Πανάρχαιος και μυστηριώδης οικισμός στους γήλοφους της Κω;
Καθ 'όλη τη διάρκεια της ιστορίας του νησιού ιδρύθηκαν διάφοροι οικισμοί. Κάποιοι έχουν τεκμηριωθεί καλά από ιστορικούς ή αρχαιολόγους ή αρχαιοδίφες που κατάφεραν να παρακολουθήσουν την άνοδο και την πτώση τους. Αλλά μερικοί φαίνεται να εξαφανίστηκαν ξαφνικά.
Ορισμένοι οικισμοί άφησαν ενδείξεις για το τι προκάλεσε την κατάρρευση τους, ενώ η απώλεια άλλων παραμένει μυστήριο. Εδώ είναι ένας από αυτούς που αξίζει να ρίξουμε την προσοχή μας ακόμη και αν τα διαθέσιμα στοιχεία είναι ελάχιστα.
Δυτικά του χειμάρρου Πρίκυ υπάρχει ένα ύψωμα με το όνομα Λύχνος τον οποίο ο αρχαιοδίφης Ζαρράφτης λέει ότι «περίοπτος τυγχάνει». Ο δάσκαλος Ν.Ζάρακας λέει ότι ο Λύχνος μάλλον πήρε το όνομα από το σχήμα του υψώματος.
Για τον Μιχ. Σκανδαλίδη:«είναι όνομα αρχαιοελληνικής προέλευσης, σημαίνει τόπος που έχει φως και θέα. Το τοπωνύμιο της Κω πρέπει να προσδιορίζει και να οριοθετεί αρχαίο συνοικισμό σε περίοπτη θέση.Το ροδίτικο Λύχνος πήρε το όνομα από τις φωτιές που άναβαν οι φρουρές για να προστατεύσουν ένα μέρος από τους πειρατές ή ακόμη μπορεί να θεωρηθεί φρυκτωρικό και να έχει σχέση με την λάμψη φανών. Ωστόσο για τον κώτικο Λύχνο με βάση τα λείψανα και την σπουδαία θέση υποθέτω ότι πρόκειται για προελληνική ή αρχαική πόλη του νησιού όπως αυτές της Κρήτης που υπήρχε πολύ πριν από τον συνοικισμό της Κω».
Πολύ πριν από τον Σκανδαλίδη, ο Ιάκωβος Ζαρράφτης είχε γράψει στα Κώια του:«Αγνωστης ονομασίας οικισμός με πληθυσμό πάνω από 7000 κατοίκους. Πάνω σε όλη την ΝΑ περιοχή φαίνεται πως κατοίκησαν οι Τριοπίδες και οι Κάρες που εκτοπίστηκαν βορειοδυτικά από αυτούς. Η αρχαία οδός που οδηγεί προς δυσμάς φαίνεται ότι περνούσε από κατοικημένους τόπους αφού υπάρχουν διάσπαρτα αρχαία λείψανα στα υψώματα και στα χαμηλά της οροσειράς. Στους ψηλούς γήλοφους του Λύχνου,ένα αρχαίο τοπωνύμιο που παραμένει μέχρι στις μέρες μας, υπάρχουν πάρα πολλά ερείπια από αρχαίους συνοικισμούς. Η πιο αξιόλογη περιοχή εδώ είναι ο Χοιραγωμάς, μια τοποθεσία όπου τα αρχαία μετατράπηκαν σε χοιροστάσια. Δεν γνωρίζουμε σε ποια πόλη ή αρχαίο οικισμό ανήκαν καθως δεν έχει βρεθεί καμία επιγραφή. Σε όλο το έδαφος χωρίς να σκάψει κανείς φαίνονται αρχαία που συνεχίζουν μέχρι τον γήλοφο, την ακρόπολη Κρωτήρα. Δυτικότερα του υπάρχουν ίχνη από ερείπια προϊστορικής κατοίκησης. Δεξιά του Ψευτοπόταμου φαίνεται περίβολος αρχαίου ναού καθώς και εξωκλησιού του Αγίου Παντελεήμονα. Πιο πάνω από τα ερείπια του εξωκλησιού του Αγ.Ελευθερίου υπάρχει αρχαία πηγή σε σημείο που διασταυρώνονται οι αρχαίοι δρόμοι από τον Αγ.Φωκά και από τα Πίσω με αυτόν του Αγ.Κωνσταντίνου. Τα ερείπια ενός μικρού αρχαίου ναού και αρχαίο ανοιχτό μνήμα από λευκά μάρμαρα υπάρχει δυτικά της Κρωτήρας στην κρημνώδη όχθη του Ψευδοπόταμου. Εδώ βρήκα επιγραφή το 1897 από αρχαίο σπασμένο άγαλμα του 5ου αιώνα π.Χ που έγραφε ΦΙΛΙΣΤΟΣ ΝΙΚΟΚΛΕΥΣ. Αρχικα χάθηκε αλλά το 1903 την βρήκα στο αρχαίο πηγάδι της Άλυσης. Βορειοδυτικά του υψώματος Κουτσουλόπρινου σε βραχώδη πλαγιά βρήκα ίχνη αρχαίας σμίλης από όπου έπαιρναν τον χρωματιστό πορώλιθο για τις αρχαίες οικοδομές τους. Τα υψώματα που είναι κάτω από τον Χοιραγωμά και οι συνεχόμενες ισιάδες είναι καλυμμένα από ερείπια αρχαίων κατοικιών και ναών διαφόρων χρονικών περιόδων. Ολα τα πεδινά μέρη μέχρι τον Χοιραγωμά όπως επίσης μέχρι την παραλία είναι γεμάτα από αρχαία των ρωμαϊκών χρόνων».
Τον Χοιραγωμά και τους γύρω γειτονικούς τόπους έχει επισκεφθεί επαναλλελημένα ο Κώστας Κωστογλάκης και κατά καιρούς έχει παρουσιάσει τις παρατηρήσεις από την προσωπική του έρευνα.
Ο Λύχνος συναντάται σε μοναδικής στρατηγικής σημασίας θέση, με υψόμετρο περίπου 100μ. από την στάθμη της θάλασσας. Η τοποθεσία είναι σημαντική καθώς μπορεί κανείς να παρατηρήσει όλο τον Κεραμεικό Κόλπο και όχι μόνο, από δυτικά έως ανατολικά και από τον Βορρά έως τον Νότο.
Έχει δομηθεί κυρίως σε πλειοκαινικές λιμναίες ή θαλάσσιες αποθέσεις ηλικίας 5,33 έως 2,58 εκ. ετών.Στις πλαγιές διακρίνονται πλευρικά ασύνδετα κορήματα ηλικίας 10000 ετών, που προήλθαν από αρχαίες κατολισθήσεις.
Μέχρι στιγμής στην ευρύτερη περιοχή δεν έχει γίνει καμία αρχαιολογική έρευνα. Οι Ιταλοί την χαρτογράφησαν όμως δεν ανέφεραν κάτι, ίσως επειδή είχαν δώσει βαρύτητα και προτεραιότητα στις ανασκαφές της πόλης.
Η τοποθεσία διασχίζεται από δύο σημαντικά ενεργά ρήγματα που όμως δεν φαίνεται να έχουν ενεργοποιηθεί κατά τους ιστορικούς χρόνους. Ωστόσο, αν υπήρχε οικισμός ή οικισμοί διαφόρων χρονικών περιόδων είναι βέβαιο ότι βρέθηκαν αντιμέτωποι με ισχυρά σεισμοπαθήματα τόσο του Ρήγματος Κω ή του Gokova που βρίσκεται απέναντι. Ενας επιπλέον κίνδυνος είναι οι κατολισθήσεις ή καταπτώσεις βράχων και οι ξαφνικές πλημμύρες που μπορεί να έπαιξαν ρόλο στην οριστική εγκατάλειψη των οικισμών.
Ο οικισμός αναπτύχθηκε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους χωρίς να ξέρουμε άν κατοικηθηκε συνεχώς ή περιστασιακά. Ανατολικά του Λύχνου υπάρχουν πελασγικά ευρήματα ενώ έχουν εντοπιστεί και ίχνη της εποχής του Χαλκού πιο νοτιοδυτικά.
Το Τρίοπο του Αγ.Φωκά ήταν ο πρώτος σταθμός των Ηλιάδων από την Χερσόνησο της Δωρίδας στην Κω. Φαίνεται ότι προσπάθησαν να επεκταθούν σε όλο το νησί όμως αρχικά δεν το κατάφεραν.Ισως ο οικισμός του Λύχνου ιδρύθηκε κατά την διάρκεια της δυναστείας των Μεροπίδων, όμως δεν αποκλείεται η ύπαρξη ενός καρικού οικισμού, από τα πρώιμα μεταναστευτικά ρεύματα της Χερσονήσου Αλικαρνασσού.
Η περιοχή σήμερα είναι άγονη,όμως πριν από κάποιες χιλιετίες υπήρχε βλάστηση και ρέματα πλούσια σε νερό έρεαν προς την θάλασσα.Έχει αρκετές πηγές, ενώ πιο βόρεια υπάρχουν ιστορικά πηγάδια. Οι πλαγιές των υψωμάτων είναι εύφορες και όχι απότομες και μπορούν να καλλιεργηθούν. Επιπλέον,υπάρχει εμφάνιση μεσοζωικού μαρμάρου σε κοντινή τοποθεσία.
Πιθανόν ο Λύχνος κατοικήθηκε πιο συστηματικά μετά το 1500 π.Χ ενώ αρχικά ίχνη κατοίκησης από την Εποχή του Χαλκού έχουν αναφερθεί στους Τρούλους.Ο Ζαρράφτης λέει ότι υπάρχουν αρχαϊκά, κλασικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά και ιπποτικά ερείπια.
Πότε εγκαταλείφθηκε για τελευταία φορά; Δεν μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα. Ομως τα τελευταία μεγάλα σεισμικά συμβάντα στην ιστορία της περιοχής έγιναν το 1493 και το 554μ.Χ.
Τέλος, σε ότι αφορά την επιγραφή που αναφέρει ο Ζαρράφτης: «Φίλιστος Νικοκλεῦς», είναι τιμητική επιγραφή για τον Φίλιστο. Υπήρχε σε βάση αγάλματος από λευκό μάρμαρο, «τώρα λείπει» λένε οι Paton-Hicks που πρώτοι την δημοσίευσαν το 1891. Είναι του 1ου-2ου αιώνα π.Χ.Προφανώς την βρήκε πρώτος ο Ζαρράφτης, κατόπιν την έδειξε στον επιγραμματολόγο W.Patton ο οποίος την κατέγραψε το 1888.
Γεωδίφης
Πηγές:
1. Ιστορία των σεισμών της Κω, 2018-2023
2. Δάμος ο Κώιων, 2021
3. Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
4. Κώια-Ιακ. Ζαρράφτης
5. Αρχείο L.Morricone/saia
6.Παλιές φωτογραφίες της Κω/ Φ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
