Στους Γιαλούς

Από την τοποθεσία Γιαλοί της Καρδάμαινας  τα ηφαιστειακά νησάκια του νοτιοανατολικού Αιγαίου, φωτογραφία του 2009.

Οι πρώτοι άνθρωποι από τότε που εμφανίστηκαν, στον αγώνα τους για την επιβίωση χρησιμοποίησαν διάφορα εργαλεία, είτε για να αμυνθούν ή να κυνηγήσουν τα θηράματα τους. Αυτά τα εργαλεία συνήθως ήταν από πέτρα, ξύλο, κόκαλα ή ότι άλλο έβρισκαν. 

Κοντά στην Κω συναντάται ένα πρώιμο λιθοτεχνικό-μεταλλουργικό κέντρο που οι κύριες πηγές του λειτούργησαν ως μαγνήτες για τους πρώτους «δωδεκανήσιους». Τα κύρια πρώτα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν χαλκός, πηλός, ελαφρόπετρα,  ξύλο και οψιδιανός.

Απέναντι του στα όρια της Καρδάμαινας και Κεφάλου βρίσκεται μια παραλιακή τοποθεσία, οι Γιαλοί. Πιθανόν το τοπωνύμιο προέκυψε από την φράση στους Αιγηλίους, παρετυμολογικά προς το [αι]γιαλός αναφέρει ο Μιχάλης Σκανδαλίδης. 

Κατά τον Τάσο Καραναστάση, οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι σε αυτή την τοποθεσία που ανήκει στην κοινότητα Καρδάμαινας ήταν ο αρχαίος Δήμος Αιγηλίων. 

Σήμερα αυτό τεκμηριώνεται μέσα από τις αρχαίες επιγραφές. Μία από αυτές είναι το τιμητικό διάταγμα των Αιγηλίων για τον ιατρό Αναξίππο. Πρόκειται για στήλη από λευκό μάρμαρο, σπασμένη στο κάτω μέρος. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο - αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. 

ἐπ’ Εὐτυχίδα, Ἀλσείου νευμηνίαι· ἔδοξε̣ τῶι δάμωι τῶι Αἰγηλίων· ἐπειδὴ Ἀνάξιππος Ἀλεξάνδρου ἰατρὸς κατασταθεὶς ὑπὸ τᾶς ἐκκλησίας ἔτη καὶ πλείω κατά τε τὰν τέχναν καὶ τὸμ̣ βίον ἐπαίνου ἀξίως ἀνέστραπται̣ πολλούς τε τῶν πολιτᾶν εἰς μεγάλας ἀρρωστίας ἐμπεσόντας καὶ κινδύνους τοὺς ἐσχάτους διέσωισε οὐθὲν ἐλλείπων φιλοτιμίας· ὅπως οὖν κα[ὶ] ὁ̣ δᾶμος φαίνηται καταξίας χάριτας [ἀ]ποδιδοὺς τοῖς αὑτὸν εὐεργετεῖν [π]ροαιρουμένοις τοί τε ἐπιγινόμενοι πολὺ προθυμοτέρος αὑτὸς παρασκευάζωντι ἐς τὰ συμφέροντα τῶι δάμωι, δεδ[ό]χθαι τῶι δάμωι τῶι Αἰγηλίων· ἐπαινέσα[ι] [τ]ε̣ Ἀνάξιππον ἐπὶ τᾶι ἐκτενείαι καὶ τέ̣[χ][ναι — —]ν̣[— —]ε̣ται τὸς πο[λίτας — — —]

Ο Νίκος Ζάρακας λέει το Γυαλί, από το γυαλός=αιγιαλός, μικρό ακρογιάλι στα όρια Καρδάμαινας-Κεφάλου. 

Ομως, δεν είναι το μόνο Γυαλί της περιοχής, καθώς αντίκρυ του είναι ένα νησάκι που τείνει να αφανισθεί από την συνεχή εξορυκτική δραστηριότητα. 

Οι Γυαλοί της Κω γεννήθηκαν πριν από το νησάκι που βρίσκεται πιο νότια, σε απόσταση μόλις 8,7 χλμ.Μετά από μία απίστευτη υπερέκρηξη που συνέβη 161.000 χρόνια πριν όταν πυροκλαστικές ροές από την θάλασσα κατευθύνθηκαν ΝΑ και ανατολικά, διέσχισαν τουλάχιστον 35 χλμ. ρηχής και βαθιάς θάλασσας, και προς τα βόρεια διέσχισαν πάνω από 30 χλμ. ξηράς.

Το νησάκι Γυαλί δημιουργήθηκε κατά την διάρκεια των τελευταίων φάσεων διαμόρφωσης της Νισύρου, πριν από 50.000 χρόνια από υποθαλάσσιες ηφαιστειακές εκρήξεις που οικοδόμησαν το  ΝΔ Γυαλί. Μετά δημιουργήθηκε το νησάκι του Αγίου Αντωνίου και η γειτονική Στρογγυλή, και τα δύο απο ηφαιστειακές διεργασίες.

Από αυτές τις φυσικές διαδικασίες προέκυψε ο οψιδιανός όσο και η ελαφρόπετρα, πετρώματα πολύ σημαντικά για την πρωτόγονη λιθοτεχνία των κατοίκων του νησιού και της ευρύτερης περιοχής.

Η γεωγραφική θέση του Γυαλιού και οι κύριες πηγές υλικών οδήγησαν στην νεολιθική κατοίκηση στο μεγαλύτερο τμήμα του. Σήμερα έχει μείνει μόνο ένα αψιδωτό νεολιθικό κτίσμα που και αυτό κοντεύει να χαθεί, το καλύτερα διατηρημένο από τα 3 γνωστά της 4ης χιλιετίας π.Χ στη Δωδεκάνησο.

Στην κορυφή του ανατολικού Γυαλιού επίσης βρέθηκαν κεραμικά λείψανα χαλκοκρατίας και δυο χωνευτήρια με σκωρίες τήξης χαλκού τα οποία χρονολογούνται από το 6000-5300 π.Χ, γεγονός που αποδεικνύει πρώιμη άσκηση μεταλλουργίας στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο.

Την 6η-4η χιλιετία π.Χ οι παραθαλάσσιοι κώτικοι Γιαλοί δεν υπήρχαν παρά μόνο βραχώδεις ακτές. Οι κάτοικοι του Γυαλιού δεν είναι γνωστό αν έφτασαν από την Χερσόνησο της Δωρίδας, όπως επίσης αν πέρασαν και εγκαταστάθηκαν στην δυτική Κω από την εν λόγω νησίδα. Είναι ένα θέμα που θέλει αρκετή συζήτηση και έρευνα. 

Προς το παρόν δεν διαθέτουμε ιστορικές αναφορές ή αρχαιολογικά ευρήματα παρά μόνο τοπωνύμια που μας λένε ότι κάποια σχέση έχουν οι δύο τοποθεσίες μεταξύ τους. 

Δεν γνωρίζουμε αν υπήρξε ένα μεταναστευτικό κύμα από την Δωρίδα προς το Γυαλί και κατόπιν στην Δυτική Κω το οποίο οδήγησε στην ίδρυση του πρώτου γνωστού λατρευτικού χώρου του νησιού.

Το 1922, οι Ιταλοί αρχαιολόγοι Doro Levi και Alessandro della Setta, ανέσκαψαν την σπηλιά της Άσπρης Πέτρας στην Κέφαλο. Η έρευνα τους έφερε στο φως, θραύσματα πήλινων νεολιθικών δοχείων, ελλειψοειδείς μυλόπετρες, πολλά κομμάτια αγγείων, πήλινα δοχεία, πήλινες λεπίδες, αντικείμενα καλλωπισμού, υπολείμματα τροφών και εργαλεία οψιδιανού από το Γυαλί.

Ωστόσο, το όνομα Γυαλί της νησίδας είναι νεότερο.Παλαιότερα λεγόταν Ίστρος, Κισσηρούσα και Βεγιαλίς σύμφωνα με τον αείμνηστο Λ.Κοντοβερό. Αρα μπορούμε να πούμε ότι πρώτα ονομάστηκαν οι κώτικοι Γιαλοί και μετά ακολούθησε το τοπωνύμιο της νησίδας το οποίο προέρχεται από την λάμψη του ηφαιστειακού γυαλιού.

Γνωρίζουμε ότι στους Γιαλούς υπήρξε ελληνιστικός αρχαίος δήμος που κάποια στιγμή ενσωματώθηκε στον Δήμο Αντιμαχειδών και μετά οριστικά χάθηκε, ίσως μετά τον σεισμό του 139 μ.Χ. 

Για τον αρχαίο δήμο και την τοποθεσία αξίξει να ανατρέξουμε στα Κώια του Ιακώβου Ζαρράφτη: «Στην πλατειά προεξοχή Χελώνα υπάρχουν οι παραλιακοί Γυαλοί...Κοντά στην αρχαία εκκλησία Αγία Μαρίνα βρίσκονται αρχαίες επιγραφές, προχωρώντας δυτικά προς την νότια πλευρά τους απλώνονται οι παραθαλάσσιοι Γιαλοί όπου υπάρχουν διασπαρμένα αρχαία λείψανα. Σε αυτή την περιοχή πιστεύω ότι είναι ο αρχαίος Δήμος Αιγηλίων. Εδώ υπήρχε αρχαίος κήπος και ερείπιο ξωκλησιού με το όνομα του Αγ.Ιωάννη Γιαλίτη.Οι παλιοί Αντιμαχείτες λένε ότι εδώ πανηγύριζαν οικογενειακά στην εορτή του όταν ξαφνικά βγήκαν πειρατές από πλοίο και εβαλαν τις κοπέλες να χορέψουν και να τραγουδήσουν. Εμεινε αυτό το συμβάν σε δημοτικό τραγούδι από τότε [Χορέψτε κοπέλες μου ως που νάχει  φεγγάρι έπειτα σας μαντρίζομεν ούλες στο καράβι]».

Επιπλέον, μας λέει ότι: «εκεί κοντά υπάρχει ένα δύσκολο πέρασμα η Σκάλα του Γιαλίτη από το οποίο επικοινωνούσαν οι τόποι του δήμου Αιγηλίων. Κοντά στους Γιαλούς υπάρχει το Πισί όπου υπάρχουν ερείπια αρχαίων και ίσως το Πισίον ίδρυμα ένας ναός αφιερωμένος στον Πισίο Δία».

«τῆς προσόδου ὥστε τῶι Πασίω[ι]ε̣ἰς θυσίαν δραχμὰς πεντήκο[ν]τα, ταῖς δὲ Μοίραις τεσσαράκο[ν]τα· θυόντω δὲ τῶι Πασίωι κα̣[ὶ] ταῖς Μοίραις οἱ κατ’ ἀνδρογένε[ι][α]ν· ἀνέθηκα δὲ καὶ ὑαλίνας».

Η παραπάνω επιγραφή είναι αυτή που αναφέρθηκε ο Ζαρράφτης. Προέρχεται από θεμέλιο ιδρύματος του Διομέδοντος για μια λατρεία του Ηρακλή, με μεταγενέστερες διατάξεις.Σχεδόν άθικτη κολόνα από λευκό μάρμαρο, χαραγμένη σε τέσσερις πλευρές.Βρέθηκε στον Πλάτανο του Ιπποκράτη. Είναι τέλη 4ου π.Χ ή περίπου 300 π.Χ.Δημοσιεύθηκε από τους Paton-Hicks [1891] και τον R. Herzog,[1928].

Τέλος, ο Ζαρράφτης ανάφερει ότι οι 3 Δήμοι [Αντιμαχιδών-Αρχιαδών-Αιγηλίων] πρέπει να είχαν πληθυσμό που ξεπερνούσε τους 15000.

Γεωδίφης

Πηγές:

1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023

2. Δάμος ο Κώιων, 2021

3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου

4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης

5. Αρχείο L.Morricone/saia

6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ ΦΒ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Από την Αντιμάχεια σε πρώτο πλάνο η γη των Αιγηλίων[Γιαλοί] και το Γυαλί [με την Οψιδιανούσα αριστερά,Κισσηρούσα δεξιά  και την Κάμπα στη μέση].

Αναπαράσταση του νεολιθικού σπιτιού του Γυαλιού, ηλικίας 4000 π.Χ [Πηγή- αρχαιολογική υπηρεσία].

Το νησάκι Γυαλί και  οι Γιαλοί της Κω.

Σε χάρτη του Marco Boschini του 1658 το Γυαλί[Iali]. Από την Gallica

 Πανοραμική φωτογραφία από τους Γιαλούς της Κω.