκινόγια. Κάτω από τον Προφ. Ηλία υπάρχει η τοποθεσία Πτελέα που ήταν γεμάτη αμπελώνες από τα οποία γινόταν το πτελεάτικο κρασί σύμφωνα με τον Θεόκριτο. Μέσα στο αμμώδες έδαφος υπάρχουν χωμένα ρωμαϊκά ερείπια. Στο μέσο της πεδιάδας υπήρχε φρούριο, στις Βουκολιές πολύ καλά περιτειχισμένο το οποίο φρουρούσε απόσπασμα ιππικού. Δυτικά από την Πτελέα γύρω από τον Λινοπότη ήταν το Άντρο των Νυμφών, εδώ τελούνταν τα περίφημα Θαλύσια προς τιμή της Δήμητρας. Πιο πάνω ήταν ο Δήμος Πέλλας ο οποίος τα ρωμαϊκά χρόνια επεκτάθηκε μέχρι την πεδιάδα,τον Πίθο και το Μαρμάρι, τo Πέραμα του Σταυρού, τις Βουκολιές του Πυλίου και τον Αγ.Γεώργιο, το Χαρμύλι και τον Περίπατο.Στο Πατρικό γίνονταν ιπποδρομίες την ημέρα του Αγ.Γεωργίου.Στον Περίπατο υπάρχουν 2 αρχαίες πηγές με ρωμαϊκές θολωτές κατασκευές [Πηγή, Χαρμύλι].Κοντά στο ηρώο Χαρμύλι ίσως λάτρευαν το ιερό Δωδεκάθεο. Στον προφήτη Ηλία ίσως υπήρχε ναός του Απόλλωνα του 3ου αιώνα π.Χ. Στο Μεσοβούνι υπήρχαν αρχαία λατομεία. Οι Δήμοι εγκαταλείφθηκαν κατά την περίοδο της παρακμής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας».
Για τον Ν.Ζάρακα ο Δήμος Αλεντίων και Πέλης βρισκόταν στο Παλιό Πυλί εκεί οπου ο Όσιος Χριστόδουλος ίδρυσε την Υπαπαντή του Χριστού το 1081. Ο Χριστόδουλος ισχυρίζεται ότι η λέξη Πυλί προέρχεται από το πηλός εφόσον γραφεί με ήτα.
Ωστόσο, η ιστορία της περιοχής σύμφωνα με την σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα αγγίζει την Τελική Νεολιθική και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.Ο χώρος γύρω από το Πυλί κατοικήθηκε κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ.
Προς το παρόν είναι δύσκολο να μιλήσουμε για τις εγκαταστάσεις στην Πηγή του Λινοπότη και το Παλιό Πυλί.Ήταν ξεχωριστές κοινότητες, που συνεργαζόταν με τις υπόλοιπες για την απόκτηση πρώτων υλών,την κοινή χρήση εργαλείων, την ανταλλαγή προϊόντων μέσα σε ένα πλαίσιο διακοινοτικής οργάνωσης; [αρχαιολόγος, Β.Χριστοπούλου].
Η γεωλογία μπορεί να δώσει απαντήσεις,πέρα από τα αρχ. ευρήματα.Η γύρω από το Πυλί περιοχή έχει πλούσιους φυσικούς πόρους και γόνιμα εδάφη. Το νερό, οι πηγές, ο τραβερτίνης, το μάρμαρο, ο λιγνίτης, τα καρστικά ορεινά πεδία, ο γαιάνθρακας, το φυσικό αέριο,ο χαλκός, το αλάτι και πάνω από όλα ο πηλός σε αυτή την γη αφθονούν.
Οι πρώτες ύλες προτείνουν γιατί επιλέχθηκε ο εν λόγω τόπος για εγκατάσταση πριν από τουλάχιστον 5000 χρόνια.
Άν οι κάτοικοι εδώ έζησαν αδιάλειπτα ή κατά διαστήματα μπορούμε να αναζητήσουμε από την ιστορία των σεισμών της Κω.
Μέσα σε 5 χιλιετίες οι πρόγονοι των Αλεντίων και Πελητών βρέθηκαν αντιμέτωποι με τουλάχιστον 5 υπερμέγιστους και 5 μέγιστα σεισμικά επεισόδια του Ρήγματος Κω. Σε ένα από αυτά γεννήθηκε η Λάμπη της Αλυκής, ίσως του 5ου αιώνα π.Χ, η οποία ανήκει στα όρια του αρχαίου δήμου.
«Η Πέλη πρέπει να είναι το αρχαίο όνομα του σημερινού Πυλιού» σύμφωνα με τον W.Paton.Ο Βρετανός αρχαιολόγος άντλησε πληροφορίες από τις αρχαίες επιγραφές της περιοχής και ήταν ο πρώτος που οριοθέτησε τα γεωγραφικά όρια του ενιαίου δήμου[δες γραφικό, χάρτη].
Ο Paton προτείνει ως ανατολικό όριο το Ρέμα Άλεις και το δυτικό στον Κάμπο λίγο μετά του Σταυρού το Πέραμα, δηλαδή προτείνει ως νοτιοδυτικό σύνορο τον Κοκκινόγια του Ζαρράφτη.Προφανώς η χάραξη του στηρίζεται σε αρχ.ευρήματα, όμως με μια ματιά καθαρά γεωλογική το δυτικό τμήμα με βάση τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά μπορεί να επεκτεινόταν έως το Ρ.Αγ.Γεωργίου [οι Αγκαργιές ,του Λείζου ή Ληίζου].
Η Πέλη έλαβε το όνομά της από τον μυθικό Πηλέα έναν ήρωα που εμφανίστηκε περίπου τον 12ο αιώνα π.Χ.
«Οι θρύλοι του θανάτου του Πηλέα στην Κω, στη σύγχρονη εποχή ευνόησαν αυτόν τον τρόπο γραφής του ονόματος. Το όνομα είναι σε κάθε περίπτωση ένας άλλος σύνδεσμος μεταξύ Κω και Θεσσαλίας», συμπληρώνει ο W.Paton.
Τα νεολιθικά ευρήματα στο Παλιό Πυλί και την Πηγή του Λινοπότη, τα μυκηναϊκά και τα κυκλώπεια στο Παλιό Πυλί, το Ελευσίνιο[Βωμός της Δήμητρας], το Χαρμύλιο,ο Περίπατος,οι αρχαίοι ναοί και το τείχος μεταξύ Κοναριού και Π.Πυλιού, ο ναός του Απόλλωνα στον Προφήτη Ηλία, η λατρεία της Δήμητρας στην Πηγή του Λινοπότη, ο ναός του Δία στις Βουκόλιες μαρτυρούν την εξέλιξη και εξάπλωση του οικισμού.
Μετά την σποραδική εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων στην περιοχή, δημιουργούνται οι πρώτες κώμες στα ορεινά της Κω. Η πολίχνη της Πέλης πιθανόν ιδρύθηκε τον 12ο-11ο αιώνα π.Χ, είναι νεότερη από την γειτονική Φύξα με βάση τα γεωμυθολογικά τοπικά δεδομένα.
Προφανώς είναι παλαιότερη από τις Αλεις και τον δήμο Αλεντίων. Με μια πρόχειρη εκτίμηση μπορούμε να υποθέσουμε ότι η αρχική εγκατάσταση έγινε στα ορεινά πριν από τον ερχομό των Δωριέων. Η εξέλιξη του αρχαίου δήμου διαφοροποιήθηκε κατά κάποιο τρόπο από τα πρότυπα της Φύξας.
Ο αρχαϊκοί οικισμοί του Πυλιού υπόκεινται σημαντικές ζημιές από το μέγιστο επεισόδιο του Ρήγματος Κω το 411 π.Χ όμως επανακάμπτουν μετά από ένα εύλογο χρονικό διάστημα.
Ο αγροτικός δήμος των Αλεντίων πιθανόν ιδρύεται τον 4ο αιώνα π.Χ. Είχε ως σύνορο με τον αρχαίο Δήμο Φυξωτών ένα φυσικό όριο, το Ρ.Άλεις .
Πήρε το όνομα από τον βασιλιά Άλεντα σύμφωνα με τον γραμματικό Νικανόρα [Αλεύς ή δήμος της Κω ή τόπος ούτως ονομαζόμενος από Αλεντίου τινός βασιλέως] ή απο το ρέμα Αλεις που ρέει στην Αλυκή ή από την αττική λέξη άλως-δωρ.αλωά που σημαίνει αλώνι [Μ.Σκανδαλίδης].Υπάρχει επίσης η ομηρική λέξη «άλις» που σημαίνει αρκετά, ικανά και ίσως έχει να κάνει με την αφθονία σε αγαθά του τόπου[Ομηρικό Λεξικό,1888].
Μετά τον μεγάλο μετοικισμό του 366 π.Χ, την ελληνιστική περίοδο, οι οικισμοί Άλεντας και Πέλη ενοποιούνται και ο δήμος είναι πλέον γνωστός ως Αλεντίων και Πέλης.
Την ρωμαϊκή περίοδο ο ενιαίος οικισμός εξαπλώνεται στην εύφορη πεδιάδα του Κάμπου που ήταν πολύ μικρότερη από την σημερινή. Οι τελευταίες γνωστές επιγραφές από τον αρχαίο Δήμο χρονολογούνται την ρωμαϊκή περίοδο.
Μετά τον καταστροφικό σεισμό του 139 μ.Χ που έπληξε την Κω, με επίκεντρο βόρεια του Καστελλόριζου, αρκετοί κάτοικοι εγκαταλείπουν την γη τους.
Πιθανόν μετακινούνται προς το Ζιπάρι όπου διαμένουν μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. Αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι στα πεδινά της Πέλης και Άλεντας μέχρι τώρα δεν έχουν βρεθεί παλαιοβασιλικές κάτι που υποδηλώνει ότι το 554μ.Χ η περιοχή δεν κατοικείται είτε ότι το Ζιπάρι ήταν το μόνο οικιστικό κέντρο.
Οσοι επιβίωσαν από το τρομερό υπερμέγιστο συμβάν μετακομίζουν στα ορεινά. Εγκαθίστανται αρχικά στο Αμανιού και μετά στο Παλιό Πυλί [9ο-11ο αιώνα μ.Χ], μέχρι να το εγκαταλείψουν ξανά το 1830 εξαιτίας του θανατικού της χολέρας.
Από το Κάστρο οι κάτοικοι του, σε μικρή απόσταση ιδρύουν τον σύγχρονο οικισμό [Κάτω ή Νέο Πυλί].
Το Νέο Πυλί γνώρισε η λαογράφος Αθηνά Ταρσούλη, το 1946:«Αφήνουμε πίσω το γιαλό στη θέση Λινοπότης με τη μεγάλη πηγή και ανηφορίζουμε προς τα μεσόγεια του νησιού για το κατάφυτο Πυλί [80μ. υψόμετρο]. Σε απόσταση 16 χλμ.από την πρωτεύουσα βρίσκεται το δροσόχαρο χωριό με τις 1800 ψυχές, πνιγμένο σε δάσος ελαιόδεντρα και φρουτοφόρα δέντρα. Ανάμεσα στις πρασινάδες προβάλλουν οι εκκλησιές και τα κατάλευκα σπιτάκια με τους χαμηλούς φούρνους και τις πεζούλες όπου κάθονται οι γριές και νέθουν τη ρόκα τους. Οι κάτοικοί του, βοσκοί και γεωργοί, με το γαλήνιο χαμόγελο στα χείλη, καλωσορίζουνε τον ξένο και τον περιστοιχίζουν στο μικρό καφενεδάκι του σταθμού για να τους πη τα νέα απ’ την Ελλάδα. Στο περιποιημένο και ολοκάθαρο σπιτικό του ευγενικού δάσκαλου Νικόλα Ζάρακα βρίσκω θερμή φιλοξενία».
Με πληροφορίες από το dikaiosnet.gr, inscriptions.packhum.org/, The inscriptions of Cos [Οι επιγραφές της Κω] W.Paton- E.L. Hicks, Oxford, Clarendon Press, 1891.
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
2. Δάμος ο Κώιων, 2021
3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης
5. Αρχείο L.Morricone/saia
6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ ΦΒ
7.dikaiosnet.gr, Μάνος Μαστρογιώργης
8. epigraphy.packhum.org
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
«Αλέντος και Πελής» ,επιγραφή ρωμαικής περιόδου από τους Paton-Hicks, 1891.
