Αστυπάλαια, δευτέρα πόλις εν Κω;
Αστυπάλαια, σε μικρασιατικό ψηφιδωτό η σύζυγος του Ποσειδώνα που γέννησε τον Ευρύπυλο, βασιλιά των Μερόπων της Κω.Εγγόνια της ήταν οι Κώοι, Φείδιππος και Άντιφος που πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο.
«Ἡ δέ τῶν Κώων πόλις ἐκαλεῖτο τὸ παλαιὸν Ἀστυπάλαια, καὶ ὠκεῖτο ἐν ἄλλῳ τόπῳ ὁμοίως ἐπί θαλάττῃ ἔπειτα διὰ στάσιν μετῴκησαν εἰς τὴν νῦν πόλιν περὶ τὸ Σκανδάριον, και μετωνόμασαν Κῶν ὁμωνύμως τῇ νήσῳ» αναφέρει ο Στράβων [63 π.Χ-23μ.Χ].
«Δευτέρα πόλις εν Κω», περιγράφει την Αστυπάλαια ο Στέφανος Βυζάντιος στο διάσημο λεξικό του 5ου αιώνα μ.Χ.
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές η Αστυπάλαια φέρεται ως παλαιά πρωτεύουσα του νησιού. Ομως, ένα ερώτημα που μπορεί να τεθεί είναι άν υπήρξε ποτέ οικισμός της στο νησί; Αν ναι που μπορεί να βρίσκεται και άν είχε σχέση με τους δεινούς θαλασσοκράτες, εμπόρους Φοίνικες; Οι φυσικές δυνάμεις τι ρόλο έπαιξαν στην παρακμή της;
Η αδελφή της πιο γνωστής σε όλους μας Ευρώπης είχε πατέρα τον Φοίνικα ιδρυτή της αρχαίας Φοινίκης.
Για τον W.Paton η Αστυπάλαια είναι φοινικική λέξη που δόθηκε σε τοποθεσίες οι οποίες σήμερα ονομάζονται Κέφαλος, Κεφαλά ή Κεφαλούχα. «Υπήρχε μια πόλη με το όνομα Αστυπάλαια σύμφωνα με τον Στράβωνα η οποία πιθανότατα βρισκόταν στον ισθμό στα δυτικά, κοντά στο ακρωτήριο Δρέκανο. Το όνομά της ήταν πιθανότατα Κως η Αστυπάλαια και μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ χρησίμευσε ως πρωτεύουσα. Αυτό είναι ένα μοναδικό γεγονός: γιατί το νησί από τη φύση του βλέπει προς τα ανατολικά, και για να γυρίσει κανείς πίσω στην Ασία έπρεπε να παραιτηθεί από όλη αυτή την διαδρομή» λέει ο σπουδαίος αρχαιολόγος Paton.
«Το μονοπάτι από εκεί και πέρα ακολουθεί σχεδόν αδιάλειπτα την πορεία ενός αρχαίου δρόμου στρωμένου με μεγάλες πλάκες από ψαμμόλιθο, από τις οποίες σώζονται μερικές κατά χώραν». Στα μέσα του 19ου αιώνα ο Γερμανός αρχαιολόγος L.Ross υποθέτει ότι το δυτικό πέρας αυτής της οδού θα οδηγούσε στην αρχαία πρωτεύουσα του νησιού, την Αστυπάλαια, την οποία και τοποθετεί στα όρη μπροστά από το Μαστιχάρι και όχι, όπως είχε σημειώσει παλαιότερα στον χάρτη του, στην περιοχή της Κεφάλου.
Το 1898 επισκέφθηκε την Κέφαλο ο D.Mackenzie [1861-1934] γνωστός από τις ανασκαφές της Μήλου και της Κνωσού. Ο Σκωτσέζος αρχαιολόγος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι Ισθμός και Αστυπάλαια είναι το ίδιο μέρος και οι κάτοικοι της Κεφάλου παλαιότερα ονομάζονταν Ισθμιώτες και ότι στις επιγραφές τους χρησιμοποιούσαν το όνομα «δάμος Ισθμιωτάν».
Ο Ιταλοεβραίος επιγραφολόγος Mario Segre εκτιμά ότι η Αστυπάλαια ως πρωτεύουσα του νησιού υπάρχει μέχρι τα μέσα του 5ου αιώνα π. Χ όποτε η Κως Μεροπίς γίνεται η νέα πρωτεύουσα. Η Αστυπάλαια ακμάζει την αρχαϊκή περίοδο όταν οι Κάρες από την Κνίδο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην Κέφαλο και ίδρυσαν την παραλιακή Αστυπάλαια.
Ο Ζαρράφτης μας δίνει περισσότερες πληροφορίες:«Όταν πέθανε ο Χάλκων ΄Β τον διαδέχτηκε στην βασιλεία του νησιού η γυναίκα του Αστυπάλαια κόρη του Φοίνικα και της Περμίδης που ήταν αρκετά αγαπητή από το λαό συμφιλίωσε τους ντόπιους με τους εποίκους κι έδωσε το όνομα στην πόλη που δημιούργησαν οι Δωριείς στη δυτική μεριά του νησιού.Η Αστυπάλαια έγινε η πρωτεύουσα του νησιού σαν επισφράγιση της βασιλείας της. Από κει και μετά επεκτάθηκαν οι Δωριείς σε όλο το νησί.Όταν πέθανε την διαδέχθηκε ο γιος της Ευρύπυλος Δ΄ και στη διάρκεια της βασιλείας του οι Δωριείς του νησιού υπερίσχυσαν ολοκληρωτικά πάνω στους Κάρες και κυριάρχησαν στο νησί. Τον θεό Διόνυσο παρέλαβαν οι Κώοι από τους Φοίνικες που τον έφεραν από την Αίγυπτο σαν πολιούχο και προστάτη της αμπελόφυτης έκτασης τους ιδρύοντας ναούς και στις 4 πόλεις του νησιού [Αστυπάλαια,Φύξα,στην Κω την δεύτερη πρωτεύουσα και στον Αγ.Φωκά]».
Επιπλέον ο αρχαιοδίφης προσθέτει:«η τότε πρωτεύουσα Αστυπάλαια ήταν χτισμένη σε ύψωμα στην ανατολική παραλία της Κεφάλου από το Καστράκι μέχρι το Ζηνί. Το βουνό Ζηνί χρησίμευε ως καταφύγιο σε περιπτώσεις ανάγκης και σε αυτό υπήρχε ναός και φρυκτωρία.Οι τάφοι της Κεφάλου συλήθηκαν επανειλημμένα και σε αυτούς βρέθηκαν στολίδια φοινίκικα. Γύρω στο 500 π.Χ πρόκοβε η όμορφη πόλη.Εδώ γεννήθηκε ο γιατρός Ηρακλείδης πατέρας του Ιπποκράτη όπως και ο Επίχαρμος που ήταν μυημένος στα Ελευσίνια μυστήρια. Το 411 π.Χ όταν την κατέλαβε και την λεηλάτησε ο Λακεδαιμόνιος ναύαρχος Αστύοχος έγινε τρομερός καταστροφικός σεισμός που συντέλεσε στην καταστροφή και εγκατάλειψη της από τους κατοίκους της που μετανάστευσαν στο νησί Αστυπάλαια, στη Μύνδο Αστυπάλαια κοντά στην Αστυπάλαια στο Σούνιο και στην Κω. Σε όλη την πεδινή και ορεινή περιοχή της Κεφάλου από τον Ισθμό και πάνω απλωνόταν ο αρχαίος και πολυπληθής συνοικισμός της Αστυπάλαιας ο οποίος σε επιγραφές της ελληνορωμαϊκής περιόδου μνημονεύεται σε Δήμο Ισθμιωτών. Τότε είχε οικοδομηθεί η Κέφαλος κοντά στον Ισθμό με το όνομα Ισθμία. Μπροστά στο νησάκι Καστρί φαίνεται πως υπήρχε ασφαλές λιμάνι με τείχος που ένωνε την ακτή με το νησάκι και τώρα το τείχος φαίνεται στη θάλασσα. Σε όλη την νοτιοανατολική παραλία και στα γύρω υψώματα υπάρχουν διασπαρμένα πάρα πολλά λείψανα αρχαίων και πλουσιότατοι τάφοι κοντά στους δημόσιους δρόμους που δεν έχουν συληθεί. Ο πληθυσμός των κατοίκων της Κεφάλου έπρεπε να υπερβαίνει τους 50000 κατοίκους».
Ο Ζαρράφτης επίσης αποκαλύπτει την ύπαρξη αρχαίας επιγραφής σε μνημείο στον Άγιο Θεολόγο το Βουνίσιο, δυτικά της Αγ.Ειρήνης:«Χαρήτων Κράτητος Αστυπαλεύς».
Η ιστορία της Αστυπάλαιας της δυτικής Κω δεν είναι μεταομηρική, του 1000 αιώνα π.Χ όπως μνημονεύει στα Κώια του ο Ζαρράφτης.
Είναι παλαιότερη, αρχίζει μετά την άφιξη του Τρίοπα Ά γύρω στο 1600 π.Χ από την Χερσόνησο της Δωρίδας, πριν από την άφιξη του Ηρακλή το 1300 π.Χ και τον Τρωικό Πόλεμο.Τελειώνει με την επικράτηση των Δωριέων το 1100 π.Χ.
Πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν από το 1500 π.Χ στην Ελλάδα. Ομως τον 9ο αιώνα οι Έλληνες τους εμποδίζουν να διαπλέουν το Αιγαίο πέλαγος και σταδιακά περιορίζονται στην Τύρο και την Καρχηδόνα.
Μέχρι σήμερα δεν έχουν βρεθεί επιγραφές της Αστυπάλαιας στην Κέφαλο για δύο κύριους λόγους. Πολλές από τις μαρμάρινες επιγραφές του χωριού κατέληγαν στα ασβεστοκάμινα, την πληροφορία μας έδωσε ο W.Paton το 1888. Επίσης ποτέ δεν έγινε συστηματική έρευνα από το Ζηνί έως το Καστρί.
Ο αρχαίος οικισμός μπορεί να τοποθετηθεί χρονικά γύρω στο 1400 π.Χ, πρίν από τους Μεροπίδες.Η τοποθεσία της Αστυπάλαιας βρισκόταν στην δυτική Κω, κατά μήκος του όρμου του Καμαρίου και όχι στο Μαστιχάρι όπως είχε τελικά εκτιμήσει ο Ross. Το όνομα της φαίνεται ότι διατηρήθηκε μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ.
Η παραπάνω επιγραφή της Επιδαύρου δεν σχετίζεται με το σημερινό νησί της Αστυπάλαιας το οποίο παλαιότερα ονομαζόταν Πύρρα, Πυλαία και Θεών Τράπεζα. Μετά τον 4ο αιώνα π.Χ ονομάζεται Αστυπάλαια και οποιαδήποτε μεταγενέστερη επιγραφή έχει να κάνει μόνο με αυτή.
Πιθανότατα έχουμε να κάνουμε με ένα πανάρχαιο άγνωστο οικισμό του 14ου-13ου αιώνα π.Χ που σήμερα δεν υπάρχει. Πληροφορίες δεν έχουμε, όμως μπορούμε να τον προσεγγίσουμε υποθετικά ανατρέχοντας στην ιστορία των σεισμών της Κεφάλου.
Εάν η παλαιά Αστυπάλαια υπήρξε, τότε μάλλον καταστράφηκε ή παρήκμασε μετά από ένα ακραίο επεισόδιο του 13ου αιώνα π.Χ από το δυτικό τμήμα του Ρήγματος Κω. Το όνομα του οικισμού μπορεί να διατηρήθηκε μέχρι το 411 π.Χ όταν συνέβη το μέγιστο επεισόδιο από το κεντρικό τμήμα του ιδίου ρήγματος. Εξαιτίας αυτού του σεισμικού συμβάντος και των ισχυρών μετασεισμών ίσως έγινε η μετανάστευση προς την Αστυπάλαια, Επίδαυρο, Μύνδο και τις άλλες γνωστές ομώνυμες πόλεις.
Τον 4ο αιώνα π.Χ ιδρύεται, καθιερώνεται ο Δήμος Ισθμιωτών και από τότε χάνονται τα ίχνη της παλιάς πρωτεύουσας του νησιού.
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Κώια-Ι.Ζαρράφτης
2.Kos Astypalaia- Duncan Mackenzie,1897
3.Karamania; or a brief description of the South Coast of Asia Minor, and of the Remains of Antiquity-Sir Francis Beaufort [1818]
4.Travels and discoveries in Levante-C.T.Newton,1865
5.Carian sites and inscriptions-Paton,Myles [1896]
6.Βικιπαίδεια
7.Τοπωνυμικά και ονοματικά της νήσου Κω- Μιχάλης Ε. Σκανδαλίδης
8. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
9. Παιδί της Ρέας,τριλογία
10.Στα ίχνη της αρχαίας Αστυπάλαιας
https://geogeodifhs.blogspot.com/2021/02/blog-post_15.html
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Από τα Παλάτια του Νεβρού, του Έλαφου, του Χρύσου, του Ηρακλείδη, του Μέγα Ιπποκράτη, των Ασκληπιάδων, ο όρμος-καλδέρα της πρώτης πρωτεύουσας Αστυπάλαιας, το Καστρί των μυστηρίων, ο Λαιμός του ορνεόμορφου νησιού, το οροπέδιο της Μεγάλης Έκρηξης τόπος σύγκρουσης του ημίθεου Ηρακλή με τον θνητό ντόπιο Ανταγόρα και στο βάθος η πανάρχαια πριονωτή οροσειρά του Πρίωνα σε φωτογραφία του περιπλανώμενου L.Laurenzi στην γη των ηφαιστείων της Δυτικής Κω...
«Ζωπύρα Ἀριστίωνος Ἀστυπαλαίισσα»[Κ.Κωστογλάκης].Βρέθηκε στον Ισθμό: Κέφαλο - ειναι του 2ου / 1ου αιώνα π.Χ - Δημοσιεύθηκε το 1978,στο Supplementum Epigraphicum Graecum. Πρόκειται για επιγραφή που αναφέρεται στο σημερινό νησί της Αστυπάλαιας.